Tarasiuk%20Lukasz

chłopi mieli w końcu dość i zorganizowali rewoltę pod koniec późnej ery brązu, kiedy to wycofali się na tereny górzyste, by utworzyć egalitarne społeczeństwo plemienne pod wodzą nowego Jahwe”186. Swoje wnioski oparł on o to, „co uważał za rezultaty studiów etnograficznych. Studia te miały dowodzić, że półkoczownicze, stadne życie nie było niepożądanym elementem z obrzeży pustyni; wywodziło się ono z osiadłego rolnictwa w starożytnej Palestynie”187.

Do ostatniej szkoły, Non-Pan-Israelite Tribal Confederation School (Szkoły Izraelskiej Konfederacji Plemiennej) należą m.in. J. A. Soggin, J. M. Miller, J. H. Hayes, J. Van Seters i T. L. Thompson188. Uczeni ci uznali, że nietrafne jest przypuszczenie na rzecz „jakiejś plemiennej konfederacji, z której za dni zjednoczonej monarchii izraelskiej Saula, Dawida i Salomona miała się wyłonić zjednoczona monarchia Izraela”189. Miller i Hayes twierdzili, że Izrael i Juda były oddzielnymi ludami tylko tymczasowo połączonymi pod rządami Dawida i Salomona190. Z kolei Thompson był zdania, że „cała relacja dotycząca powstania i upadku monarchii izraelskiej została przygotowana w okresie perskim jako próba przypodobania się władcom perskim”191.

186N. Gottwald, The Tribes of Yahweh: A Sociology of the Religion of Literated Israel, New York 1979, ss. 4245.

187M. Tarasiuk, Problematyka dziejów..., dz. cyt., s. 29.

188Zob. J. A. Soggin, A History of Israel: From the Beginnings to the Bar Kochba Revolt, London 1985; J. M. Miller, J. H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, Philadelphia 1986; J. Van Seters, Abraham in History and Tradition, New Haven 1975; J. Van Seters, In Search of History: Historiography in the Ancient World and the Origins of Biblical History, New Haven 1983; J. Van Seters, The Hyksos: A New Investigation, New Haven 1966; T. L. Thompson, Early History of the Israelite People, Leiden 1992.

189M. Tarasiuk, Problematyka dziejów..., dz. cyt., s. 29.

190Zob. J. M. Miller, J. H. Hayes, dz. cyt., ss. 189-228.

191T. L. Thompson, dz. cyt., ss. 64-74.

41

ROZDZIAŁ II

ZARYS DZIEJÓW WYBRANYCH PAŃSTW

STAROŻYTNEJ MEZOPOTAMII

2.1. Imperium asyryjskie

Asyria to starożytne państwo semickie w północnej Mezopotamii192, które doszło do znacznej potęgi w II tysiącleciu p.n.e. i w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e., podbijając znaczne obszary Bliskiego Wschodu. „Przymiotnik <semicki> został wymyślony w 1781 r. przez niemieckiego filologa Augusta Schlözera na oznaczenie grupy języków bliskowschodnich spokrewnionych ze sobą i wkrótce przyjęło się nazywanie Semitami ludów, które mówiły i ciągle mówią tymi językami. Obydwa słowa pochodzą od imienia jednego z synów Noego – Sema, brata Chama i Jafeta i zgodnie z Biblią przodka Asyryjczyków, Aramejczyków i Hebrajczyków”193.

Terytorium starożytnej Asyrii obejmowało swym zasięgiem obszar pomiędzy Tygrysem194 i jego dopływami: Wielkim i Małym Zabem, a dolinami rzek Adem i Dijali195. „Wschodnią i północną granicę Asyrii stanowiły Góry Kurdystanu, na południu natomiast graniczyła ona z niziną Babilonii. Granica

192Mezopotamia z języka greckiego oznacza znajdujący się pomiędzy rzekami: gr. mesos – w środku, pomiędzy oraz gr. potamos – rzeka (zob. R. Popowski, Wielki Słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997, ss. 387.517,); chodzi oczywiście o obszar leżący pomiędzy dwiema największymi rzekami Bliskiego Wschodu: Eufratem i Tygrysem; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, pod red. K. Brenner, Warszawa 2002, s. 309.

