Tarasiuk%20Lukasz

weszli m.in. Irhuleni z Hamat oraz Achab, król izraelski. Wojska ogromnej koalicji spotkały się z armią asyryjską pod Karkar nad Orontesem w 854/3 r. p.n.e.808. Stary Testament dodatkowo wspomina jeszcze koalicję Achaba, króla izraelskiego z Jechoszafatem, królem judzkim przeciwko Aramejczykom, która zakończyła się klęską króla Achaba809. Jak sprawozdaje Druga Księga Królewska prorok Elizeusz wielokrotnie miał do czynienia z Aramejczykami, m.in. z Naamanem, dowódcą wojsk króla Aramu czy Ben-Hadadem i Chazaelem, królami Aramu810. Ten ostatni w kilku bitwach dał się we znaki Judzie oraz Izraelowi, pokonując m.in. koalicję Achazjasza, króla Judy z Joramem, królem Izraela811. Joasz, król judzki w wyniku zagrożenia ze strony Chazaela wysłał mu wszystkie poświęcone dary złożone przez jego poprzedników oraz całe złoto ze świątyni i skarbca królewskiego812. Chazael, król Aramu nękał również Jechochaza, króla izraelskiego813. Dopiero po śmierci Chazaela, Jehoasz, syn Jehoachaza, odebrał z powrotem spod władzy BenHadada, syna Chazaela, miasta, które tenże w wyniku wojny zdobył na Jehoachazie, jego ojcu. Joasz pobił go trzykrotnie i odebrał z powrotem miasta izraelskie”814.

Szczególne znaczenie miała konfrontacja Tiglat-Pilesara III z koalicją Rezyna z Aramu oraz Pekacha, króla izraelskiego (tzw. koalicja efraimskodamasceńska)815, do której chcieli oni nakłonić a później zmusić Achaza, króla judzkiego. Achaz jednak stanowczo sprzeciwił się ich planom i wezwał na pomoc króla asyryjskiego. „Wtedy Achaz wysłał posłów do Tiglat-Pilesera, króla asyryjskiego, z takim oświadczeniem: Jestem twoim sługą i twoim synem. Wyrusz więc i wyzwól mnie z ręki króla aramejskiego i z ręki króla

808Na temat tej bitwy zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 68-70.

809Zob. 1Krl 22,1-40.

810Zob. 2Krl 5,1-27; 6,24-7,20; 8,7-15.

811Zob. 2Krl 8,25-29.

812Zob. 2Krl 12,18-19.

813Zob. 2Krl 13,3.22.

8142Krl 13,25.

815Zob. R. Jarocki, dz. cyt., s. 30; o tej koalicji jest również mowa w Księdze Izajasza; zob. Iz 7,1-9; por. J. N.

Oswalt, dz. cyt., ss. 192-204.

161

izraelskiego, którzy powstali przeciwko mnie. Achaz wziął też srebro i złoto znajdujące się w świątyni Pana i w skarbcach domu królewskiego i posłał je w darze królowi asyryjskiemu. Król asyryjski wysłuchał go i wyruszył pod Damaszek, zdobył go i uprowadził jego mieszkańców do Kir, Resina zaś pozbawił życia”816. Wydarzenie to oznaczało koniec niezależności politycznej państewek aramejskich.

4.4.2. Kontakty handlowe Fenicji z Izraelem

Z pewnością do pierwszych kontaktów pomiędzy Fenicjanami a Izraelitami doszło już podczas podbijania Kanaanu przez tych ostatnich pod wodzą Jozuego, następcy Mojżesza. Stąd Księga Jozuego w kilku miejscach wymienia nazwy fenickich miast817. Również w okresie sędziów Izraelici mieli do czynienia z Fenicjanami818. Jednak najistotniejsze kontakty między tymi dwoma państwami miały miejsce w czasach monarchii izraelskiej za panowania królów Dawida i Salomona. Dość szczegółowo sprawozdają o tych kontaktach historyczne księgi Starego Testamentu: „Potem przysłał Chiram, król Tyru, do Dawida posłów z drzewem cedrowym oraz cieśli i murarzy, i ci zbudowali Dawidowi dom”819. „Wtedy Chiram, król Tyru, usłyszawszy, że Salomona namaszczono na króla po jego ojcu, wysłał do niego swoje sługi; Chiram był bowiem zaprzyjaźniony z Dawidem przez całe jego życie”820. „Chiram zaś, król Tyru, dostarczał Salomonowi drzew cedrowych i drzew cyprysowych, i złota, ile tylko żądał, odstąpił król Salomon Chiramowi dwadzieścia miast w ziemi galilejskiej”821. Z Ksiąg Królewskich dowiadujemy się również o wspólnych wyprawach morskich Izraelitów z fenickimi żeglarzami do Ofiru i Tarszisz:

8162Krl 16,7-9.

