Әңгіме жанрын оқыту

1. М. Әуезовтің 8-сыныпта «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаясын оқыту әдістемесі

2. Әңгіме жанрын жоғары сыныптарда оқыту әдістемесі

М. Әуезовтің 8-сыныпта берілген «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаясын оқыту алдында оқушылардың қызығуы, ынтасы, таным белсенділігін арттыру мақсатында, әңгімедегі оқиғалар өмір шындығынан алынғанын, Бақтұғыл - өмірдегі Рысқұлдың прототипі екенін (әрине, прототипке түсінік беру қажет) қосымша материалдарды пайдалана отырып, әңгімелеу қажет. Яғни Тұрар Рысқұлов жайында деректер, қуғын-сүргінге ұшырауы, т.б. туралы. Жалпы шығарманың көтерген проблемасы феолдалдық замандағы қорғансыздар, кедейлер тағдыры, әділетсіздік, жауыздық, ел ішіндегі барымта, ұрлық, күндестік сияқты сахара өмірінің небір шындық картинасын көрсету, әділдік іздеу, шындық іздеу, сол жолдағы адасу, кек қайтару сияқты бас қаһарманның жанталасқан іс-әрекеті, психологиялық күй-жағдайлар повестің негізгі өзегі, қазығы. Әңгімені оқытуда тек мазмұны ғана емес, ең бастысы, оның негізгі проблематикасы, жазушының идеялық-эстетикалық мұраты, сол жолдағы табысы сөз етілуі керек. Сюжет, композиция тұтастығы, тіл көркемдігі, характерлердің жасалу жолдары айналасындағы еңбек те ең негізгі мәселелер. Әдеби-теориялық ұғымдарын тереңдету, хикая, прототип, кейіпкерлердің психологиялық күй-жайы, сюжет, композиция, суреттеу, портреттеу, баяндаулар туралы да түсінік беру сабақтың басты мақсаттарының бірі болып табылады. Повесті талдау ең алдымен мазмұнын меңгеруден басталмақ. «Қараш-Қараш оқиғасы» көлемі жағынан, көтерген проблемасы жағынан салмақты болғандықтан, бағдарламада берілген санаулы сағаттардың ішінде оны талдау да күрделі мәселе. Сондықтан мұғалім ең тиімді деген әдіс-тәсілдер іздеуі керек. Мазмұнын сыныпта, әрі үйде меңгерту жөн. Шығарманың ұзақтығын ескеріп, әрі оқушының тез оқуы, қызығуын ұйымдастыру мақсатында, тарауларына тақырып қойып, ол тараулардағы басты оқиғаларды көрсетіп, төмендегі үлгіде көрнекті етіп жазып, пайдаланып отырудың маңызы зор.

Бөлімдер	Тақырып	Басты оқиғалар
І ІІ ІІІ ІҮ Ү ҮІ ҮІІ ҮІІІ	Іште кеткен кек Кек жолындағы жортуыл Қуғыншылар Пана іздеу Адасу Екі жүзді аярлық Қуғын Өш алу	1. Тектіғұлдың ауруы, ауыр тағдыры. 2. Аянышты өлім 1. Бақтұғылдың өш алу жолындағы Сәлмен жылқысына барымтаға аттануы. 2. Биені ұрлап әкетуі 1. Биені әкеп, сойып алуы. 2. Қуғыншылар үстінен дөп түседі. 3. Масқара соққыға ұшырауы. 4. Намыс, ар, қорлану 1. Арқар атуы. 2. Жарасбай аулына оны тарту етуі. 3. Жарасбайға айтқан өтініші, тілегі. 1. Жарасбайдың сенімді серігі. 2. Бақтұғылдың ақ жолдан таюы. 3. Барымтаның жиілеуі. 4. Әділет іздеп, әділетсіздікке еріксіз баруы 1. Ел ішіндегі тартыстың ұлғаюы. 2. Жарасбайдың сатқындығы. 3. Билер соты, үкім 1. Қашып құтылуы. 2. Қуғын 1. Тау-тасқа жасырыну. 2. Жарасбайды атып өлтіріп, өш алуы.

