Ислам ой-пікір тарихындағы сопылықтың қалыптасуының алғы шарттары

1. Тасаууфтың қайнар көздері – құран, хадис (ислам ғалымдары)

Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын «әхл-и суффамен» байланыстырған авторлар, «әхл-и суффа» тіркесін «тас орындық адамдары» деп аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған. Пайғамбар мәжілістерінде болған сахабилерге қатысты айтылған «асхаб-ы суффа» деген атаудың әрі хадис пен сүннет, әрі сопылық пен ислам мәдениеті тұрғысынан маңыздылығы жоғары. Яғни, бұдан сопылықтың қасиеттері мен сипаттарының «әхл-и суффаның» ерекшеліктеріне жақын болғандығы, суффа адамдарының кедейлігімен және құдайға берілгендіктерімен айқындалады.

Шындығында сопылар құдайды тану жолындағы күш-жігерлері арқасында жүректері, рухтары құдайға жақын болғандар, сол үшін де бірінші дәрежеде маңызды орынды иеленгендер. Батыс Европа зерттеушілері ғасырымыздың басына дейін тасаууф сөзінің түбірі грек тіліндегі «данышпандық» (софия) сөзінен шыққан деген ойды ұстанды. Қазір кеңінен жайылып, көбірек қабылданған пікір бойынша, тасаууф сөзі «суф» сөзінен (арап тілінен аударғанда «жүн» мағынасында) шыққан. Жүн мағынасын беретін «суфтан» жасалған киімдер кигендіктері үшін сопылардың сопы (қазақша варианты сопы) атын алғандығын сопылардың көпшілігі құптаған. Шейх Әли Ибн Шайх Осман әл-Жұллаби әл-Хүжвири «Кашф әл-Махжуб» («Жасырынды ашықтау») деген еңбегінде «суфи» сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл турасында пікірі айтылған: «Сопыны сопы деп атау себебі, олардың жүннен тоқылған киім кигендіктерінен». Осыдан келіп, тасаууф сөзі «суф» сөзінен алынған, қатал жүннен тоқылған киім киген құдай адамының, тақуаның дәстүрлі белгісі ретінде қабылданған деген қорытынды шығардық.

Дегенмен, ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды «фуқара» (араб т. «фақир», яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін «ғұраба» (ғариб, яғни ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі.), «сайиахун» (ел кезуші), «шикефтия» (хорасандықтардың тілінде «үңгір» сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған сопылық «футуввет» құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип, әдіс, т.б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып, барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы футуввет қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат тұтқанын араб тілінде «фата» сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие. Түбірі осы сөзден шыққан футувветтің тілдік мағынасы жомарттылық, сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футувветті тақырып еткен шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы сопы әс-Сұхравардидің (632/1234 өл.) «Ауариф'ул-Ма‘ариф» атты шығармасын келтіруге болады. Бұл кітап «Сопылық негіздері» деген атпен Түркияда 1989 жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды.

Күшейридің «Рисалесінде» футуввет ұғымын түсіндіру Кахф сүресінің 13 аятымен [67, s.294] басталып, хадистермен жалғасады: «Бір құл мұсылман бауырының мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, Аллах сол құлына көмек береді».

Егер сопыдан «Сопы деген кім?» деп сұралса, ол «Сопы ешбір затқа ие емес, бір нәрсеге ие болған жағдайда оны басқаға береді» (Ла малику уа лайса мамлук) деп жауап беретін болған. Әбу Хүрейра мен Фұдала бин Убайда әхл-и суффаны суреттегенде мыналарды еске алған: «Олар аш күйінде, жерге сүйретіліп әрең қозғалатын. Терлеген уақыттарында үстерінен жаңбыр астында қалған қойлардың иісіне ұқсас иіс шығатын». Жүннен тоқылған киім пайғамбарлар мен әулиелердің әдеттегі киімі екенін Хасан Басри да айқындап өткен: «Иса жүннен тоқылған киімдер киді, жемістерді жеді, кешті қарсы алған жерінде қонуға қалатын. ...Бәдір соғысына қатысқан жетпіс мың сахабаны көрдім. Ешқайсысы да жүннен басқа киім кимеген». Теориялық тұрғыда, бұл жерде тасаууф сөзінің «суф» яғни, жүннен келгендігінің басымдылығы айқындалып тұр демекпіз.

«Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) Алланың әмірін орындауды жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға зиян келтіре алмайды. Бұл - Алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады» - деп, пайғамбар хадисінде айтылғандай, сопылар үмбетінің рухани құндылықтары мен қағидалары қандай болған деген сауалға жауапты іздестіріп көрейік.

Танымдық негізде сопылықты теориялық және методологиялық негіздерін, әсіресе, руханилық тұрғыдан тану, сопылық зерттеушілерін ислам өркениеті кеңістігінде сопылық ілімінің қалыптасып дамуына қатысты түрлі жорамалдар айтуларына арқау болды. ХХ ғасырдың басына дейін батыс зерттеушілері сопылық ілімінің шығуына исламнан тыс діни-философиялық жүйелер ықпал етті деген көзқарасты ұстанды. Солардың ішінде Ф.А.Толук, Р.Броун, Д.Макдональд, А.Вензинк, Р.Дози сияқты сопылықты зерттеушілер сопылық генезисінің үш басты теориясын айқын көрсетті, бұлар: 1. христиандық, немесе христиандық-неоплатондық, 2. ирандық, 3. үнділік. Біздің пікірімізше, сол уақытта сопылық негіздерінің терең зерттелмеуіне байланысты және еуроорталықтық көзқарастардың үстем келуі себепті, сопылықтың сырттай көрінісіне қарай еуропалық ойшылдардың басқа пікірде болулары да мүмкін емес еді. Өйткені, азды-көпті батыс жұртшылығына танымал болған буддистік, зороастрлық және христиандық әдіснама тұрғырнамасынан сопылықты бағалау әлдеқайда оңай түсетін еді. Өз кезегінде бұл түрлі формалистік тұжырымдарға, атүсті саралауға, трансформацияларға жол берді.

Дегенмен, сопылық таным адам табиғатына ғана тән ерекше әрекет болғандықтан, тарих қойнауларынан бүгінге дейін ол түрлі формаларда көріне алды. Себебі, сопылықтың негізгі құндылықтық тірегі арлылық, әділеттілік, рухани байлық сияқты қасиеттер екенін мойындасақ, бұл қасиеттерді түрлі діндердің құрамында көре аламыз. Соған орай, көне замандарда Үндістандағы Брахман, Египеттегі Гермес, Грекиядағы Пифагор, Сократ және Платон тәсілдері, яхудилік дініндегі каббализм және христиандықтағы тылсымшыл тәсілдер мен құралдарда сопылыққа ұқсас белгілер көрінді.