193G. Roux, Mezopotamia, Warszawa 1998, s. 130; w Księdze Rodzaju 10,22 czytamy, że synem Sema był m.in. Assur.

194Tygrys to obok Eufratu jedna z dwóch największych rzek Mezopotamii. Wypływa z gór Taurusu Wschodniego położonych w Turcji, i przepływa przez Irak w dolnym biegu łącząc się z Eufratem w okolicach

Al Qurnah i formując rzekę Szatt al-Arab, która wpada do Zatoki Perskiej. Długość Tygrysu wynosi 1900 km, a powierzchnia dorzecza 375 tys. km2. Na zachodnim brzegu Tygrysu leży stolica Iraku, Bagdad. Najważniejsze dopływy to Duży Zab, Mały Zab, Dijala (wszystkie lewostronne). Wzdłuż rzeki odkryto między innymi takie starożytne miasta jak: Kalchu, Niniwa czy Aszur; Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. VI, Warszawa 1997, s. 515. Stary Testament wspomina o Tygrysie, jako o jednej z czterech rzek ogrodu Eden (zob. Rdz 2,14 – Tygrys występuje tu pod nazwą Chiddekel).

195Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 58.

42

zachodnia to półpustynne tereny Syrii”196. Właśnie przez te tereny przebiegały w II tysiącleciu p.n.e. ważne szlaki handlowe z Wyżyny Irańskiej (m.in. starożytny

Najstarsze miasta-państwa w południowej Mezopotamii

Elam197) do Mezopotamii i dalej przez Syrię, Palestynę aż do Egiptu. Innym ważnym szlakiem handlowym była droga z Azji Mniejszej przez Armenię, która łączyła się na terytorium Asyrii z kolejnym szlakiem prowadzącym z Babilonii do Syrii. W związku z tym władcy sumeryjscy założyli na tym terenie szereg kolonii handlowych. Jedną z takich kolonii obok takich miast-państw jak Uruk, Ur198, Larsa, Kisz, Lagasz, i wielu innych, było miasto Aszur, które leżało na

196I. Baron, Irak, w: Historia i kultura krajów biblijnych, t. I, pod red. B. Koziróg, A. Citlak, Podkowa Leśna 2006, s. 376.

197Starożytny Elam leżał nad Zatoką Perską na wschód od Babilonii; zob. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. II, s. 221. Elam również był jednym z synów Sema (Rdz 10,22). Elam występuje także w innych miejscach Starego Testamentu, m.in.: Rdz 14,1.9; Iz 11,11; 21,2; 22,6; Jr 49,34-38; na temat Elamu zob. również: A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 105-109; Encyklopedia Biblijna, dz. cyt., ss. 250-251.

198W relacji biblijnej Ur związane jest z historią Abrahama; Rdz 11,28.31; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., ss. 444-445.

43

zachodnim brzegu Tygrysu, około 60 km od ujścia Wielkiego Zabu. Największy rozkwit kontaktów handlowych na tych obszarach miał miejsce za panowania III dynastii z Ur, kiedy to Sumerowie stworzyli prawdziwe imperium na terenach południowej Mezopotamii199.

Wielkie królestwa na terenie Mezopotamii w III tys. p.n.e.

Na upadek kultury sumeryjskiej złożyło się kilka czynników: Bezpośrednią przyczyną był najazd Elamitów na to państwo. Natomiast pośrednią przyczyną, która doprowadziła do tego upadku, był napływ z zachodu plemion amoryckich. Ich przybycie spowodowało dezorganizację państwa III dynastii z Ur200, w bardzo dużym stopniu je osłabiając201. Po upadku Ur w 2003

199Na temat III dynastii z Ur zob. B. Baron; I. Baron, W krainie zigguratów, Podkowa Leśna 2005, ss. 33-41; por. J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1982, ss. 110-115.

200Na temat III dynastii z Ur zob. M. Van De Mieroop, Historia Starożytnego Bliskiego Wschodu, Kraków 2008, ss. 75-86.