Мазмұнын сыныпта оқыған кезде мұғалім оқылып жатқан бөлімдердің басты-басты эпизодтарын ашатын сұрақтар қойып, тұжырымдап отырады. Ал үйге берер алдында сол бөлімдердің мазмұнын қысқа түрде өзі айтып беріп, өз беттерімен оқуды тиімді ұйымдастыру үшін сұрақтар беріп, соған жауап дайындауды талап етеді. Мысалы, ІҮ бөлімді үйге өз беттерімен оқып келу тапсырылса, мынадай сұрақтар, тапсырмалар жүйесін ұсынуға болады:

1. Соққыдан оңалған Бақтығұл қандай шешімге келеді?

2. Арқар ату себебі не?

3. Оны Жарасбайға неге сыйға тартады?

4. Жарасбайға қандай тілек, өтініш айтады?

5. Жарасбай ол өтінішке қалай қарайды?

Мәтінмен жұмыс кезінде мұғалім, әсіресе, оқиғалармен қабаттаса келіп отыратын суреттеу, портреттеулерге ерекше көңіл бөлу керек. Сол себептен де осы үйге берілген бөлімді сұрақтар арқылы талқылай отырып, кітаппен жұмыс, яғни практикалық жұмыс арқылы портреттеу, суреттеулерді таптырып, олар қандай тілмен берілген, оның шығармадағы орны, маңызына да тоқталып отыру тиімді болмақ. Әңгіме-хикаяны оқытуды қандай әдіс-тәсілдермен жүзеге асыру керек, ол солардың өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, осы «Қараш-Қараш оқиғасында» практикалық жұмыстардың орны ерекше. Себебі, студенттер, портреттеу, мінездеу, баяндаулар, кейіпкерлердің психологиялық әр түрлі жан дүниесінің сипатталуы өте жиі кездеседі, тілі де күрделі (сөйлемдердің ұзақ, құрмалас сөйлемдерге құрылуы, пейзажды беруде бейнелі, образды суреттеулердің молынан кезігуі, диалогтер мағынасының, астарлы ойларының тереңдігі, т.б.). Тіпті, мазмұнын меңгерту де, яғни мазмұндату да мұғалімге оңайға түспейді. Мысалы, оқулықтың Бақтұғыл келе жатқан Талғар сайының көрінісін суреттейтін жерді балалардың айтып беруі – мүмкін емес нәрсе. Мұғалімнің өзіне де сол қалпында суреттеп беру қиындыққа түсер еді. Сондықтан да мазмұнын айтқызу тиімді болмақ. Әсіресе, бұл шығарманы оқу барысындағы ең тиімді әдістердің бірі – мәтінге жуық мазмұндату, портреттеу, көріністер, диалогтегі ұтымды сөздер, көркемдегіш айшықты сөздерді сақтай отырып, мазмұндату болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, шығармадағы суреттеулер, портреттеулерді жинақтап, үнтаспаға мәнерлеп оқу арқылы жаздырып, тыңдатып, сөйтіп, құлақтарына сіңісі ете отырып, сол арқылы ойша көз алдарына сол сурет, көріністерді келтіріп отырудың да маңызы ерекше. Мазмұнын меңгерту жұмысынан кейін идеялық-эстетикалық мәніне әдеби талдауды проблемалық сипаттағы, пікірталас тудыратын, іздендіру сұрақтары арқылы жүзеге асыруға болады. Әңгімелеу, пікірлесу, әдеби шағын пікірталастар бұл сабақтарда да жетекші әдіс болмақ.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Тектұғыл өлімінің негізінде қандай саяси-әлеуметтік мән жатыр? Ол өлімнің шығармадағы орны?

2. Бақтұғылдың барымтаға аттануы, ұрлық жасауына қалай қарайсың? Ақтайсың ба, қаралайсың ба?

а) Қуғыншылар ізге қалай түсті? Бақтұғыл неге ұсталып қалды?