Тасаууф – Исламның санасы. Оның жүректегі өмірі. Оның асылы мен руханияты. Мұнда еш шүбә жоқ. Яғни, ислам ішкі сырындағы бұл асылдығы мен руханияты қабілеті бар адамдарда көрініс тауып, мүмин көңіліндегі руханият пен фейз (рухани нәр, рухани күш), махаббат пен шаттық ерекшеліктерін өз шыңына жеткізеді. Демек, тасаууф – Ислам бағындағы ұлы білім мен парасат бәйтерегінің ең жемісті бұтақтарының бірі. Сондай-ақ бүгінге дейін тасаууф туралы:

-зиялы, терең ойшылдарға (хауасқа),

-хауасқа әрі көпшілікке (ауамға),

-тек ауамға ғана, яғни қарапайым адамдарға арнап, талай көркем шығармалар жазылған.

Бұл шығармалардың бір бөлігі ФусусулХикем мен Инсаны Кәміл сияқты, тек терең де ұлы ойшылдар (хауас) аңғара алатын деңгейде жазылған. Кей бөлігі болса, Мәуләнәнің Мәснәуи атты кітабы секілді ойшылдар мен орташа деңгейдегі көпшілікке үндейтін мәнде жазылған. Бұлар – заһири яғни шариғат білімдерін толықтырғандардың жеткен білімдерін толықтырғандардың жеткен білімдерінің аясында кең, терең әрі рухани ойлау мен фәйзге бөленіп, Хаққа, ақиқат пен мағрифатуллаһқа жетулері үшін жазылған еді. Бұлардан басқа Әнуәрул Ашықин, Мұхаммедия және Нәфәхатул-унс секілді қарапайым халық үшін жазылған тасаууф кітаптары да бар. Бұлар шариғат үкімдерін сырттай аңғарып, білген қарапайым көпшіліктің сезу, түсіну және іс-әрекет жағынан азды-көпті бір деңгей қалыптастырулары үшін жазылған.

Тасаууф туралы шығармалардың мұндай бірнеше түрлі болуы – қоғамдағы қарапайым (ауам) да, зиялылардың (хауас) да түсініктері мен қабілеттерінің, шама-шарқтарының әр-түрлі болуына қарай Исламды, Исламның кең де ауқымды кемелдігіне жарасатындай түсініп әрі іске асыру күштерін қамтамасыз ету үшін еді. Осылайша адамдар қос қанатты болады.

Барлық осы ерекшеліктерімен қоғамның әр сатысына Исламды үндеген тасаууф халықтың әлеуметтік тұрмысы жақсарған кездеріндегі жалқаулықтары мен босаңсуларын бөгеп, қоғамның сергектігін арттырып, жалғастырған һәм басқыншылық пен зұлымдыққа толы қиын-қыстау кезеңдердің былықпалықтары мен күйзелістерінің арасында тарайып, қысылған көңілдеге терезе ашып, тыныс алдырады. Әрі жабырқаулы көңілдер мен шаршаған саналарға жұбату, кеуіп қалған рухтарға кәусар суы болады. Ол тағы бір жағынан көркем ахлақ пен ғибадатта шыңға жеткен жандарға қарапайымдылықты, «ештік» сезімін ұсынып, менмендік пен тәкәппарлыққа және мақтаншақтыққа салынуына тосқауыл болған. Ал, екінші жағынан күнә шұңқырында тұншығып бара жатқан пенделерге кеңінен кешірім, хош көрушілік, мейірбандық пен рахмет секілді құтқарушы мүмкіндіктер ұсынған. Расында Моңғол шапқыншылығынан кейін Орта Азия мен бүкіл Анадолыны жаулап алған былықпалықтан пайда болған қайғы-қасіретті, тынышсыздықты сейілтіп, жұбатушы ретінде сол дәуірде, тасаууфтық ағымдардың күш-қуат тапқаны және көптеген мұтасаууфтың (сопы, дәруіш) жетіліп, үлкен қызметтер атқарғаны тарихи шындық.

Қазіргі таңда барлық адамзат баласы бір түрлі қорқынышты рухани күйзеліс пен тауқыметтердің иірімінде малтығуда. Осындай бір кезеңде көңілдерге шипа тарататын тасаууфи көркемдіктер мен қасиеттерге деген қажеттілік әсте жоққа шығарылмайтын шындық. Өйткені атейзмнің басқыншылығынан жаңа құтылған бір жаралы құс тәрізді рухани емге мұқтаж адамдардың шаршаған рухтары мен көңілдері бір-түрлі Абыл Хаяттың талапкер ісбеттес. Расында материялизмнен жалыққан шығыс пен батыс ілімінің адамдары исламды ең алғашында үлкег мутасаууфтардың тартымдылығы мен әдемі қасиеттерінің арқасында танып сүйіп жатыр. Ақыры бұл ұлық дінді жан тәнімен қабылдап бекем ұстанып жатыр.

Бұлардың барлығы тасаууфтың тұңғиық рухани құрамы және мәні мен имандылардың қолындағы баға жетпес бір ислами көрініс, фәйізбен кемелдік нығметі екенін айқындап тұр сондықтан ол мұсылмандардың кемелденуі мен мұсылман еместердің хидаятына дәнекер бола білу және оларға исламды дұрыс түсіндіріп шағылыстыра алу үшін аса үлкен маңыздылық танытады.

Өйткені, шын мәніндегі тасаууф Расулулаһтың (с.а.у) мүбәрәк өмірінің шындығын қияметке дейін келетін ғасырлар мен нәсілдерге шағылыстыруды қамтамасыз ететін бір көңіл айнасы.

Солай болғандығынан хақ тағала мен хазіреті пайғамбардың (с.а.у) мүбәрәк фәйізі мен махабаттары көңілдері ғасырлар бойы тірі күйде өміршеңдікпен жасаған. Қазірде жасауда. Болашақта да жасай береді.