44

r. p.n.e. Aszur202 wraz z innymi miastami-państwami odzyskało niepodległość. Przyjmuje się, że od tego momentu rozpoczęła się właściwa historia państwa asyryjskiego, którą można podzielić na trzy główne okresy:

1.Okres Starego Państwa (Okres staroasyryjski) – 2000 - 1363 r. p.n.e.

2.Okres Średniego Państwa (Okres średnioasyryjski)–1363-1000 r. p.n.e.

3.Okres Nowego Państwa (Okres nowoasyryjski) – 1000 - 612 r. p.n.e. U zarania dziejów Asyrii istniały w tym kraju trzy znaczące państwa-

miasta: Arbela203, Aszur i Niniwa204. Zachowywały one niezależność, ale panowały tylko nad najbliższą okolicą.

2.1.1. Okres staroasyryjski

Za twórcę i organizatora państwa staroasyryjskiego uważa się Iluszumę VI (około 1920 r. p.n.e.). Przed nim na tronie asyryjskim zasiadali Puzuraszur (około 1960 r. p.n.e.) i Szalimahum (około 1940 r. p.n.e.)205. A. Tschirschnitz pisze, że „dzięki korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych, Asyria w krótkim czasie zdobyła przewagę nad innymi państwami. Pozwoliło to Iluszumie I przeprowadzić pierwsze zwycięskie wyprawy wojenne w dziejach Asyrii. W czasie jednej z nich król asyryjski przekroczył południową granicę swego państwa, dokonując najazdu na Babilonię i zajmując miasto Der, Ur i Nippur”206.

201Por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 59; D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód, Warszawa 1982, ss. 78-79; J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 174-177.

202Miasto Aszur było pierwszą stolicą państwa asyryjskiego do roku 883 p.n.e., kiedy to król asyryjski Aszurnasirapli II przeniósł stolicę do Kalchu (biblijne Kalach, współczesne Nimrud); zob. Rdz 10,11; Przewodnik po Biblii, pod red. D. Alexander, P. Alexander, Warszawa 1996, s. 660. W 614 r. p.n.e. zostało zdobyte i zniszczone przez Medów.

203Dzisiejsze miasto w północnym Iraku na zachodnim pogórzu Gór Kurdystańskich; około milion mieszkańców.

204Niniwa staje się stolicą imperium asyryjskiego za panowania Sancheryba (704-681 p.n.e.) i pozostaje nią do końca istnienia tego państwa, czyli do roku 612 p.n.e., kiedy zostaje zdobyta przez połączone wojska Medów i Babilończyków; zob. Encyklopedia Biblijna, ss. 838.839; Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, s. 338.

205Na temat twórców oraz pierwszych władców państwa staroasyryjskiego zob. Veenhof K. R., Eidem J.,

Mesopotamia. The Old Assyrian Period, Göttingen 2006, ss. 126-130.

206A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 60.

45

W 1825 r. p.n.e. Szamsziadad I – Amoryta, pochodzący z miasta Terka (niedaleko Mari, nad środkowym Eufratem) obala rodzimą dynastię i obejmuje tron asyryjski. Co ciekawe, władca ten podbija miasto, z którego sam pochodził a także pobliskie Mari207. W wyniku intensywnych działań wojennych król ten opanował całą północną część Mezopotamii oraz część Syrii, na południu natomiast jego panowanie sięgało aż do Babilonii. Śmierć Szamsziadada zakończyła korzystny okres w dziejach państwa staroasyryjskiego208.

Jego następca Iszmedagan (1781-1742 r. p.n.e.) nie potrafił się oprzeć potędze Babilonii za panowania Hammurabiego i Asyria musiała w tym okresie uznać zwierzchnictwo swojego południowego sąsiada209.