817Joz 11,8; 19,28.29

818Sdz 1,31; 18,28.

8192Sm 5,11.

8201Krl 5,1.

8211Krl 9,11.

162

„Salomon kazał także zbudować okręty w Esjon-Geber, które jest przy Elat nad brzegiem Morza Czerwonego w ziemi edomskiej. Na okręty te wysłał Chiram swoich poddanych, żeglarzy, obeznanych z morzem wraz z poddanymi Salomona. Pojechali oni do Ofir i przywieźli stamtąd czterysta dwadzieścia talentów złota, i przywieźli je do króla Salomona”822. „Również okręty Chirama, które przywoziły złoto z Ofiru, przywiozły z Ofiru ogromną ilość drzewa sandałowego i drogich kamieni. Gdyż król posiadał okręty, które płynęły do Tarszysz morzem wraz z okrętami Chirama; raz na trzy lata przypływały okręty z Tarszysz, przywożąc złoto i srebro, kość słoniową, małpy i pawie”823. O kontaktach handlowych Chirama, króla Tyru (970-936 r. p.n.e.) z Salomonem, królem izraelskim można przeczytać również w „Rocznikach Tyru”824. Po rozpadzie zjednoczonej monarchii izraelskiej kontakty z Fenicją utrzymywało w szczególności Królestwo Północne, co znalazło swój wyraz w małżeństwie Achaba, syna Omriego z Izebel, córką Itobaala. Oto sprawozdanie biblijne: „Niczym to jeszcze było, że chodził w grzechach Jeroboama, syna Nebata, lecz ponadto pojął on za żonę Izebel, córkę Etbaala, króla Sydonu, i służył Baalowi, i oddawał mu pokłon”825. Z kolei Atalia, córka Achaba i Izebel poślubiła Jorama, króla Judei: „Lecz kroczył drogą królów izraelskich, tak jak postępował ród Achaba, gdyż córka Achaba była jego żoną; toteż czynił to, co złe w oczach Pana”826. Małżeństwa te przyczyniły się jednak do rozpowszechnienia kultu Baala i Aszery, bóstw fenickich, co oznaczało odejście od kultu Jahwe przez wielu Izraelitów. W późniejszym czasie wielokrotnie miasta fenickie oraz państwa Syrii i Palestyny wspólnie uczestniczyły w koalicjach antyasyryjskich oraz antybabilońskich827.

8221Krl 9,26-28.

8231Krl 10,11.22.

824Zob. S. Moscati, dz. cyt., ss. 37-38.

8251Krl 16,31.

8262Krl 8,18.

827Zob. B. Koziróg, Liban, dz. cyt., ss. 315-317; por. I. Baron, Irak, dz. cyt., ss. 384-389.402-404.