Сол үшін де Исламның жасырын не ашық, қас, жауыз дұшпандары рух пен бір-бірінен ажыратқан болғандай тасаууфты, Ислам дінінен бөлек бір ұғым жүйесі ретінде көрсету үшін тырбанып бағуда. Сондықтан мәселенің анық-қанығына жете алмаған адамдар тасаууф туралы жаңылып, орынсыз қарсы келушілікке салынатындығын тасаууф туралы ақиқат пен шындықтарды әрқашан дұрыс кем-кетіксіз түсіндіру, теріс не қате түсініктердің түзетілуі аса маңызды зәру жағдай болып тұр. Әрине тек қана бұл зәрулік жағдайға байланысты болып емес, жоғарыда баяндалған әдеміліктердің де көңілдерге ұсыныла білу үшін де тасаууф арнасы бейне бір шығармалар дариясы іспеттес.

Аллаһ тағала барлық пайғамбарлардың билігі мен жауапкершіліктерінің бәрін ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.у) бойына жинады. Сөйтіп ол ата-тегі мен әдептіліктегі асылдық тұрғысынан болсын, жамалмен кемелдік тұрғысынан болсын, барлық жақтан адамзаттың шыңында еді. Ол Құран-Кәрімдегі шариғат үкімдерін жеткізді. Тасаууфтың негізі болған жүрек пен нәфсіні тазарту мәселесін өзі үйретіп, таза жүрекпен Аллаһ тағалаға жасалатын құлдық пен дұғаны басқаларға үйретті. Ең тамаша ахлаққа ие болып, тамаша үлгі болды. Сөйтіп, оның қырық жасқа толған шағы – өзі мен адамзат үшін ең маңызды кезең болды.

Тасаууф – негізінен жан дүниенің тазарып Аллаһты тану мен Аллаһты сүю дәрежесіне жетіп, сол арқылы Аллаһқа қауышуға себеп болатын халге келу. Бұл хал – адамдарды екі дүниеде де бақытқа кенелтетін рух халі болып, хира мен сәуірден қалған қасиетті мұра болып табылады. Өйткені бұл хал – тасаууф-осы қасиетті екі орында болсын басқа жерде не басқа кездерде болсын, Пайғамбарымыздың (с.а.у) уахиді толық түсінуін қамтамасыз ету үшін жүргізілген Құдайдың рухани тәрбиесі болып, жүрекпен нәпсіні тазартудың фейзге толы арнасы іспеттес.

Әлі уахи келмей тұрғанның өзінде рухани дәрежеге жеткен Пайғамбарымыз (с.а.у) пәк өмірмен жоғары ахлаққа ие болатын. Бірақ иләһи бұйрықпен Хира үңгірінен қайтқан кезінде бұрынғы қалпынан мыңдаған есе жоғары мәртебеге ие болып қайтқан еді. Ол Раббысымен күшті әрі терең байланыс құрып, таухид (Аллаһтың бір екеніне сену) мен мағрифатулла (Аллаһты шын жүрекпен танып, білу) нұрын өз бойына сіңіріп, құлдықта тақуалық пен шынайылықтың шыңына жеткені соншалық, түнде аяқтары ісігенше көз-жасын төгіп құлшылық еткен, көздері ұйықтағанымен жүрегі ұйықтамайтын еді. Сөйтіп, қасқағым сәтте болса Аллаһты зікір етуден, тәфәккур (Аллаһтың құдіретін ойлау) мен мұрақабадан (Аллаһтың ұдайы көріп тұрғанын сезіну) аулақ қалмаған еді. Шындығында бұл ұлы тұлға өзіне уахи етілген құран-кәрімдегі ілім мен хикметтің мәні және ауқымдылығымен сол заманның таудаулыларын басып озып әлсіз қалдырған, өмірі және іс-әрекетімен сол кезге дейін ешкім жетпеген және қияметке дейін ешкім жете алмайтын бір мұғжиза дариясына айналған еді. Енді қияметке дейін ашылатын жетістіктер оны жоққа шығара алмайды және ешбір тәрбиеші оның тәрбиесінің дәрежесіне жете алмайды.

Міне тасаууф денегіміз – Пайғамбарымыздың (с.а.у) мүбәрәк өмірімен іштей және сырттай бітісіп, терең сүіспеншілікпен қайнасу. Өйткені ол – Расулулаһтың (с.а.у) ішкі және сыртқы көріністері, яғни бүкіл ахуалы. Сол үшін тасаууф Хазіреті Пйғамбардың (с.а.у) руханиятынан нәр алу, оның рухымен біте қайнасудан тұрады. Басқаша айтқанда тасаууф – сүйспеншілікпен күшейген иман, ынтамен орындалған ғибадат және іс-әрекеттердің көркемділігі болып табылады. Қысқасы, тасаууф Адамға (а.с) «рух үрленуімен» бастаған ұлы құндылықтың ақырзаман Пайғамбарындағы кәміл көрінісінен сүйіспеншілікке толы жүрегіне құйылған фейіз тамшылары. Тасаууфтың негізінен құрайтын ізгілікпен жақсылықтың рухани күшпен биліктің Пайғамбардың (с.а.у) өмірінде, жүректен-жүрекке, адамнан адамға жұғып жалғасуын түсіну үшін Сол мүбәрәк жаратылыстың өмірі мен іс-әрекеттерінің барлығына жаппай шолу жасаған жөн. Негізінен тасаууф діннің негізін құрау тұрғысынан, Хазіреті Адамнан (а.с) бастап, Пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.у) дейінгі барлық пайғамбарлардың өмірінен орын алған. Сондықтан әрбір Пайғамбардың өмірінен тасаууфтың көптеген қағидаларын табуға болады. Бірақ, тасаууфтың қазіргі кездегідей жүйелі бір ілім және бағыт ретінде қалыптасуы алғаш рет һижри күнтізбесінің екінші ғасырынан бастаған.

Басқа да діни ілімдердегідей тасаууфтағы зуһд (нәпсіні тәрбиелеу, дүниеге қызықпай өмір сүру) және тақуалық өмір өзіндік дәрежесінде саадат ғасырында бар еді. Уақыт өткен сайын осы нұрлы өмірді жалғастырған және өздері үшін өмір жолы етіп ұстанған Хақ достары, халықтың дүниеқұмар болып, қапы қалуына тосқауыл болу мақсатында, Аллаһ ризалығы үшін соларға насихат айтып, оларды ғапылдықтан ояту үшін ескерту жасап отырған. Бұл адамдардың бүйректен сирақ шығару, жаңа бір жол немесе дінге сай өмір сүру тәсілін өзгерту сияқты мақсаттары жоқ еді.