Kolejni władcy okresu staroasyryjskiego nie wyróżnili się niczym szczególnym. Natomiast Asyria przeżywała niekorzystny dla siebie etap związany z inwazją plemion huryckich. Huryci zaczęli przybywać na tereny Mezopotamii już w III tysiącleciu p.n.e. Wówczas jednak nie były to jeszcze zbyt liczne grupy. Dopiero od II tysiąclecia p.n.e. wpływy huryckie zaczęły wzrastać, stanowiąc poważne zagrożenie dla północnej części Mezopotamii. Plemiona huryckie zjednoczyły się około 1560 roku p.n.e. tworząc silne państwo Mitanni, rozciągające się od gór Zagros leżących na wschód od rzeki Tygrys, aż do północnej Syrii nad Morzem Śródziemnym. W wyniku tych wydarzeń Asyria na okres około trzystu lat stała się prowincją lub też państwem wasalnym imperium huryckiego i przestała odgrywać jakąkolwiek rolę w świecie politycznym i gospodarczym Mezopotamii210.

207Zob. J. Laessøe, Ludy Asyrii, Wrocław 1972, s. 77; na temat panowania Szamsziadada I zob. także: D. Arnaud, dz. cyt., s. 84; por. Veenhof K. R., Eidem J., dz. cyt., ss. 24-25.

208Zob. Gawlikowska K., Z archiwum królestwa Mari. Dyplomacja i wywiad w starożytnej Mezopotamii, w:

Przegląd Orientalistyczny, nr 1 (73), pod red. S. Kałużyński, Warszawa 1970, ss. 311-318; por. I. Baron, dz. cyt., s. 376; zob. również M. Van De Mieroop, dz. cyt., ss. 110-114.

209Na temat panowania Iszmedagana zob. Veenhof K. R., Eidem J., dz. cyt., ss. 25-26.

210Zob. M. Van De Mieroop, dz. cyt., ss. 126-128; B. Baron; I. Baron, dz. cyt., s. 178; na temat państwa Mitanni

zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 96-98; J. Wolski, dz. cyt., s. 77; J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 218-225; D. Arnaud, dz. cyt., 173-180; J. Laessøe, dz. cyt., 124-138; M. Popko, Huryci, Warszawa 2005.

46

2.1.2. Okres średnioasyryjski

Korzystając z osłabienia Hurytów, których państwo najechał hetycki król Szuppiluliuma I (twórca imperium hetyckiego), Asyria wyzwoliła się spod ich hegemonii i zaczęła w szybkim tempie odnawiać swoją dawną potęgę211. Pierwszym władcą okresu średnioasyryjskiego był Aszuruballit I (1365-1330 r. p.n.e.), który wyruszył przeciwko osłabionym Hurytom, zajął część ich terytorium i na nowo przywrócił Asyrii jej miejsce w rzędzie potęg Bliskiego Wschodu. Władca ten nawiązał także stosunki dyplomatyczne z Egiptem, który wymiernie wsparł Asyrię w walce o niepodległość212. Aszuruballit I zawarł również sojusz z Babilonią poprzez małżeństwo swojej córki z babilońskim księciem. Jednak w 1345 r. p.n.e. był zmuszony wkroczyć do Babilonu i usunąć antyasyryjskie stronnictwo, a tron babiloński przyznać swojemu wasalowi213. „Patrząc na polityczną sytuację ówczesnych państw można powiedzieć, że na przełomie XIV i XIII w. p.n.e. wytworzyła się dla Asyrii szczególnie pomyślna sytuacja polityczna. Egipt i Państwo Hetytów, osłabione ciężką dla obu stron bitwą pod Kadesz, nie były w stanie podjąć jakichkolwiek kroków w Mezopotamii oraz w Syrii i Palestynie. Dawna potęga Hurytów przestała istnieć. Sprzyjającą dla siebie sytuację wykorzystała Asyria, której dążenia sprowadzały się do uzyskania dostępu do Eufratu i rozciągnięcia swych wpływów na Babilonię”214.

Władcą, który z powodzeniem realizował te dążenia był Adadnirari I (1307-1275 r. p.n.e.). Król ten w swoich wyprawach wojennych dotarł aż do Karkemisz. Zapewnił przez to swojemu państwu dostęp do Syrii, co umożliwiło Asyrii czerpanie korzyści płynących z kontroli szlaków handlowych, które

211Na temat państwa Hetytów zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 101-105; por. J. Wolski, dz. cyt., ss. 65-67, 68-75; J. Zabłocka, dz. cyt., 247-255; D. Arnaud, dz. cyt., ss. 135-140.