3. Жарасбай болысқа баруын құптайсың ба, жоқ па?

4. Бақтұғылдың басты-басты қателіктерін, адасуларын ата.

5. Ол адасуларға тек Сәлмен, Жарасбайлар ғана кінәлы ма? Өзіне кінә қояр ма едің?

а) Жарасбай мен Сәлменге салыстырмалы мінездеме бер.

6. Жарасбайды өлтіру қылмыс па? («Иә» десең де, «жоқ» десең де, ойыңды дәлелдеуге тырыс).

7. Билер алдындағы «Неде болса да ақпын», «Менде айып жоқ» деген ойынан бастап, Бақтұғыл монологін қайта оқып шық. Осы монологтің маңызы неде деп ойлайсың?

8. Сол билер алдындағы «Егер осы Қоқыш сөзіндей Жарасбайдың айтқаны шын болса,...» деп басталатын Бақтұғыл сөзінің мәнін түсіндір. Осы абзацтың Бақтұғыл бейнесін ашуда маңызы бар ма?

9. Ақылды, әрі күшті рухы бар Бақтұғыл неге қол шоқпар, барымташы, сорлы малайға айналды?

10. «Қараш-Қараш оқиғасы» арқылы жазушы қандай мәселелерді көтерген? Шығарма неге «Қараш-Қараш оқиғасы» деп аталған?

11. Автордың бас кейіпкері Бақтұғылға деген сезімі, қарым-қатынасы қалай? (Мәтіннен үзінді оқи отырып дәлелдеу).

12. Қазақ даласындағы партия, съезд, қақтығыс, күншілдік, бақталас, ырду-дырду шығармада қалай берілген? Олардың бас кейіпкер тағдырындағы орны бар ма?

Шығармадағы Бақтұғыл, болыстар, жуандар бейнесі туралы сөз қозғағанда, тағы да мынадай тапсырмалар орындатуға болады:

- Бақтұғылдың монологтерін тауып оқы. Ол монологтердің Бақтұғыл бейнесін, іс-әрекетін, жан дүниесі, психологиясын көрсетудегі рөлін ашуға тырыс.

- Шығармада осы монологтерге неге көп орын берілген? Жазушының осы көркемдік тәсілінің маңызын қалай түсіндірер едің?

Сабаққа Бақтұғыл бейнесін ашатын, оның адасып-адасып келіп, кек алуын, сол жолдағы азапты да аянышты тағдырын тұжырымды түрде көрсететін көрнекілік – сызба пайдалануға болады.

Үлгі:

«Кек жолында»

• Тектұғылдың өлімі. Сәлмен қолындағы ит тірлік.

• Сәтсіз барымта.

• Пана іздеу.

• Жарасбай жанында.

• Бақтұғыл – ұры, барымташы, Жарасбайдың қол шоқпары.

• Сатқындық. Бақтұғыл – күндестік құрбаны.

• Бақтұғыл – қашқын.

• Өш алу. Әділ жаза.

Мұғалім оқушыларға партия, съезд жайында, оның қазақ даласындағы сұмдық ылаңы туралы да осы шығармамен байланыстыра отырып түсіндіру керек. Кейбір күрделі, қазіргі балалар түсінбейтін, бүгінгі күнде күнделікті тіршілікте пайдаланылмайтын сөздерге де түсінік жүргізіледі, яғни түсіндірме сөздік жұмысына да орын алу керек. Оқушылардың түсінбеген сөздеріне, тарихи, архаизм сөздерге үнемі түсіндірме жұмысын жүргізу ләзім. Мұндай жұмыстар тіл байлығын дамытады, танымын арттыралды, шешен де оралымды сөйлеуге баулиды. Әдебиетті оқытудағы мақсаттың өзі де осы.