Олардың мақсаты – Исламды негізіне сай дұрыс ұстану және құлшылықтарды Құран мен Сүннетте айтылғанындай ынтамен орындау еді. Сондықтан олардың мен насихаттарынан пайдаланып, халдарынан өздеріне үлгі алғысы келген адамдар осы тұлғаларды өздеріне көсем, рухани ұстаз ретінде қабылдаған еді. Бұл адамдар олардың насихаттарын, яғни мүминді рухани кемелдікке, дұрыс бағытқа жетелейтін нәпсіні тию мен тәрбиелеу тәсілдерін қалыптастырып, ережелендірген. Сөйтіп, рухани бір жүйеге келтірген еді. Ақыры бұл ұстаздардың есімдерімен аталған тариқаттар (жолдар) пайда болған. Ясауия, Қадирия, Мәуләуия, Нақшыбандия т.б сияқты.

Әрбір тасаввуф тармағының Аллаһқа жету, тәфәккур мен ихсан сезімдеріне қол жеткізу сияқты мақсаттары үшін ұстанған қағидалары «Тариқат» деп аталған. Тариқаттар тәсілдеріне қарай үшке бөлінеді.

1. Тариқ-и Ахяр: Ғибадат пен тақуалыққа ерекше көңіл бөлетін тариқаттар.

2. Тариқ-и Әбрар: Нәпсіні қиындық және қызметпен тәрбиелеуге көңіл бөлетін тариқаттар.

3. Тариқ-и Шүттар: Ғашықтық және берілумен мақсатқа жетуді көздейтін тариқаттар.

Демек, әрбір мумин рухани тазару мен рухи кемелдену үшін жаратылысына сай бір тариқат ұстануына болады. Адам жаратылысы әр-түрлі болғандықтан, тариқаттардың да әр-түрлі болуы табиғи заңдылық.

Аллаһ Тағала аят кәримеде:

ﻠِﻜُﻝ ﱢ ﺠَﻌَﻟْﻨﺂ ﻤِﻨْﻜُﻢ ْﺸِﺮﻋَﺔً وَ ﻤِﻨﻬﺂ ﺟﺎً

«Әр қайсысыңа әр-түрлі шариғат және «жол» (минһәж) тағайындадыққ» (мәйдә, 48) деп бұйырды.

Бұл жердегі «жол» (минһәж) сөзі сөздікте «нұрлы жол» дегенді білдіреді. Бұл да Аллаһ Тағалаға жақындау ниетімен жүрілетін құлдық жолы деген сөз.

Тасаввуф ұлылары:

«Аллаһ Тағалаға баратын жолдар – жаратылғандардың деміндей көп»-дейді.

Екіншіден, Құрани үкімдер төмендегідей үшке бөлінеді:

1.Итиқат (сенім негіздері)

2. Фиқһ

а) Ғибадат

ә) Қарым-қатынас (мәміле)

б) Жазалар

3. Ахлақ (Мінез құлық)

Мінез құлық – ішкі жан-дүниенің тазаруы дегенді білдіріп, сенім мен амалдардың ішкі жағын құрайды. Амалдардың сол арқылы дәрежесі көтеріліп «салих (ізгі) амалға» айналады. Құран Кәрім жүректің Аллаһ Тағала разы болатын ең маңызды сипаттарын тақуалық, зүһд және ихсан (Аллаһ көріп тұрғандай құлшылық ету) екендігін білдіреді.

Тақуалық – Аллаһқа деген ерекше жауапкершілік сезімімен, иләһи әмірлер мен тиымдарды ұқыпты түрде орындап, жүректі жаман қасиеттерден қорғау.

Зүһд – Мәсиуә, яғни Аллаһтан басқа барлық нәрсенің жүректегі мәнінің жойылуы.

Ихсан – мүминнің өзін Аллаһтың назарындамын деп санап, іс-қимылдарын соған қарай орындауы

Негізгі Ислами түсінік міне осылай болғанымен, тасаууфқа көбіне сырттай қарайтындар жағымсыз пиғылдылар оның шығу тегі жайында әр-түрлі пікір айтқан.

Кейбіреулері тек дыбыс ұқсастығын алға тартып, осы абыройлы тәлім-тәрбие ісінің грекше «хикмет» мағынасындағы «софос» сөзінен шыққанын айтқандар мен надандар және де үнді мистисизмімен байланыстыруға дейін барғандары болған. Бұлар сөз немесе жүйенің ұқсастарын негізге алып айтылған жаңсақ көзқарастар.

Шындығы, «тасаууф» сөзінің қандай түбірден шыққандығы туралы Ислам ғалымдарының пікірлері. Олар оны толықтай Исламмен байланысты екендігін мәлімдейді. Бұл жайындағы әр-түрлі пікірлер арасында тасаууф тазарғандық пен талғамдылық мағынасындағы «сафа», «сафуәт» және «ыстыфа» сөзінен туындағанын деушілермен қатар, тасаууфтағы жүйенің алғашқы көрінісі іспеттес болған «суффа иелері» деп аталған сахабалардың ғибадатқа тым берілген тақуалары мен зәһидтері киген жүн киімге қойылған «суф» атауынан шықты деген көзқарас жалпы қолдау тапқан.

Екінші жағынан қарағанда да ілім, парасат және руханият үйрену мақсатымен Пайғамбар мешітінде тұрған және «Әһли-суффа» деп аталатын осы сахабалар қауымы Пайғамбардың (с.а.у) қолдауымен зуһдпен тақуалықпен біте қайнасқан. Тіпті, Аллаһ Расулі (с.а.у) бай-қуатты сахабалардың осы топқа керек жарағы мен ішіп-жеміне көмекші болуын талап еткен. Бұл жайт тасаууфи істердің Расулулаһтың (с.а.у) сүннеті алдындағы орнын және оның пайғамбар қолдауына сүйенгенін көрсететін тарихи ақиқат.

Дегенмен, ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды «фуқара» (араб т. «фақир», яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін «ғұраба» (ғариб, яғни ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі.), «сайиахун» (ел кезуші), «шикефтия» (хорасандықтардың тілінде «үңгір» сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған сопылық «футуует» құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип, әдіс, т.б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып, барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы футуует қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат тұтқанын араб тілінде «фата» сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие. Түбірі осы сөзден шыққан футууеттің тілдік мағынасы жомарттылық, сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футууетті тақырып еткен шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы сопы әс-Сұхравардидің (632/1234 өл.) «Ауариф'ул-Ма‘ариф» атты шығармасын келтіруге болады. Бұл кітап «Сопылық негіздері» деген атпен Түркияда 1989 жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды.

