Tarasiuk%20Lukasz

swoją świetność i sławę. W 482 r. p.n.e. w Babilonie doszło do krótkotrwałego buntu; mieszkańcy powstali przeciwko swoim perskim panom. Władca perski Kserkses, rządzący już czwarty rok w Persji, krwawo stłumił powstanie. Aby z góry zapobiec przyszłym dążeniom Babilończyków do niezależności, kazał zburzyć pałace i świątynie, wysoką wieżę świątynną oraz rozległe umocnienia333, wypełniając tym samym starotestamentowe proroctwa o upadku tego miasta334.

333Zob. S. H. Horn, dz. cyt., s. 34; por. A. J. Palla, dz. cyt., s. 72.

334Iz 13,19-22; 21,9; Jr 51,37.

71

2.3. Starożytny Egipt

Egipski historyk zwany Manetho (ok. 275 r. p.n.e.)335 ustalił dynastyczny podział historii Egiptu wyznaczając kolejne dynastie wraz z ich przybliżonymi datami. Chociaż wiele dat zachowuje płynność, zwykle spotykany podział głównych dynastii przyjął następującą postać:336

Stare Królestwo	Dynastie III-VI	Ok. 2686 – 2181 p.n.e.
I Okres Przejściowy	Dynastie VII-X	Ok. 2181 – 2133 p.n.e.
Królestwo Średnie	Dynastie XI-XII	Ok. 2133	– 1786 p.n.e.
II Okres Przejściowy	Dynastie XIII-XVII	Ok. 1786	– 1567 p.n.e.
Nowe Królestwo	Dynastie XVIII-XX	Ok. 1567	– 1085 p.n.e.
Okres Późny	Dynastie XXI-XXXI	Ok. 1085	– 332 p.n.e.

Dodatkowo w historii Starożytnego Egiptu wyróżnia się okres wczesnodynastyczny (tzw. Epokę Tynicką; lata 3100 – 2686 p.n.e.)337. Egipt to jeden z najbardziej znaczących narodów na starożytnym Bliskim Wschodzie. Częściowo może to tłumaczyć fakt, że jego historia jest bardziej spleciona z historią Izraela niż jakiegokolwiek innego kraju w tej części świata, gdyż w Starym Testamencie pojawia się wiele wzmianek o Egipcie338. Dzisiejsza nazwa Egipt wywodzi się z języka greckiego (Aigyptos) i przypuszczalnie jest nawiązaniem do staroegipskiej nazwy miasta Memfis339. Sami Egipcjanie

335Por. J. Wolski, dz. cyt., ss. 9.28.

336Daty tu podane pochodzą z: Starożytny Egipt, pod red. A. Szczudłowska, Warszawa 1978, ss. 133-136; por. J. Edwards, Das ägyptischen Pyramiden, Wiesbaden 1967, s. 1; E. Drioton, Egipt faraonów, Warszawa 1970, s. 18; J. Jelito, Historia czasów Starego Testamentu, Poznań 1961, s. 37; J. M. Roberts, Pierwsi ludzie, pierwsze cywilizacje, w: Ilustrowana historia świata, t. I, pod red. B. Gogolewska, Łódź 1986, s. 134; O. Zorn, Starożytny Egipt, Warszawa 2006, s. 3.

337Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 15; B. Kwiatkowski, Poczet Faraonów, Warszawa 2002, s. 9; D. M. Rohl dodatkowo wyróżnia jeszcze III Okres Przejściowy w historii Starożytnego Egiptu; zob. D. M. Rohl,

Faraonowie i królowie. Biblia-od mitu do historii, Warszawa 1996, s. 8; por. B. Kwiatkowski, dz. cyt., ss. 529631; M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., ss. 36-41.

338Zob. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 26; por. K. A. Bowman, Egipt After the Pharaobs, Berkeley-Los Angeles 1986, ss. 43-56; A. N. Grimal, A History of Ancient Egypt, Oxford 1992, ss. 14-16; J. B. Kemp, Ancient Egypt: Anatomy of a Civilization, London 1990, ss. 8-12.34; J. Śliwa, Egipt i Nubia, w: Encyclopedia Historyczna

Świata, t. II, pod red. Z. Otałęga, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza „Opres”, Kraków 2000.