163

4.4.3. Stosunek Ammonu do Izraela

Do pierwszych kontaktów pomiędzy Izraelitami a Ammonitami doszło już w okresie sędziów. Jednak jeszcze podczas wędrówki Izraelitów do Kanaanu prorok Jahwe rozkazał im, aby nie nastawali na Ammonitów i nie wszczynali z nimi wojny828. W związku z tym nakazem Izraelici nawet nie wkroczyli na terytorium Ammonitów, kontynuując wędrówkę przez obszary należące do Sychona, króla Cheszbonu829. Jednak mimo tego wielokrotnie na przestrzeni historii dochodziło do zbrojnych konfliktów między tymi dwoma narodami. Księga Sędziów sprawozdaje o wielkiej koalicji Moabitów, Ammonitów oraz Amalekitów przeciwko Izraelitom, ponieważ „synowie izraelscy w dalszym ciągu czynili zło w oczach Pana”830. Po raz kolejny Księga Sędziów sprawozdaje w rozdziale dziesiątym, że „synowie izraelscy znowu czynili zło w oczach Pana i służyli Baalom i Asztartom, i bogom aramejskim, i bogom sydońskim, i bogom moabskim, i bogom ammonickim, i bogom filistyńskim. Opuścili Pana i nie służyli mu. I zapłonął gniew Pana na Izraela, i wydał ich Pan w ręce Filistynów i w ręce Ammonitów”831. Widocznie w tym czasie Ammonici znacznie urośli w siłę, fortyfikując swoje granice masywnymi umocnieniami budowanymi w stylu megalitycznym oraz organizując skuteczne siły uderzeniowe. Opanowali m.in. obszar Gileadu, a ich siłę poczuły nawet plemiona Beniamina i Efraima, które zamieszkiwały zachodnią Palestynę832. W tym przypadku sędzia Jefta złożywszy ślubowanie wyrusza do walki z Ammonitami i udaje mu się ich pokonać „na obszarze od Aroer aż do okolic

828Zob. Pwt 2,19; oczywiście rozkaz ten był wynikiem pokrewieństwa Izraelitów z Ammonitami, o czym była już mowa w rozdziale IV niniejszej dysertacji; zob. Rdz 19,30-38; na ten temat zob. C. F. Keil, F. Delitzsch,

Commentary on the Old Testament, t. I, Grand Rapids 1988, s. 294.

829Lb 21, 13.24.

830Sdz 3,12-13; C. F. Keil, F. Delitzsch, Commentary on the Old Testament, t. II, Grand Rapids 1988, s. 295.

831Sdz 10,6-7.

832Zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, dz. cyt., t. I, s. 110.

164

Minnit, zdobywając dwadzieścia miast, i aż do Abel-Keramim. Tak zostali Ammonici upokorzeni wobec synów izraelskich”833.

Również wielokrotnie Izraelici mieli do czynienia z Ammonitami za czasów monarchii izraelskiej. Pierwsza Księga Samuela zawiera opis klęski Ammonitów w bitwie pod Jabesz Gileadzkim. Izraelici w tej bitwie byli dowodzeni przez króla Saula834. Królem Ammonitów w tym czasie był Nachasz. Jego celem było podbicie terytorium Izraelitów w Transjordanii. Poprowadził więc swoją armię pod Jabesz Gileadzkie. To śmiałe militarne posunięcie, jak również odrzucenie propozycji zawarcia przymierza z mieszkańcami Jabesz świadczyło o potędze Ammonitów. Saul nie pokonał całkowicie Ammonitów, ponieważ w późniejszym czasie wielokrotnie miał jeszcze z nimi do czynienia: „Gdy Saul objął panowanie nad Izraelem, prowadził wojny ze wszystkimi swoimi okolicznymi wrogami, z Moabitami, z Ammonitami, z Edomitami, z królami Soby, z Filistyńczykami, i wszędzie, dokądkolwiek się zwrócił, zwyciężał”835. Ammonici byli również jednym z ludów podbitych przez króla Dawida836. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Dawid był przyjacielem Nachasza, króla Ammonitów. W związku z tym wysłał po jego śmierci wyrazy współczucia Chanunowi, synowi Nachasza. Jednak Chanun wspólnie z książętami ammonickimi zupełnie inaczej zinterpretował ten przyjazny gest króla Dawida. Druga Księga Samuelowa zawiera w rozdziale dziesiątym relację o wielkiej koalicji Ammonitów z Aramejczykami, która poniosła sromotną klęskę w walce z Izraelitami837. „Następnego roku, w czasie kiedy królowie zwykli wyruszać na wojnę, wysłał Dawid Joaba wraz ze swoimi wojownikami i z całym Izraelem, i ci splądrowali ziemię Ammonitów i oblegli Rabbę”838. Oblężenie stolicy Ammonitów ponownie zakończyło się zwycięstwem

833Sdz 11,33; na temat tej wojny zob. C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. II, ss. 373-386.

834Zob. 1Sm 11,1-11.

8351Sm 14,47.

836Zob. 2Sm 8,12.

8372Sm 10,6-14.

8382Sm 11,1.