212Zob. J. Wolski, dz. cyt., s. 76.

213Zob. M. Van De Mieroop, dz. cyt., ss. 184-185; por. I. Baron, dz. cyt., s. 377.

214A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 63.

47

biegły przez północną Mezopotamię215. Toczył on zwycięskie walki z Babilonią oraz opanował hetycką prowincję Hanigalbat, będącą częścią dawnego terytorium państwa Mitanni. Lecz dopiero jego następca Salmanasar I (12741245 r. p.n.e.) definitywnie rozwiązał problem przynależności tej krainy, przyłączając ją, jako jedną z prowincji, do Asyrii. Na północy Salmanasar I odniósł zwycięstwo nad państwem Urartu. Za rządów tego władcy wybudowane również zostało miasto Kalchu, przyszła stolica Asyrii216. J. Laessøe pisze: „Królowie asyryjscy tylko wobec Babilonu reprezentowali politykę pojednania i rezerwy, przerywanej tylko czasami zbrojną agresją na południowego sąsiada. Nawet gdy istniała możliwość włączenia Babilonu do Asyrii pod rządy asyryjskiego wicekróla, korzystano z niej rzadko. Królowie z Aszur ograniczali się do zastąpienia babilońskiego władcy, którego uważali za niebezpiecznego przeciwnika, innym Babilończykiem, przyjaźniej nastawionym do Asyrii i lepiej zabezpieczającym jej interesy”217.

Politykę podbojów kontynuował Tukultinurta I (1243-1207 r. p.n.e.). Po działaniach wojennych prowadzonych na zachodzie i uprowadzeniu 30 tys. Hetytów oraz na północy, z Urartu, szczególne znaczenie miała wojna z Babilonią. Miasto Babilon zostało zdobyte i złupione, a statua boga Marduka wywieziona do Asyrii. Po śmierci Tukultinurty I Asyria przez prawie sto lat nie odgrywała żadnej poważniejszej roli. Warto wspomnieć w tym miejscu, że przejściowo nawet uległa Babilonii, której musiano zwrócić posąg Marduka218.

Babilonia utrzymywała przewagę nad Asyrią do czasu wstąpienia na tron asyryjski Tiglatpilesara I (1114-1076 r. p.n.e.) – najwybitniejszego władcę okresu średnioasyryjskiego. Na początku swego panowania musiał stawić czoła plemionom frygijskim z północy, Gutejom i Lulubi ze wschodu oraz plemionom aramejskim z zachodu, które rozpoczęły ekspansję terytorialną wzdłuż Eufratu.

215Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 267.

216Zob. Bromski A. J., Le nouveau monument d’Adad-Nirâri I, w: Rocznik Orientalistyczny, t. IV, pod red. W. Kotwicz, Lwów 1928, ss. 190-195; por. B. Baron, I. Baron, dz. cyt., s. 180.

217J. Laessøe, dz. cyt., s. 143.

218Por. J. Wolski, dz. cyt., s. 77.

48

Tiglatpilesar wyszedł jednak zwycięsko z prowadzonych przez siebie wojen219. Na północy dotarł on do Morza Czarnego. Na zachodzie do Fenicji, a miasta fenickie: Byblos, Arwad i Sydon złożyły mu daninę.

Jedną z głównych przyczyn politycznego i militarnego upadku Asyrii był nieustający napór plemion aramejskich220. Na skutek tego gwałtownego przenikania Asyria straciła panowanie nad środkowym Eufratem, a jej handel z Syrią został całkowicie sparaliżowany. W wyniku braku podstawowych surowców (kamień, drewno, żelazo) następował szybki upadek gospodarczy Asyrii, a w konsekwencji również następowało osłabienie militarne221.