Әңгіме жанрын жоғары сыныптарда оқытудың өзіндік ерекшеліктері бар. Төменгі сыныптарда әңгімелер монографиялық жолмен оқытылса, ал жоғары сыныптарда өтілгелі отырған ақын, не жазушының бірнеше әңгімелері көтерген тақырыбы, ортақ мәселелері бойынша қатарынан топтап беріледі. Мысалы, ұлы жазушы М. Әуезовтің алғашқы әңгімелерінен «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Барымта», «Ескілік көлеңкесінде», «Жуандық», т.б. әңгімелелері оқуға берілген (11-сынып, шолу дәрежесінде олар оқулықта талданған). Бұл әңгімелер – жиырмасыншы жылдардағы әңгімелелері. Оқытқанда, оларды тақырыбы, идеясы, көтерген проблемаларының үндестігіне қарай топтап алып, талдау керек. Мысалы, алғашқы әңгімелерінің ішінен «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Оқыған азаматта» көтерген проблемалары негізінде «М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі қорғансыздар проблемасы, жазушы қорғансыздарын қалай қорғайды?» деген ортақ сұрақпен талдауға болады.

Сыныпты талданғалы отырған шығармалардың санына байланысты топ-топқа бөліп, берілген әңгімелерді өз беттерімен оқып келу, талдауға жұмылдыру керек. Жазушының алғашқы әңгімелері қысқа, оқиғасы қызықты болып келетіндіктен, өз беттерімен талдауға ұсыну тиімді болмақ. Жоғары сыныптарда көркем шығармаларды өз беттерімен талдауға көп көңіл бөлу дұрыс.

Осы үш әңгіме бойынша ортақ тәсіл – қорғансыз тағдыры. С. Мұқанов айтқандай:»М. Әуезов өзінің алғашқы әңгімелерімен-ақ қазақ прозасын еуропалық дәрежеге жеткізді». Еуропалық прозаның әлемдік алыптары: Бальзак, Мопассан шығармаларында ақша, тек қана ақша билеп тұрған буржуазиялық қоғамда махаббат та, ар да, отбасылық қарым-қатынас та, әке мен баланың махабаты да – бәрі-бәріне ақша үстемдік ететіні айдай шындықпен көрсетіледі. Жалғыз қызы үшін бәрінен айырылып, ешкімге керексіз боп, пансионатта жалғыз қалған Горио әкей (Бальзак), тағдыр жезөкше етсе де, адамдық рухынан, мейірімділіктен ада болмаған Пышка, т.б. (Моппасан) – бәрі-бәрі де қорғансыздар. М. Әуезов қорғансыздары да сахара тағылары, жауыздарының құрбаны болып көрсетіледі. 13-тегі сәби, қорғансыз Ғазиза, жалғыз ұлдан айырылып, тас бауырлар түбіне жеткен бейшара ана, жетім Қасым тағдырлары – жеке адамдар, жеке қорғансыздар емес, ол өркениет пен гуманизм дәні көктемей жатқан, мал, байлыққа деген аш көздік жайлаған сахара, дала, оның қорғансыздарының тағдыры. Әңгімелер негізіндегі осындай басты-басты проблемаларды дөп тауып, тұжырымды, нақты ғана талдау жасау – жоғары сыныптарда әңгіме жанрын өтудің ең бір өзекті мәселесі. Проблеманы шешу төмендегідей сұрақтармен жүзеге асырылмақ.

- Қалай ойлайсыңдар, осы үш әңгімеде де қорғансыздар тағдыры сөз болады деп жатырмыз. Жазушының оларға көзқарасы қандай? Қорғансыздарын қорғай ма, қорғаса, қалай қорғайды?

- Үш әңгімеде де бас кейіпкерлер тағдыры трагедиямен аяқталады. Авторлық осы шешімге қосыласыңдар ма?

- Жазушы шеберлігі, стилі туралы не айтар едіңдер? Деталь, штрихтердің әңгіме идеясын ашудағы маңызы бар ма? (дәлелде).

Ескерту: Барлық жауап шығармалардан нақты мысалдар ала отырып, берілуі керек.