165

Izraelitów839. Wydaje się, że król izraelski wyznaczył swojego namiestnika pochodzącego z ammonickiej rodziny królewskiej, aby sprawował kontrolę nad tym terytorium, ponieważ kiedy Dawid uciekł przed swoim synem Absalomem do Machanaim, jednym z tych, którzy przybyli wówczas z pomocą, był „Szobi, syn Nachasza z Rabby ammonickiej”840. Syn króla Dawida, Salomon również miał do czynienia z Ammonitami, w tym jednak przypadku chodziło o kobiety ammonickie: „Król Salomon pokochał wiele kobiet cudzoziemskich: córkę faraona, Moabitki, Ammonitki, Edomitki, Sydonitki, Chetytki. (...) Toteż poszedł Salomon za Asztartą, boginią Sydończyków, i za Milkomem, ohydnym bałwanem Ammonitów841. Założył również święty gaj dla „Molocha, ohydnego bałwana Ammonitów”842. Syn króla Salomona, Rechabeam, który panował w Judzie była właśnie synem Ammonitki843. Druga Księga Kronik dodatkowo wspomina o zwycięskich wojnach królów judzkich Uzjasza oraz Jotama z Ammonitami844. Z kolei Druga Księga Królewska sprawozdaje nam, że Ammonici brali udział w walkach przeciwko Judzie w ostatnim okresie jej historii wspólnie z wojskami króla babilońskiego Nebukadnesara845. Księga Jeremiasza zawiera dodatkową informację, że Baalis, król Ammonitów wysłał Ismaela, syna Netaniasza, aby zamordował Gedaliasza, namiestnika Judei ustanowionego przez króla babilońskiego846. Po okresie niewoli babilońskiej podczas odbudowy Jerozolimy pod kierownictwem Nehemiasza, Tobiasz, z pochodzenia Ammonita, był jednym z głównych przeciwników odbudowy miasta oraz świątyni izraelskiej847.

839Zob. 2Sm 12,26.

8402Sm 17,27.

8411Krl 11,1.5.

8421Krl 11,7.

843Zob. 1Krl 14,31.

8442Krn 26,8; 27,5; zob. C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 427.431.

845Zob. 2Krl 24,2.

846Zob. Jr 40,14; 41,1-3.

847Zob. Ne 2,10.19; 4,3.7; 6,1-19; większość uczonych uważa, że Tobiasz był w tym czasie perskim

namiestnikiem Ammonu, zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, dz. cyt., s. 113.

166

4.4.4. Znaczenie Moabu w dziejach Izraela

Do pierwszych kontaktów Izraelitów z Moabitami doszło jeszcze podczas ich wędrówki z Egiptu do Kanaanu. To właśnie król Moabitów, Balak wynajął wieszcza Bileama, aby ten przeklinał Izraelitów, którzy rozłożyli się na stepach Moabu848. Pomimo tego prorok Jahwe rozkazał Izraelitom, aby ci nie nastawali na Moabitów i nie wszczynali z nimi wojny, ze względu na ich pochodzenie od Lota, bratanka Abrahama849. Zanim Izraelici przybyli do Transjordanii, Sychon, król Amorejczyków pokonał króla Moabu i „zabrał mu całą jego ziemię aż po Arnon”850. „Ale Izrael pobił go mieczem i zawładnął jego ziemią od Arnonu do Jabboku, aż do ziemi Ammonitów (...)”851. Ziemię Sychona, króla Amorejczyków oraz Oga, króla Baszanu otrzymały w posiadanie plemiona Gada, Rubena i połowa Manassesa852. W okresie sędziów król Moabu, Eglon przy pomocy Ammonitów i Amalekitów pobił Izraelitów i miał ich w niewoli przez osiemnaście lat. Obraz ten pokazuje słabość oraz rozłam panujące w tamtym czasie wśród plemion izraelskich. Po tym okresie sędzia Ehud wyzwolił Izraela spod władzy Moabitów którzy zostali poskromieni na około osiemdziesiąt lat853. Warto w tym miejscu wspomnieć, że prababką Dawida, przyszłego króla Izraela była Rut Moabitka854. Zresztą Księga Rut zawiera opis wydarzeń mających miejsce właśnie „w czasach, gdy rządzili sędziowie”855. Pierwsza Księga Samuela wspomina o tym, że „gdy Saul objął panowanie nad Izraelem, prowadził wojny ze wszystkimi swoimi okolicznymi wrogami, z Moabitami, z Ammonitami, z Edomitami, z królami Soby, z Filistyńczykami, i

848Zob. Lb 22,1-24,25; zobacz obszerny komentarz do tych wydarzeń: C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. I, ss. 156-203.