339Zob. A. Jirku, Altorientalicher... , dz. cyt., s. 214; O. Odelain, R. Séguineau, F. Schierse, Lexikon der biblischen Eigennamen, Düsseldorf-Neukirchen-Vluyn 1981, ss. 14.238.

72

nazywali swój kraj Km.t, co dosłownie znaczyło „czarna ziemia”340. „W zachowanych do naszych czasów tekstach klinowych z tzw. Epoki el-Amarna (Egipt, XIV w. p.n.e.) występuje nazwa Mi-is-ri, Mi-isri-i, Mi-is-sa-ri. Natomiast w tekstach ugaryckich pochodzących z VIII-VII w. p.n.e. – Mu-sur, Mu-su-ri lub Mi-sir”341. W Starym Testamencie występują dwie nazwy oznaczające Starożytny Egipt: misrajim – chodzi tu o Egipt Dolny i Górny342, oraz patros – określenie Górnego Egiptu343. Administracyjnie Starożytny Egipt podzielony był na 42 okręgi, zwane przez Greków nomami. W skład Górnego Egiptu wchodziły 22 nomy, natomiast Dolny Egipt liczył 20 nomów344.

2.3.1. Epoka Tynicka

Według Manetona pierwszym historycznym władcą Egiptu był Menes. W innych starożytnych źródłach takich jak Lista Królów z Abydos czy też Papirus Turyński, Menes występuje jako Meni. Herodot natomiast nazywa go Minem, przypisując mu m.in. założenie miasta Memfis345. Powszechnie identyfikuje się Meni (gr. Menes) z Narmerem i przyjmuje się, że są to dwa różne imiona tego samego władcy346. Menes był założycielem I dynastii z Tinis w środkowym Egipcie, zwanej dlatego również tynicką. Biorąc pod uwagę zabytki staroegipskie, na których wówczas zaczęły się pojawiać pierwsze teksty, głównie paletek ze szminką, a dalej dzięki odkryciu grobowców najstarszych władców egipskich, zjednoczenie Egiptu nie było aktem jednorazowym, ale procesem trwającym dłuższy okres. (...) W źródłach egipskich trwałe zjednoczenie Egiptu przedstawione jest jako podbój Egiptu Dolnego, Delty,

340Zob. L. Mrozewicz, Historia Powszechna. Starożytność, Poznań 1999, s. 42.

341A. Jirku, Altorientalicher... , dz. cyt., s. 39; O. Odelain, R. Séguineau, F. Schierse, dz. cyt., s. 247.

342Rdz 10,6.13; 12,10-11.14; 13,1 i inne.

343Rdz 10,6.14; Iz 11,11; Jr 44,1.

344Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 13; zob. N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa 2006, ss. 68-69.

345Zob. B. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 37; Herodot, Dzieje, Warszawa 2003, s. 135.

346Zob. Tablica chronologiczna okresu tynickiego w: N. Grimal, dz. cyt., s. 59; por. B. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 38; A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 16.

73

dokonany przez władców Egiptu Górnego347. Pierwsi królowie Egiptu próbowali podporządkować sobie sąsiednie krainy – Nubię, Liban i Libię – aby zapewnić dostawy brakujących towarów: drewna cedrowego, szlachetnych kamieni i materiałów budowlanych348.

2.3.2. Stare Państwo

Za założyciela III dynastii powszechnie uważa się faraona Dżezera (26902670 r. p.n.e.)349, który po raz pierwszy przeprowadził reformy administracyjne, które pozwoliły na sprawne kierowanie całym krajem350. N. Grimal pisze o nim, że „to jedna z wielkich postaci historii egipskiej, między innymi dlatego, że rozwinął budownictwo z kamienia według projektów architekta Imhotepa, który sam stał się przedmiotem kultu w Epoce Późnej”351. Oprócz okazałych świątyń budowano w tym czasie mastaby352 oraz piramidy353. Jedną z pierwszych monumentalnych budowli jest piramida schodkowa faraona Dżezera w Sakkarze354. Piramida ta powstała na bazie kwadratowej mastaby i zawiera komorę grobową faraona Dżezera, zamkniętą blokiem granitu o wadze trzech ton. W innej części piramidy znajdowało się miejsce pochówku królowych oraz przedwcześnie zmarłych dzieci królewskich355.