Ғылыми еңбектер, сыншы, әдебиетшілер пікірлеріне иек арту, сол арқылы тақырыптың ғылыми жағына назар аударып, білімді тереңдете беру де жоғары сыныптарда әңгіме жанрын өтудің бір маңызды жағы. Салыстыру, өз беттерімен қорытынды жасау, пікір айтыстыра білуде де мұндай жұмыстардың маңызы зор. Мысалы, осы сабақта ғылыми еңбектер, әдеби пікірлерді ұсына отырып, реферат, пікір жаздыруға болады.

Тақырыптар:

1. «Имандылық, адамгершілік проблемасы – М. Әуезовтің алғашқы әңгімелерінде».

2. Алғашқы әңгімелеріндегі жазушы шеберлігі, әңгімелердің тарихи негізі.

Енді оқушыларға берілген тапсырмалар үлгісімен таныстырайық (сабаққа алдын ала берілетін тапсырмалар).

1-нұсқа:

1. «Қорғансыздың күні» әңгімесі бойынша тұжырымды, қысқа ғана аннотация, талдау жазу. Сол бойынша әңгіме оқиғасының ең өзекті, түйінді мәселелерінен хабарлама жасауға дайындалу. Келесі беттегі үлгіні басшылыққа алу.

Ескерту: Тапсырма осы мазмұнда орындалады. Берілген бағандарды оқушылардың өзі толтырады.

2. Әңгіме бойынша өз пікірлері мен ойларын жинақтап келу (ауызша).

а) Әңгімеде боранның суреттелуі. Оның әңгіме идеясын ашуда маңызы бар ма?

Портреттеуге назар аудар. Оның маңызы, яғни кейіпкерлер іс-әрекетін, жан дүниесін ашудағы маңызы.

б) Жазушы әңгіме кейіпкерлерінің тағдырын дұрыс шешкен бе? Ол шешімге өзің қосыласың ба?

Әңгіменің құрылысы, негізгі оқиғасы	Кейіпкерлер тағдыры	Жазушының көркемдік әдісі мен тәсілі
1. Жолаушылар. Боран 2. Жолаушылар кәріптер Кәрі кемпірдің мұңын шағуы Шөп қорадағы хайуандық Азаптан құтылу. Боранның ашылуы.	Ақан мен Қалтай қонатын жер іздейді. 13 жасар Ғазиза, оның соқыр анасы, кәрі әжесі. Сорлы кәріп қорғансыздар Жалғыз ұлы өлген. Туыстардан қайыр жоқ. Келіні су қараңғы, немересі жас. Жетім, жесір, қорғансыз күйін айтып жылайды. Қорғансыз Ғазизаның аянышты халі. Арының тапталуы. Ғазизаның өлімі.	Баяндау, суреттеу, портреттеу Портреттеу, баяндау Әңгімелеу, лирикалық шегініс Баяндау, сипаттау Суреттеу, баяндау

2-нұсқа:

1. «Оқыған азамат» әңгімесіне аннотация-талдау жасау (1-нұсқа үлгісімен).

2. Мына сұрақтар айналасында пікірлерін жинақтап келу.

а) Әңгіме неге «Оқыған азамат» деп аталған? Әңгімедегі жазушының мақсаты мен мұратын қалай түсінесің?

ә) Осы әңгімедегі қорғансыздар кімдер? Олардың тағдырын көрсетудегі авторлық шешімге қалай қарайсың?

Жеке-даралап тапсырмалар беруге болады.

1. «Қорғансыздың күні» әңгімесі бойынша портреттеу, пейзаж және суреттеулерді үлестірме қағазға жазып келу.

2. «Оқыған азамат» әңгімесіндегі портреттеу, пейзаж және мақал-мәтелдерді үлестірме қағаздарға жазып келу.

3. А. Әуезовтің «Бала Мұхтар» кітапшасы бойынша «Қорғансыздың күні», «Көксерек» әңгімелерінің жазылу тарихы туралы деректер жинау.

Үлгі-нұсқау:

М. Әуезов. «Қорғансыздың күні». Пейзаж

Күнбатыс батуға айналған күннің қызғылт сәулесімен нұрланып, қызыл торғынның түсіндейбоялып тұр.