849Zob. Pwt 2,9.

850Lb 21,26.

851Lb 21,24.

852Lb 32,33.

853Zob. Sdz 3,1-30; zob. C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. II, ss. 273-299.

854Zob. Rt 1,4; 4,13-22.

855Rt 1,1.

167

wszędzie, dokądkolwiek się zwrócił, zwyciężał”856. Podczas ucieczki przed królem Saulem, Dawid schronił swoich rodziców w Mispie Moabskiej857. Prawdopodobnie król moabski sympatyzował z Dawidem i był do niego przychylnie nastawiony właśnie z powodu jego moabskiej brababki. Lecz kiedy Dawid został królem „pobił też Moabitów i nakazawszy im pokłaść się na ziemi, odmierzył ich sznurem, następnie przeznaczył dwa sznury na uśmiercenie, a po całym jednym sznurze na zachowanie przy życiu. Moabici zostali hołdownikami Dawida, składającymi daninę”858. Ponieważ Moab i Edom były w tamtym czasie pod izraelską dominacją, Ammonici nie mogli szukać u nich wsparcia, dlatego o pomoc przeciwko Izraelowi zwrócili się do Aramejczyków859. Z kolei Pierwsza Księga Królewska wspomina o odstępstwie króla Salomona spowodowanego przez jego liczne małżeństwa, m.in. z Moabitkami860. „Wtedy to założył Salomon święty gaj dla Kemosza, ohydnego bałwana Moabitów, na górze położonej na wschód od Jeruzalemu (...)”861. Pomimo podziału monarchii izraelskiej Moabici byli podlegli Królestwu Północnemu aż do śmierci króla Achaba862. Tzw. stela Meszy, króla Moabu (datowana na około 840 r. p.n.e.) wymienia Omriego, króla izraelskiego oraz jego dokonania w Moabie863. Warto dodać, że dzięki znalezionej steli obecność Izraela w Moabie jest jednym z lepiej udokumentowanych epizodów historii dawnego Izraela w Transjordanii864. Na tej inskrypcji Mesza twierdzi, że dom Omriego został pokonany natomiast Izrael zniszczony na wieki. Król Moabu opisuje również swoje dalsze zwycięstwa. Odzyskał on m.in. ziemię Medeba oraz Atarot. Moabici uzyskali dzięki temu całkowitą niezależność. Po tych zwycięstwach,

8561Sm 14,47.

857Zob. 1Sm 22,3.4.

8582Sm 8,2.

859Zob. 2Sm 10,6.

860Zob. 1Krl 11,1.

8611Krl 11,7.

862Zob. 2Krl 1,1; 3,5.

863Co do tekstu steli zob. J. B. Pritchard, dz. cyt., s. 320; E. Galbati, F. Serafini, dz. cyt., s. 18; A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 146.

864Zob. A. Citlak, dz. cyt., s. 228.

168

Mesza zajął się umacnianiem miast, zaopatrzeniem ich w wodę a do wykonywania prac publicznych wykorzystał izraelskich jeńców865. Druga Księga Królewska zawiera relację o zwycięskiej koalicji Jehorama, króla izraelskiego z Jehoszafatem, królem judzkim przeciwko Meszy, królowi Moabu866. Po śmierci Achaba, króla izraelskiego, jak sprawozdaje Druga Księga Kronik, „ruszyli Moabici, Ammonici, a z nimi także niektórzy Maonici na wojnę z Jechoszafatem”867. Jednak zgodnie ze słowem wypowiedzianym przez proroka Jachaziela, Jehoszafat pokonał koalicję Moabitów i Ammonitów868. Moabici brali również udział w walkach przeciwko Judzie w ostatnim okresie jej historii wspólnie z wojskami króla babilońskiego Nebukadnesara869.