Terytorialnie Stare Państwo sięgało poza pierwszą kataraktę. Dokumenty z tamtych czasów wspominają wyprawę faraona Dżezera na Półwysep Synaj a także wyprawę do Nubii, czego skutkiem było przyłączenie północnej części

347Zob. J. Wolski, dz. cyt., ss. 34-35.

348Zob. L. Krzyżaniak, Egipt przed piramidami, Warszawa 1980, ss. 257-258.292.306-312.

349Daty panowania wszystkich faraonów pochodzą z: B. Kwiatkowski, dz. cyt.

350Por. M. Stępień, Historia starożytna, w: Bliski Wschód, pod red. M. Jaczynowska, Warszawa 2001, s. 86; T. Narolewski, Historia starożytnego Egiptu, w: Wielka historia powszechna, t. I, Warszawa 1935, s. 837; J. Wolski, dz. cyt., s. 39; L. Krzyżaniak, dz. cyt., s. 55.

351N. Grimal, dz. cyt., s. 74.

352Por. Z. Abramowiczówna, O sztuce starożytnej, Toruń 2002, s. 18; Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. X, Warszawa 2005, s. 452.

353Zob. Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. XIII, Warszawa 2005, ss. 455-458.

354Zob. Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. IV, Warszawa 2005, s. 386; W. Helck, E. Otto, Kleines Wörterbuch der Aegyptologie, Wiesbaden 1978, ss. 157-158.

355Por. R. Cook, Cuda świata, Warszawa 1993, s. 45; B. Kwiatkowski, dz. cyt., ss. 90-93.

74

tego kraju do Egiptu356. Podobnie jak Dżezer, piramidy budował również faraon Snofru (2629-2604 r. p.n.e.), założyciel IV dynastii357. Władca ten oprócz budowania okrętów, pałaców, fortec, domów, świątyń słynie również z tego, że można mu przypisać budowę aż trzech piramid. Początkowo skoncentrował się na obszarze Mejdum, leżącym daleko na południe od cmentarzysk jego poprzedników (...) Piramida ta była już bliska ukończenia, kiedy – prawdopodobnie w trzynastym roku swojego panowania – faraon Snofru porzucił ją, by w Dahszur rozpocząć budowę dwóch kolejnych piramid358.

Kolejne piramidy władcy IV dynastii budowali już w Gizie359. Są to bardzo dobrze znane piramidy: Cheopsa (2604-2581 r. p.n.e.) – zwana horyzontem Chufu360, Chefrena (2572-2546 r. p.n.e.) – eg. Chafre361 i Mykerinosa (2539-2511 r. p.n.e.) – eg. Menkaure362. W Egipcie panował wówczas dobrobyt. Dowodzi tego dynamiczny rozwój rzemiosła i handlu. Z kolei dzięki inskrypcjom naskalnym znalezionym na Synaju, wiemy, że Chufu eksploatował tamtejsze kopalnie oraz wysyłał ekspedycje do kopalń granitu koło Abu Simbel na południu Egiptu363. Szczyt swojej potęgi w dobie Starego Państwa Egipt osiągnął pod rządami V dynastii. Polityczna działalność faraonów tej dynastii przede wszystkim skoncentrowana była na kierunku wschodnim. Prawdopodobnie za panowania faraona Sahure istniały kontakty z państwami syryjskimi, a przedsięwzięte na wschodzie zwycięskie wyprawy wojenne doprowadziły do ujarzmienia plemion libijskich364.

Zmierzch Starego Państwa rozpoczął się za rządów VI dynastii, szczególnie za panowania faraona Pepi II (2279-2219 r. p.n.e.). Prawdopodobnie bezpośrednią przyczyną upadku państwa była nieudolność władcy, zwłaszcza w

356Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 17.

357Na temat piramid faraona Snofru zob. J. Vandier, D’Archéologie Égyptienne, Paris 1954, ss. 3-27.

358Zob. N. Grimal, dz. cyt., s. 78.

359Na temat piramid w Gizie zob. J. Vandier, dz. cyt., ss. 28-74.