Күшейридің «Рисалесінде» футуввет ұғымын түсіндіру Кахф сүресінің 13 аятымен [67, s.294] басталып, хадистермен жалғасады: «Бір құл мұсылман бауырының мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, Аллах сол құлына көмек береді».

Егер сопыдан «Сопы деген кім?» деп сұралса, ол «Сопы ешбір затқа ие емес, бір нәрсеге ие болған жағдайда оны басқаға береді» (Ла малику уа лайса мамлук) деп жауап беретін болған. Әбу Хүрейра мен Фұдала бин Убайда әхл-и суффаны суреттегенде мыналарды еске алған: «Олар аш күйінде, жерге сүйретіліп әрең қозғалатын. Терлеген уақыттарында үстерінен жаңбыр астында қалған қойлардың иісіне ұқсас иіс шығатын». Жүннен тоқылған киім пайғамбарлар мен әулиелердің әдеттегі киімі екенін Хасан Басри да айқындап өткен: «Иса жүннен тоқылған киімдер киді, жемістерді жеді, кешті қарсы алған жерінде қонуға қалатын. ...Бәдір соғысына қатысқан жетпіс мың сахабаны көрдім. Ешқайсысы да жүннен басқа киім кимеген». Теориялық тұрғыда, бұл жерде тасаууф сөзінің «суф» яғни, жүннен келгендігінің басымдылығы айқындалып тұр демекпіз.

«Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) Алланың әмірін орындауды жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға зиян келтіре алмайды. Бұл - Алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады» - деп, пайғамбар хадисінде айтылғандай, сопылар үмбетінің рухани құндылықтары мен қағидалары қандай болған деген сауалға жауапты іздестіріп көрейік.

Танымдық негізде сопылықты теориялық және методологиялық негіздерін, әсіресе, руханилық тұрғыдан тану, сопылық зерттеушілерін ислам өркениеті кеңістігінде сопылық ілімінің қалыптасып дамуына қатысты түрлі жорамалдар айтуларына арқау болды. ХХ ғасырдың басына дейін батыс зерттеушілері сопылық ілімінің шығуына исламнан тыс діни-философиялық жүйелер ықпал етті деген көзқарасты ұстанды. Солардың ішінде Ф.А.Толук, Р.Броун, Д.Макдональд, А.Вензинк, Р.Дози сияқты сопылықты зерттеушілер сопылық генезисінің үш басты теориясын айқын көрсетті, бұлар: 1. христиандық, немесе христиандық-неоплатондық, 2. ирандық, 3. үнділік. Біздің пікірімізше, сол уақытта сопылық негіздерінің терең зерттелмеуіне байланысты және еуроорталықтық көзқарастардың үстем келуі себепті, сопылықтың сырттай көрінісіне қарай еуропалық ойшылдардың басқа пікірде болулары да мүмкін емес еді. Өйткені, азды-көпті батыс жұртшылығына танымал болған буддистік, зороастрлық және христиандық әдіснама тұрғырнамасынан сопылықты бағалау әлдеқайда оңай түсетін еді. Өз кезегінде бұл түрлі формалистік тұжырымдарға, атүсті саралауға, трансформацияларға жол берді.

Дегенмен, сопылық таным адам табиғатына ғана тән ерекше әрекет болғандықтан, тарих қойнауларынан бүгінге дейін ол түрлі формаларда көріне алды. Себебі, сопылықтың негізгі құндылықтық тірегі арлылық, әділеттілік, рухани байлық сияқты қасиеттер екенін мойындасақ, бұл қасиеттерді түрлі діндердің құрамында көре аламыз. Соған орай, көне замандарда Үндістандағы Брахман, Египеттегі Гермес, Грекиядағы Пифагор, Сократ және Платон тәсілдері, яхудилік дініндегі каббализм және христиандықтағы тылсымшыл тәсілдер мен құралдарда сопылыққа ұқсас белгілер көрінді.

Хазіреті Пайғамбардан (с.а.у) кейін хабарлар арасында шыққан саяси қайшылықтарда «суффа иелерінен» тірі қалғандары ешбір жақты ұстанбай, бейтарап қалған еді. Тіпті осы қайшылықтарда мүминдер арасындағы бауырластық сезімінің әлсіреуінен ғибрат алып, зухд пен тақуалықта одан да ары ілгері басқан еді. Бұл жағдайда сұффалықтардың санының артуына себеп болды. Қайшылықтарға араласуды «рухани қауіпті іс» деп санаған кейбір сахабалар да олардың қатарына қосылып, зуһд (дүниеге қызықпаушылық) пен тақуалық жолын ұстанатындардың саны осылайша арта түскен еді. «Сұф» сөзінен «сұффа иелері», олардың зұһд пен тақуалықтарынан «тасаууф» және «мұтасууф» сөздері туындап, кең тарап, тарихтың ағысында жүйеге түскен. Әрі бүгінге жеткен.

Ислам ғалымдары Құран мен Сүннетті негізге алғандықтан тақуалық жолындағы мутасаууфтар да жарық көрген шығармаларында тура мүжтәһидтер сияқты шариғат заңына бағына отырып, тасаууфи көзқарастарын сол шәрғи үкімдерге тиеп, қуаттап келген. Бірақ, осы жолдағылардың пір тұтқан адамдары яғни, шәйхтары шариғатты (діни үкімдерді) толық меңгермеген адамдардан болғандықтан кейбір тариқаттарда «сопылықтың шаттығының» артуы себепті дұрыс жолдан тайып кеткендер болған. Тек пір-шәхтары білімді болып, діннің сыртқы жағын да (шариғат үкімдерін) меңгерген адамдардың көсемдігіндегі тариқаттар мұндай қате басудан қорғана білген. Тасаууф тарихында Құран мен Сүннетті берік ұстанып келе жатқан Нақшилік пен Ясауия және тағы басқа сол сияқты тариқаттардың шариғатқа бағыныштылығының белгісі ретінде айтылған:

«Циркульдің, орнықты аяғы – шариғат» деген мәшһүр сөз адал тариқаттардың ең басты дәстүрі болған.

Сондай-ақ Хазіреті Мәуләнә:

«Біз циркуль сияқтымыз. Бір аяғымыз шариғатта орнықты. Екінші аяғымызбен жетпіс екі елді аралаудамыз»-дейді.