2.1.3. Okres nowoasyryjski

Okres nowoasyryjski trwający od X w. p.n.e. aż do upadku Asyrii rozpoczął się w momencie, kiedy ster polityczny w Mezopotamii był w rękach Aramejczyków. Asyria była wówczas niemal całkowicie zniszczona przez inwazję Aramejczyków, która miała miejsce na przełomie II i I tysiąclecia. Państwo asyryjskie zachowało tylko obszar tzw. asyryjskiego trójkąta o powierzchni około 13000 km2 między Aszur, Niniwą i Arbelą. Władcy asyryjscy postawili sobie za główny cel odzyskanie na zachodzie tego terytorium, które w XIV w. p.n.e. traktowano jako jej naturalne granice, czyli obszar do syryjskiego łuku Eufratu, a także umocnienie zwierzchnictwa nad północną Mezopotamią222. Za twórcę imperium nowoasyryjskiego uważa się Aszurdana II (935-912 r. p.n.e.), który na nowo podjął z nimi walkę. J. Wolski twierdzi, że „dwa czynniki zasługują na podkreślenie przy omówieniu przyczyn potęgi Asyrii w okresie Nowego Państwa. Jednym z nich była słabość państw sąsiadujących z Asyrią. Niektóre z nich, jak państwo Mitanni czy Hetytów, przestały istnieć, inne, jak

219Por. Ch. F. Pfeiffer, Old Testament History, Michigan 1973, s. 292.

220Na temat przybycia Aramejczyków do Mezopotamii zob. D. Arnaud, dz. cyt., ss. 274-275.

221Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 65.

222Zob. F. Joannès, Historia Mezopotamii w I tysiącleciu przed Chrystusem, Poznań 2007, s. 21.

49

Babilonia czy Egipt, nie reprezentowały poważnej siły. Na ich miejsce wyrosła wprawdzie potęga Urartu, ale kraj ten, prawdopodobnie uwikłany w walki obronne z ludami prącymi zza Kaukazu, nie mógł rzucić całej swej siły do walki. Drugim czynnikiem, który odegrać musiał ważną rolę w sukcesach Asyrii, było zastosowanie na szeroką skalę uzbrojenia żelaznego, zapożyczonego od Hetytów”223. Odstąpienie Aramejczyków od granicy asyryjskiej okazało się pierwszym realnym sukcesem, który owocować miał szczególnie w czasach następców Aszurdana. Pierwszym z nich był Adadnirari II (911-891 r. p.n.e.), który prowadził kampanie wojenne przeciwko krajom położonym w Górach Zagros i w dalszym ciągu przeciwko Aramejczykom224. Za jego panowania doszło również do konfliktów zbrojnych z Babilonią, ponieważ władca babiloński postanowił opanować tereny poza północną granicą swego państwa, na południe od Małego Zabu. Adadnirari pokonał jednak wojska babilońskie, wypędzając ich z tamtych terenów i dodatkowo zajmując kilka miast babilońskich225.

Najwybitniejszym władcą pierwszej fazy okresu nowoasyryjskiego był Aszurnasirapli II (884-858 r. p.n.e.). Na północy Mezopotamii władca ten podbił frygijskie plemiona Muszki. Podejmował również wyprawy wojenne do Syrii, aż do wybrzeży Morza Śródziemnego. Swoje imperium podzielił na prowincje, którymi rządzili wyznaczeni przez niego namiestnicy. Aszurnasirapli II uważa się za najokrutniejszego władcę w dziejach Asyrii226.

Jego syn Salmanasar III (858-824 r. p.n.e.) kontynuował politykę podbojów. Prowadził kampanie wojenne poszerzając swoje terytorium na zachód i na północ od Asyrii, docierając aż do Palestyny i pasma Gór Taurus. Za jego panowania miała miejsce słynna bitwa pod Karkar (853 r. p.n.e.) z potężną armią koalicji antyasyryjskiej. Źródła asyryjskie mówią o zwycięstwie, lecz tak

223J. Wolski, dz. cyt., s. 99.

224Zob. E. H. Merrill, Kingdom of Priests, Michigan 1987, s. 336.

225Zob. B. Baron, I. Baron, dz. cyt., s. 184.

226Zob. M. Van De Mieroop, dz. cyt., ss. 246-247; por. I. Baron, dz. cyt., ss. 381-382.

50