360Por. T. Narolewski, dz. cyt., ss. 837-838.

361Por. Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 2000, s. 143.

362Por. Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. XI, Warszawa 2005, s. 380.

363Zob. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 29.

364Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 17.

75

ostatnich lata panowania oraz jego słaby charakter. W hierarchii społecznej obok króla i kapłanów pojawiła się wtedy nowa warstwa klasowa – arystokracja, reprezentowana przez nomarchów. (...) Istotnym faktem jest, że kraj uległ rozbiciu na poszczególne nomy, w których nomarchowie sprawowali niemal władzę absolutną. Rozbicie dzielnicowe spowodowało w konsekwencji upadek gospodarczy i polityczny kraju. Sytuację tę wykorzystali sąsiedzi Egiptu. Zbuntowała się Nubia, zrzucając zwierzchnictwo egipskie, natomiast na tereny Delty wdarły się koczownicze plemiona Beduinów365.

2.3.3. I Okres Przejściowy

Po upadku Starego Państwa nastał okres licznych buntów i zamieszek w kraju. I Okres Przejściowy to okres panowania VII-X dynastii. Okres ten charakteryzował się kilkudziesięcioletnim kryzysem politycznym. Towarzyszyły mu także zjawiska kryzysu kulturowego: niszczenie i dewastacja posągów królewskich, szabrowanie grobowców i piramid, a także dekadencja w sztuce i literaturze366. Z bardziej znanych władców tego okresu należy wymienić Cheti I (2170-2128 r. p.n.e.), który zjednoczył pod swoimi rządami nomy Górnego i Dolnego Egiptu, a ze swego miasta Herakleopolis, położonego w pobliżu Fajum, uczynił stolicę państwa. Miasto to było rezydencją faraonów IX i X dynastii. Faraon Cheti I rozpoczął również walkę wyzwoleńczą przeciwko koczowniczym plemionom zajmującym obszar Delty, jednakże nie udało mu się ich całkowicie stamtąd usunąć367. Pod koniec panowania IX dynastii zarysował się konflikt pomiędzy faraonem z Herakleopolis a nomarchami tebańskimi. W owym czasie w Egipcie panowały przynajmniej dwie równoległe linie królewskie – jedna z nich z siedzibą w Al-Fajum (IX i X dynastia, ok. 21351986 p.n.e.), a druga w Tebach (XI dynastia, ok. 2080-1937 p.n.e.). Między

365Zob. Tamże, s. 20.

366Por. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 30.

367Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 21.

76

obydwoma potężnymi rodami królewskimi dochodziło do licznych starć zbrojnych, których celem była dominacja nad doliną Nilu. Po ponad stuletnich zmaganiach Tebańczycy pod wodzą charyzmatycznego Mentuhotepa II odnieśli zwycięstwo, co dało początek kolejnemu okresowi w dziejach starożytnego Egiptu368.

2.3.4. Średnie Państwo

Wraz ze zwycięstwem Mentuhotepa II ponownie doszło do zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu. Władcy tego okresu dokonali nowego podziału terytorialnego, czym ograniczyli władzę książąt. Obsadzili także stanowiska naczelników nomów nowymi urzędnikami. Przeprowadzili również nowy podział nomów, starając się stworzyć możliwie równej wielkości okręgi. Naczelnicy nomów zeszli do roli zwykłych urzędników, tak że nie mogli zagrozić całości i jedności państwa369. Szczyt potęgi w tym okresie Egipt osiągnął za panowania XII dynastii, której pierwszym przedstawicielem był Amenemhat I. Faraon Amenemhat I (1976-1947 r. p.n.e.) przeniósł stolicę z Teb do Iczi-Tawi w pobliżu Memfis I zajął się przede wszystkim sprawami bezpieczeństwa Egiptu. Władca ten zreorganizował administrację kraju, likwidując dziedziczność urzędu nomarchów. Ujednolicił system podatków ogólnopaństwowych, ściąganych z każdego nomu. A jako element skonsolidowania monarchii uczynił z tebańskiego boga Amona główne bóstwo państwowe370. XII dynastia wykazała więcej aktywności jeśli chodzi o politykę zagraniczną niż jej poprzednicy. Zaczęto wówczas energiczniej eksploatować złoża miedzi na półwyspie Synaj, o czym świadczą liczne napisy, podejmowano również ekspedycje do kraju Punt (prawdopodobnie Arabia) po kadzidło i wonności. Zagrożone, podobnie jak za czasów dynastii z Herakleopolis, granice

368Zob. D. M. Rohl, dz. cyt., s. 14.