«шариғат бір шыраққа ұқсайды. Жарық береді. Жол көрсетеді. Шырақты қолға ұстаумен ғана жол жүрілген болып саналмайды. Бірақ, оны қолға алмай да жолға шығуға болмайды. Демек, Шариғаттың жарығында жол жүруді бастасаң, міне осы-тариқат».

Тасаууфтың танымы: Тасаууф ұстанған сайын дәмі сезіліп, түсініле беретін ілім болғандықтан, оны шектеулі сөздермен кәміл түрде айтып жеткізу қиын. Осы себеппен Аллаһ достары әрбір бөлшегінен түрлі жарық шашылған тасаууф жарығының өздеріне қараған жағын назарға алып, түрлі танымдар мен анықтамалар жасаған.

Хақ достары мен осы рухани жолдың ұстанушылары өз шама-шарықтарына және жүректерінде көрініс тапқан хал жағдайларына қарай бағыт алады. Сол себепті, рухани әлемдегі сезімдеріне, жүректеріне келген аяндардың өздеріндегі көріністеріне қарай тасаууфты түсінеді. Сонымен қатар тасаууфты танымдаған, анықтама берген адамдардың барлығы өз бұрыштарынан қарағанда орынды болып табылады. Біз осындай танымдарға қарай отырып, тасаууфтың мәні хаққында бірған ғана емес, жалпы пікірлерге ие бола аламыз.

Осы әр-түрлі танымдардың бірдей болған жақтарынан қарағанда, тасаууф-мүминдердің ішкі жан-дүниесін түзетіп, оларды рухани жетілдіріп, құлды мақтаулы ахлаққа бөлеп, Хақ Тағалаға жақындататын, сөйтіп мағритұллаһқа (Аллаһты шынайы тануға) жеткізетін бір ілім деп айта аламыз.

Тасаууфтың негізін құрайтын осы ізгілік пен жақсылықтың, рухани күш пен биліктің Пайғамбардың (с.а.у) өмірінде, жүректен жүрекке, адамнан адамға жұғып жалғасуын түсіну үшін Сол мүбәрәк жаратылыстың өмірі мен іс-әрекеттерінің барлығына жаппай шолу жасаған жөн.

Расулуллаһ (с.а.у) өмірінің барлық сатылармен адамзатқа үлгі болғаны сияқты, адамдарды тәрбиелеу мен рухани тазарту мәселесінде де Оның ең тамаша өнеге иесі екені даусыз. Оның пайғамбар ретінде көптеген міндеттері мен билігі бар еді. Бірақ, осылардың ішінде Аллаһ Тағаланың Оған жүктеген мына төрт міндеті өзге міндеттерінен тым ерекше де маңызды еді:

1. Аллаһтың уахиын қабылдауы. Пайғамбарымыз адамзатқа жеткізу

үшін Аллаһ Тағаланың көбінесе Жәбрейіл (а.с) арқылы жіберген иләһи бұйрықтарын қабылдаған. Аллаһ Тағаланың қалап, сыйлағанымен орындалған осы уахиді қабылдауы жағдайы Пайғамбарымыздың (с.а.у) о дүниеге көшуімен аяқталған.

2. Құраны Кәрімде баяндалған заңдар мен үкімдерді және басқа да

ақиқаттарды өз өмірінде сөзімен, халімен іске асырып үкімдерді түсіндіріп ашуы.

Пайғамбарымыздың дін түсіндіру жөніндегі билігі, құқығы ғалым мүжтәһидтер тарапынан жалғастырылған.

Алланың бұйрықтарына және сол бұйрықтардағы үкімдерге түсініктеме мен анықтама беру ісі адамзат өмірінің жаңа қажеттілігіне қарай «Ижтиһад» атымен терең дін ғалымдарының білімімен жалғасуда. Бұл іске лайықты да жеткілікті адамы болмаған кезде бұл іс тоқтауға ұшырағаны сияқты көрінгені мен, оған деген қажеттілік пен зәрулік бітпейді. Бұл міндет ижтиһад дәрежесіне жеткен ғалымдарға тән.

3. Діннің әмірлері мен тыйымдарын жүйелі түрде және тәртіппен

орындалуын қадағалайтын тірі басқарушылыққа ие болу. Бұл да халифалар тарапынан жалғасын тапқан

4. Рухқа әсер ету арқылы адамдардың ішкі дүниесін тазартып, түзету.

Пайғамбарымызға тән уахиді жеткізуден басқа барлық міндеттерін Оның ізін басушылар тарапынан қалай да жалғастырылуы қандай қажетті әрі міндетті болса, оның адамдардың ішкі жан-дүниесін тазартып, түзету міндеті де аяқталмай, шайхтар мен әулиелердің арқасында қияметке дейін жалғасын табуы соншалықты қажетті, әрі зәру мәселе. Өйткені, мүминдердің тек сырты ғана емес ішінің де тазалануы осылайша ғана бола алады. Міне, тасаууфи негіздер мен тәсілдердің қайнар көзі мен рухы-Құран және хадистерде баяндалған Пайғамбари өмірдің әр уақытпен мекенде жалғасуынан тұрады. Машайхтар (пір-әулиелер) тобының және олардың үздіксіз жалғасу ақиқатының негізі – міне осы қажеттіліктен туындаған.

Пайғамбарымыз (с.а.у)-құлшылық, қарым-қатынас пен мінез құлықтың іштегі және сырттағы парасаттылықтың негізі әрі шыңы. Осы жаратылыс нұры Меккеде өткен он үш жылдық уағыздаумен тазарту күресінен соң Мәдинаға хижрет еткен кезде оған Сәуір үңгірінде нұсқалды осы жерде кейбір көріністерге куә болды. Өйткені, бұл үңгір бір-түрлі хикметке батып, жүректі нұрға бөлеудің сөйтіп, рухани дамудың дәрісханасы еді. Пайғамбарымыз бұл үңгірде үш тәулік болды. Жанындағы жан серігі адамдардың Пайғамбардан кеін ең абзалы Хазіреті Әбу Бәкір (радиаллаһу анһу) еді.