4.4.5. Wpływ Edomu na dzieje Izraela

Do pierwszych kontaktów Izraelitów z Edomitami doszło jeszcze podczas wędrówki z Egiptu do Kanaanu. Księga Liczb wspomina o tym, że Edomici zabronili Izraelitom przejść przez swoją ziemię w drodze synów izraelskich do Ziemi Obiecanej870. Izraelici nie chcieli wdawać się w żadne zbrojne starcia z Edomitami, dlatego obeszli to terytorium, maszerując dalej przez pustynię. Pierwsza Księga Samuela wspomina o tym, że „gdy Saul objął panowanie nad Izraelem, prowadził wojny ze wszystkimi swoimi okolicznymi wrogami, z Moabitami, z Ammonitami, z Edomitami, z królami Soby, z Filistyńczykami, i wszędzie, dokądkolwiek się zwrócił, zwyciężał”871. W tej księdze znajduje się również tragiczny opis wydarzenia, w którym Doeg Edomita przybywszy z królem Saulem w pościgu za Dawidem do Nob, zamordował w tym miejscu

865Zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, dz. cyt., s. 416.

866Zob. 2Krl 3,4-27; zob. C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 301-307.

8672Krn 20,1.

868Zob. 2Krn 20,14-30; The New Bible Commentary: Revised, pod red. D. Guthrie, J. A. Motyer, A. M. Stibbs, D. J. Wiseman, Grand Rapids 1971, s. 389.

869Zob. 2Krl 24,2.

870Zob. Lb 20,14-21.

8711Sm 14,47.

169

osiemdziesięciu pięciu kapłanów872. Pośród wielu zwycięskich wojen z sąsiednimi ludami, król Dawid „pobił jeszcze Edomitów w Dolinie Solnej w liczbie osiemnastu tysięcy wojowników I obsadził cały Edom załogami, i byli Edomici hołdownikami Dawida”873. Edom był podporządkowany Izraelowi a następnie Judzie aż do panowania Jehorama, króla judzkiego. Podbój ten miał istotne znaczenie, jeśli chodzi o dobrobyt Izraela za panowania króla Salomona, ponieważ zabezpieczało to szlaki handlowe z Arabii oraz pozwalało eksploatować kopalnie znajdujące się w Edomie na szerszą skalę. Partyzanckie działania wojenne Hadada Edomczyka, który „wywodził się z królewskiego rodu w Edomie”874 powodowały raczej rozdrażnienie króla Salomona, niż faktyczne zagrożenie dla Izraela875. Wśród wielu żon Salomona były również Edomitki876.

Pomimo podziału monarchii izraelskiej Edom wciąż pozostawał poddany Królestwu Południowemu. Wydaje się, że w Edomie władzę sprawował wówczas namiestnik, poddany Judzie877. Lista miast splądrowanych przez Szyszaka podczas jego wyprawy przeciwko Judzie w 925 r. p.n.e. zawiera również miasta znajdujące się na terytorium Edomu, co wskazuje, że Edom stanowił integralną część Judy878. Druga Księga Królewska sprawozdaje nam o wielkiej koalicji Jehorama, króla izraelskiego, Jehoszafata, króla judzkiego oraz króla edomskiego przeciwko Meszy, królowi Moabu879. Dopiero za panowania Jehorama, króla judzkiego, syna Jehoszafata Edomici wyzwolili się spod zwierzchnictwa Judy880. Jednak około sześćdziesięciu lat później Amasjasz, król judzki przedsięwziął zwycięską wyprawę przeciwko Edomitom, których

872Zob. 1Sm 22,6-21; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. II, ss. 224-227.

8732Sm 8,13-14.

8741Krl 11,14.

875Zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, dz. cyt., t. II, s. 26.

876Zob. 1Krl 11,1.

877Zob. 1Krl 22,48.

878Zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, dz. cyt., t. II, s. 26.

879Zob. 2Krl 3,4-27; na temat tej kampanii zob. J. R. Bartlett, The United Campaign against Moab in 2 Kings 3,4-27, w: Midian, Moab and Edom, pod red. D. J. A. Clines, P. R. Davies, D. M. Gunn, Sheffield 1983, ss. 135-146; por. C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 301-307.

880Zob. 2Krl 8,20.

170