369Zob. J. Wolski, dz. cyt., s. 41.

370Zob. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 31; por. B. Kwiatkowski, dz. cyt., ss. 238-244.

77

Egiptu od strony Palestyny wzmocniono fortyfikacjami. Stosunki z krajami azjatyckimi były pokojowe. Natomiast w jednym z miast fenickich, w Byblos, przebywał nawet rezydent egipski371. Następca Amenemhata I, jego syn Senuseret I był w latach 1956-1947 p.n.e. współregentem ojca. Samodzielnie panował w latach 1947-1914 p.n.e. a w latach 1914-1911 p.n.e. w koregencji ze swoim synem Amenemhatem II372. Senuseret I kontynuował politykę podbojów ojca i podczas jednej z wypraw do Nubii opanował tereny położone pomiędzy pierwszą a trzecią kataraktą373. Za panowania Amenemhata II (1914-1879 r. p.n.e.) Egipt zaczął odgrywać wielką rolę zwłaszcza na Bliskim Wschodzie374. Kontakty handlowe nieodłącznie wiązały się z kontaktami kulturalnymi. Istotny był zwłaszcza wpływ dworu królewskiego, jednego z najświetniejszych w ówczesnym świecie. Większość odkrytych w Syrii pomników egipskiego pochodzenia ma kształt sfinksów. Prawdopodobnie dlatego, że jako znaki zwycięskiego władcy miały przypominać potęgę Egiptu. W czasie rządów Amenemhata podjęto kolejne ekspedycje po złoto i miedź do Nubii i na Synaj375. Kolejni władcy XII dynastii to Senuseret II (1882-1872 r. p.n.e.) i Senuseret III (1872-1853 r. p.n.e.). Za ich panowania wielu książąt Palestyny, Fenicji i Syrii uznało zwierzchnictwo Egiptu. W tamtym czasie przekopano również kanał łączący bezpośrednio Deltę Nilu z Morzem Czerwonym. Jeśli chodzi o politykę zagraniczną autorytet Egiptu został umocniony w Nubii, natomiast w Palestynie zapoczątkowane zostały silne wpływy tego państwa. Przeprowadzono również reformę administracyjną, polegającą na podziale kraju na trzy wielkie jednostki administracyjne, którymi zarządzał namiestnik podległy bezpośrednio wezyrowi376. Ostatnim wielkim władcą Średniego Państwa był Amenemhat III (1853-1806 r. p.n.e.). Zwycięstwa odniesione przez

371Zob. J. Wolski, dz. cyt., s. 41.

372Zob. B. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 245.

373W Biblii obszar ten nazywany jest Krajem Kusz; zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 22.

374Zob. N. Grimal, dz. cyt., ss. 173-174.

375Zob. B. Kwiatkowski, dz. cyt., ss. 249-250.

376Zob. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., ss. 31-32.

78

jego poprzedników pozwoliły Amenemhetowi III zajmować się prawie wyłącznie sprawami wewnętrznymi. Ulepszył on m.in. system kanałów nawadniających. Na Synaju w dalszym ciągu wydobywano cenne kruszce, a przyjazne stosunki z książętami Syrii i Palestyny zapewniały korzystną wymianę handlową. W pobliżu Fajum Amenemhet III prowadził wielkie prace budowlane, m.in. wzniósł tam swój pałac, który z powodu dużej ilości komnat został przez Greków nazwany labiryntem377.