Сөйтіп Хазіреті Әбу Бәкір (р.а) онымен бір үңгірде үш күн жолдас болу абыройына ие болып, Алланың ілтипатына бөленді. Жаратылыс нұры бұл ғазиз досына: «Мұңайма, Аллаһ бізбен бірге!» (тәубе, 40) –деп, Алламен бірге болу сырын ұғындырды. Әулиелер бұл жағдайды жасырын зікір тәлімінің бастауы және жүректің Алланың зікірімен қанағаттануының алғашқы көрінісі деп жорамалдаған. Яғни тасаууфтағы сырдың жүректен-жүрекке ағуының ислам тарихындағы алғашқы көрініс тапқан жері Сәуір үңгірі және оның тұңғыш куәгері Хазіреті Әбубәкір (р.а) еді. Сол үшін хаз Әбубәкір (р.а) соңы қияметке дейін жалғасатын алтын тізбектің (алтын сілсіленің) хаз Пйғамбардан (с.а.у) кейінгі алғашқы буыны болған. Яғни Сәуір үңгірі шексіз сырлар ғарышы арқылы құлды Аллаға қауыштыратын негізгі жүрек тәрбиесінің маңызды бір сатысының орны болған еді.

Көркем мінез – Иманды еліктеушіліктен құтқарып, пікір мен іс-әрекеттерге жөн беретін ихсан сезімін, яғни Аллаһ Тағаланы көріп тұрғандай бір халді орнықтырып, бойдағы бөлінбес әрі басым қасиетке айналдырып, осы дәстүр бойынша өмір сүру.

Әбул-Хусейн ән-Нури: «Тасаууф түр де ілім де емес, ол тек қана көркем мінез құлық. Егер түр болса күресумен, ал ілім болса үйренумен қол жеткізілер еді. Сол себепті тек қана түр мен ілім мақсатқа жеткізбейді. Тасаууф Хақ Тағаланың ахлағын жамылу»-деп, оның ахлақпен ажырағысыз байланысына ишарат еткен.

Тасаууф – Расулулаһтың (с.а.у) үлгілі өмірінде тасаууф деп аталмаса да, мәні мен ақиқаты жағынан бар. Көркем ахлақ дегеніміз Пайғамбарымыздың (с.а.у) ардақты ахлағын бойға сіңіру. Оның ахлағы Раббымыз тарапынан құран Кәрімде:

و َ ٳِﻨﱠﻚ َ ﻠَﻌَﻠَﻰ ﺨُﻟُﻖ ٍ ﻋَﻇِﻴﻢِ

«Шүбәсіз сен жоғары ахлаққа иесің» (қалам, 4) деп, қуатталып мадақталған.

Хаз. Айшадан (р.а) Пайғамбарымыздың ахлағын сұрағанда:

«оның ахлағы Құран еді» (Муслим, 139) деген.

Құраны Кәрімді мағынасына ой жүгіртіп оқу және үкімдеріне бой ұсыну, көркем ахлақтың шыңы. Пайғамбарымыздың өмірі зерттелген кезде, адамзаттың кәмілі және көркем ахлақтың шыңы-хаз. Пайғамбар (с.а.у) екендігі белгілі болды. Өйткені ол: «мен басқа мақсатпен емес, тек көркем ахлақты толықтыру үшін жіберілдім» (Имам Мәлік, Муатта, 3) деп өз міндетін білдіріп барлық адамзатқа «тамаша өнеге», яғни кәміл ахлақ үлгісі болған еді. Құран Кәрімде – Мұхаммеді ахлақ былай баяндалады: «Ант етеміз, сендер үшін, Аллаға және ахырет күніне қауышуды үміт еткендер мен Алланы көп зікір ететін (муминдер) үшін Расулулаһ тамаша кәміл үлгі!» (аһзаб, 21). Ұлы Раббымыз сый ретінде көркем ахлақты Пайғамбарымыздан (с.а.у) бастап Пайғамбарымыздың (с.а.у) ізбасары шынайы ғалымдар арқылы үзбестен қияметке дейін жалғастырады. Сондай-ақ хадисте «нағыз ғалымдар пайғамбарлардың ізбасарлары» Әбу Дәуід.

Әбу Мұхаммед Жәрири: «Тасаууф – көркем ахлақты ұстанып, жаман ахлақтан арылу»-дегенде осы ақиқатты меңзеген еді.

Жүректі көркем ахлақпен безендіріп, жаман ахлақтан қорғау-мәңгілік бақыттылық пен сәлеметтілік аса қажетті болғаны сияқты өте ауыр іс екені де шындық.

Көрнекті тасаууфшылардың бірі Әбу Хашим Суфи:

«Жүректе орныққан тәкәппарлықты шығару, тауды инемен қазғандай қиын»-деген.

Тасаууфшы Әбубәкір әл-Қаттани болса:

«Тасаууф – ахлақ. Ахлақ жағынан сенен жоғары адам рухани тазалық жағынан да жоғары»-дейді.

Адамзат тарихы, пайғамбарлардың көптеген теңдессіз көркем ахлақи іс-әрекеттеріне толы. Осының ең тамаша мысалдарының бірі – Хаз. Юсуф (а.с) ол аят кәримеде айтылғандай, өзіне айқын түрде өзіне зұлымдық жасаған ағаларына:

«...Бүгін сендердің кемшіліктеріңді беттеріңе басып айыптамаймын. Аллаһ сендерді кешірсін! Ол мейірімділердің мейірімдісі» «Юсуф, 92) деп, кешірімділіктің шексіз бір үлгісін көрсеткен.

Мұтасаууфтардың алға қойған мақсаттары өз жүректерін Хаз. Ибраһим (а.с) сияқты дүниеқұмарлықтан аулақ, иләһи әмірлерге бойсұнғыш, Хаз. Исмайыл (а.с) сияқты Хақ Тағалаға бас иіп, иләһи тағдырға разы, Әюб (а.с) сияқты сабырлы ету. Муминнін қайғысы Дәуіттің (а.с) қайғысындай, пақырлығы болса Хаз. Исаның (а.с) пақырлығындай болуы керек.

Мутасаууф – Хаз. Мұсаның (а.с) мінәжәті кезіндегідей ынта мен жігерге толы көңілге және әлемнің мәңгілік мақтанышы хаз. Мұхаммедтің (с.а.у) ықыласына, яғни Раббысына деген сүйіспеншілігі мен шынайлылығына ие болуға тырысқан адам.

Әбу Хафс әл-Хадад:

«Тасаууф дегеніміз – әдеп» деп, тоқсан ауыздың тобықтай түйіні ретінде түсіндірген.

Хазіреті Мәуләнә да әдеп хақында былай дейді:

«Мырзам! Біліп қой, әдеп – адамның тәніндегі рух. Әдеп – әулиенің көзі мен көңілінің нұры. Егер шайтанның көзін жойғың келсе, көзіңді ашып қара, шайтанды құртатын-әдеп. Адам баласында әдеп болмаса, ол шындығында адам емес. Әдеп – адам мен хайуан арасындағы айырмашылық».