Za panowania dwóch ostatnich władców XII dynastii: Amenemhata IV (1807-1798 r. p.n.e.) oraz Sobeknofru (1798-1794 r. p.n.e.) doszło do załamania się świetności Egiptu. W kraju faraonów pojawili się uzurpatorzy, Egipt rozpadł się na dzielnice, o czym świadczy wielka liczba nazwisk panujących, zachowana w tekstach źródłowych. Być może słabość Egiptu wiąże się z brakiem wybitniejszych władców, jakich nie brakowało dynastii poprzedniej. W każdym razie Egipt nie był przygotowany do odparcia najazdu Hyksosów, których pojawienie się zapowiadało nową fazę historii, zarówno Egiptu, jak i całego Wschodu. Najazd ten zapoczątkował II Okres Przejściowy378.

2.3.5. II Okres Przejściowy

Okres ten w historii Egiptu to panowanie Hyksosów379. W tradycji egipskiej zachowały się bardzo skromne informacje o podboju kraju przez Hyksosów. Maneton potwierdza fałszywą etymologię tej nazwy, którą rozumiano jako królowie pasterzy. W istocie nazwa ta oznacza władców obcych krajów, z czego można wnioskować, że centrum ich państwa leżało poza granicami Egiptu. Jak wynika z analizy zachowanych tekstów, Hyksosi byli mieszaniną etniczną, złożoną prawdopodobnie z Semitów i Hurytów, których

377Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 23. 378Zob. J. Wolski, dz. cyt., ss. 43-44.

379 Zob. M. Jaczynowska, A. Mączakowa, W. Tylach, Warszawa 1974, Historia starożytna, s. 75; Reallexikon der Asyriologie, t. IV, dz. cyt., ss. 537-539; Helck-Otto, dz. cyt., ss. 156-157; W. Helck, dz. cyt., ss. 93-94;

Starożytny Egipt, dz. cyt., s. 100; W. Michalski, Starożytne dzieje biblijne, Kraków 1912, s. 328.

79

wielkie migracje etniczne w północno-zachodniej Azji Przedniej spowodowały przenikanie w kierunku Egiptu380. Według A. Tschirschnitza podbój Egiptu przez Hyksosów nie był wydarzeniem nagłym i jednorazowym. „Najnowsze badania wykazały, że zajęcie Delty przez Hyksosów było wynikiem ich długotrwałej infiltracji, sięgającej swym początkiem XII dynastii. Infiltracja ta przybrała na sile w czasach XIII i XIV dynastii, a słabsi faraonowie nie byli w stanie temu procesowi zapobiec”381. Według Manetona Hyksosi założyli dwie równoległe dynastie: XV, tzw. wielką (1674-1567 r. p.n.e.) oraz XVI, tzw. małą (1684-1567 r. p.n.e.)382. Jak zauważa M. Tarasiuk „w Górnym Egipcie znaczną niezależnością cieszyli się tebańscy władcy z XVII dynastii i to oni właśnie toczyli liczne wojny z Hyksosami”383. To właśnie XVII dynastia przyczyniła się do zakończenia rządów Hyksosów oraz wypędzenia ich z Egiptu384. Pewne szczegóły co do tych wydarzeń przedstawia D. M. Rohl: „Po z górą stuletnim obcym panowaniu w Środkowym i Egipcie i w Delcie, tebańska XVII dynastia zdołała wreszcie wypędzić północnych przeciwników z doliny Nilu i otoczyć ich przywódców w twierdzy Awaris. Młodemu królowi Ahmose (Jahmesowi I) udało się następnie wyprzeć Hyksosów z Delty do Palestyny i dalej na równinę nadbrzeżną. Po trzyletnim oblężeniu ich ostatniego bastionu Szaruhen koło Gazy Hyksosi zostają wreszcie pokonani, a mściwe oddziały egipskie splądrowały i spaliły doszczętnie ich ostatnie schronienie”385. Zwycięstwo Jahmesa nad Hyksosami oznaczało początek drugiego wielkiego odrodzenia cywilizacji egipskiej, tzw. Okres Nowego Państwa (dynastie XVIII-XX).

380Zob. J. Wolski, dz. cyt., s. 58.

381A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 25.

382Zob. Starożytny Egipt, dz. cyt., s. 100; W. Michalski, dz. cyt., s. 328.

383M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 33.

384Szczegółowe informacje dotyczące bezpośrednich zależności dziejów Izraela oraz II Okresu Przejściowego znajdują się w rozdziale IV niniejszej dysertacji.

385D. M. Rohl, dz. cyt., s. 17.

80