Екінші бір шумағының мағынасы мынадай:

«Ақылым жүрегімнен: «Иман деген не?» - деп сұрады. Жүрегім ақылымның құлағына иіліп: «Иман дегеніміз – әдеп,» - деді»

Адам осы әлемге құлдық сынағы үшін келгендіктен, өлім уақытына дейін «нәпсі» деп аталатын және шексіз құмарлықтары бар үлкен бір бәлеге душар болады. Ол әулиеліктің ең үлкен дәрежесіне де көтерілсе, дүние, нәпсі және шайтан деген үш жауыздың үнемі алдап-арбауымен тұзақтары әр сәт алдында аңдып тұрады. Құлдықтың мәнісі де осы қауіптерді жойып, осы фәни әлемнің тартымды, алдамшылығынан арылып, тақуалыққа жабысу арқылы хақ тағалаға жөнелумен басталуы рас.

Сондықтан адамның жаратылысында бар жамандық жасау бейімдерін тәрбиелеп, орнына тақуалық тұқымын егу үшін нәпсіні тазартып, жүректі ағарту қажет. Сол себепті әрбір адам шамасы мен қабілетіне қарай Аллаһты білу және сол білгенін парасаттылық халіне жеткізіп, ізгі амалдармен Жаратушыны ұлықтауға міндетті. Міне қысқаша «құлдық» деген осы.

Амалдардың тазаруы ниетке байланысты. Ниет болса, жүрек амалдардың бірі. Хақ достарының жүрек тәрбиесінде алға қойған мақсаттары-жүректің үнемі Алламен бірге болу түсінігіне (ихсан) жетуі. Пайғамбарымыз (с.а.у) жүректің адамдағы өмірлік мәнін былай жеткізген: «Адам денесінде бір жұдырықтай ет бар. Ол жақсы болса, барлық дене жақсы, жаман болса, барлық дене жаман болады. Абай болыңдар, ол – жүрек» (Бухари, Иман 39) Нәпсіге жасалған соғыс өмір бойы дамылсыз жүргізілуі керек. Хазіреті Жунәйд Бағдади жасаған танымда тасаууфтың нәпсіге қарсы өмір бойы жалғасатын бір күрес екендігін айтады. Расулуллаһ (с.а.у) өзі қатысқан тәбук соғысынан қайтқанда «Енді кіші соғыстан, ең үлкен жиһадқа нәпсімен күресуге қайттық» деген. Зерттеуші ғалым Р.Гарауди Исламдағы кіші және үлкен жиһадтың ара салмағын былай бағалаған: «Бастан-аяқ исламның рухани тәрбие түрі болып саналатын тасаууф – негізінде нәпсінің тұтқыны ететін әр-түрлі құмарлыққа жасалатын ішкі күрес, болмаса үлкен жиһад деген сөз».

Тасаууф – ықылас, тасаууф-Аллаға шынайы болу деген сөз. Амалдарды тек Алланың ризашылығын ойлап орындау және оларға басқа мақсаттардың көлеңкесін түсірмеу дінде «ықылас» деп аталады. Ықылас Аллаһ Тағалаға жақындау ниетімен жүректегі әр-түрлі пайдақорлықтан құтыла білу.

Тасаууф – рухани материалдық кірлерден арылып, көркем ахлақ және жақсы қасиеттерге ие болып, дінді негізіне сай түрде ұстануға тырысу. Осылайша, тек ақылмен шешуге келмейтін рухани немесе материалдық істердің сырлары мен терең тұңғиықтарын қамтитын көзқарасқа жету. Сондай-ақ көңілдің шексіз рухани ләззәттарға деген тартылысының алдында тұсау болған нәпсі кедергілерінен құтылуға тырысу. Рухтың қапасы болған тәннің нәпсіқұмарлығынан тазарып, барлық оқиғалардың негізінде жатқан түпкі ақиқаттарды, түсінік шегіндегі перденің артында атқарылып жатқан ғибадат пен хикметдәрежелерін көрегенділікпен тамашалай білуді қамтамасыз ететін кейбір хал мен мағлұматтардың ілімі деген сөз.

Тариқатта тасаууф – сырт көрінісінің қарапайымдылығымен айқындалады. Яғни адами әлсіздіктерден құтылу деген сөз. Сөйтіп шын мәніндегі иләһи сыр сарайының қонағы болады.

Тасаууф – иләһи сыр, көрініс және қалаудың хикметін білу. Көрегендік және тасаууф – барлық дерт иесіне дауа болу.

Тасаууфтың ауқымды танымы мен тақырыбына қарасақ, оның адам баласы үшін өте маңызды әрі жоғары бір мақсатты көздегенін байқаймыз. Бұл мақсат – сонау алғашқы пайғамбардан (а.с) бастап, барлық пайғамбарлар мен әулиелердің көңіл аспанында күн сияқты жарқыраған «Аллаһқа ең тамаша әрі шын беріліп, құл болу» еді. Яғни Хақ Тағаланың ризашылығына кәміл түрде қол жеткізу үшін рухани аурулардан айығып, Аллаһ пен Расулінің ахлағынан нәсіп алып, нәпсіні діннің үкімдеріне көндіріп, құлшылықтарды рухсыз қимыл ғана болып қалудан құтқарып, ихсан сезіміне қауышу. Сөйтіп, жүректі рухани ұлылықтарға бұрып, ақыры таза жүрекпен Аллаһтың ризалығына қол жеткізу.

Адамзат тарихында қаншама рет көрініс тапқан бір ақиқат – адам баласы негігі жаратылысы жағынан «ахсәни тақуим» (ең абыройлы жаратылыс) мәртебесінде тұрып, өзінің жаратылыс мақсатын ұмытып, бағытын жоғалтса, ﺒَﻞْ ﻫُﻢْ ٲٓﻀَﻞﱡ яғни, «хайуаннан да төмен» халге душар болатын бір жаратылыс. Ондағы абырой ме құндылықты белгілейтін бір ғана себеп иман. Иманнан соң ахлақ тұрады. Сондықтан пайғамбарлардың міндеттері де адамдардың осы қасиеттермен безендіру еді.

Хазіреті Пайғамбардың (с.а.у) ізбасарлары саналатын әулиелер және олардың нұрлы пайғамбарлық қайнарынан алған жүрек ілімі де Расулулуаһтың осы міндетіне мирасқорлық, өкілдік іспеттес болып қабылданады.