Лекцыі па ГБ Крючек
.pdfУ рэспубліках, краях, абласцях, гарадах стваралася разгалінаваная сістэма "троек", падначаленых Асобай нарадзе Пры НКУС СССР. У іх склад уваходзілі 1. начальнікі ўпр НКУС, 2. сакратары парткамітэтаў і 3. пракуроры. Склад "троек", як правіла, зацвярджаўся на бюро партыйнага органа.
Рэпрэсіі на Беларусі прайшлі па ініцыятыве ЦК УКП(б) і яго прадстаўнікоў, загадчыкаў аддзелаў ЦК УКП(б) Г. Малянкова і Я. Якаўлева, якія гаспадарылі тут летам 1937 г. Першы ў садружнасці з кіраўніком НКУС Яжовым вылучыў версію пра існаванне на Беларусі "разгалінаванай сеткі антысавецкага падполля, "другі выкрыў" перагібы ў ходзе калектывізацыі". Былому першаму сакратару ЦК КПБ (б) М. Гікалу прыпісвалі арганізацыю ў Мінску тэрарыстычных груп для замаху на жыццё Варашылава.
Старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў, не вытрымаўшы хлусні, зняваг, скончыў жыццё самагубствам. Затым Шаранговіч даваў паказанні на Бухарына і г. д. Чырвоная Армія таксама пацярпела ад рэпрэсій: дзесяткі тысяч афіцэраў і генералаў, у тым ліку маршалы: Блюхер, Тухачэўскі, Ягораў (Ракасоўскі чакаў расстрэлу). Цікава, што дайшла чарга і Яжова. Яго месца ў 1938 заняў Л. П. Берыя, якога таксама расстралялі, але ўжо пасля смерці Сталіна. На Беларусі былі свае Яжовы і Берыі: гэта Рапапорт, Наседкін, Малчанаў, Цанава.
Усяго ў 20-50-х гг. у Беларусі было неабгрунтавана рэпрэсіравана ў адміністрацыйным парадку звыш 349 тыс. чалавек, а агульная колькасць ах-
вяр палітычных рэпрэсій склала каля 600 тыс. чалавек.
Тэма: Беларусь у гады другой сусветнай і Вялікай Айчыннай вайны.
1. Абвастрэнне супярэчнасцей паміж еўрапейскімі дзяржавамі ў канцы 1930-х гадоў. Савецка-германскі дагавор 23 жніўня 1939 г.
Як вядома, І сусветная вайна скончылася поўным паражэннем Траістага Саюзу. Разам з ім дынастыі Гогенцолернаў і Габсбургаў пацярпелі крах. Германія страціла некаторыя свае тэрыторыі (Саар, Рэйнскую вобласць, Данцыг, калоніі), мусіла плаціць рэпарацыі краінам-пераможцам. Её нельга было мець авіяцыю, марскі флот, вялікае войска. Наогул, Версальскі дагавор разглядаліся немцамі як нацыянальная ганьба.
Германія доўгі час перажывала страшэнны эканамічны заняпад і не магла ў поўнай меры плаціць рэпарацыі. З гэтай нагоды летам 1924 г. у Лондане адбылася канферэнцыя краін-пераможцаў. Камітэт спецыялістаў пад кіраўніцтвам амерыканскага банкіра Ч. Даўэса прапанаваў аказаць Германіі дапамогу ў аднаўленні эканомікі.
1926 г. Германія была прынята ў Лігу Нацый (накшталт сучаснай ААН). Такім чынам, ужо да канца 20-хх Германія набыла магчымасць аднавіць не толькі эканоміку, але і ваенны патэнцыял. У 1932 г. Германія дабілася канчатковай адмены рэпарацый. Ёй ўдалася атрымаць права на ўзбраенне, аднак пры ўмове яе ўдзелу ў стварэнні сістэмы калектыўнай бяспекі.
Пасля прыходу да ўлады ў 1933 г. нацыянал-сацыялістычнай германскай рабочай партыі яе кіраўнік, ён жа глава ўрада – канцлер А. Гітлер (Шыкльгрубер) паставіў мэтай усімі магчымымі сродкамі дамагацца скасавання абмежаванняў, якія былі ўстаноўлены ў Версалі. Усталяваўся жорсткі таталітарны рэжым, скіраваны не толькі супраць камуністаў і дэмакратаў, але і супраць так званых непаўнацэнных рас – асабліва супраць яўрэяў.
Нацысты паставілі сваёй мэтай пашырыць жыццёвую прастору для германцаў, асабліва за кошт славян, і дасягнуць сусветнага панавання. Насельніцтву абяцалася вырашэнне праблемы беспрацоўя, сацыяльнай няроўнасці, павышэння ўзроўню жыцця і ў карацейшы тэрмін дасягнення эканамічнай незалежнасці.
Ідэалагічным забеспячэннем палітыкі нацыянал-сацыялізма стала прапаганда шавінізму, стымуляцыя расавай выключнасці германскай нацыі, распальванне варожасці і нянавісці да іншых народаў. Бібліяй фашызму зрабілася праца Гітлера “Майн кампф”.
Нацыстскія ідэі аказаліся даволі папулярнымі ў асяроддзі германскага грамадства. Нацыстскаму кіраўніцтву і яго ідэалагічнаму апарату (Гебельс) ўдалося ў кароткі тэрмін стварыць у краіне шавіністычную атмасферу, насадзіць ідэі расізма, жорсткасці, рэваншу за паражэнне ў І сусветнай вайне. Найбольшую падтрымку ідэі нацыянал-сацыялізму знаходзілі ў дробных уласнікаў, беспрацоўных, а таксама ў часткі інтэлігенцыі, працоўных і моладзі.
Галоўным напрамкам дзейнасці нацысцкага кіраўніцтва на міжнарод-
най арэне было патрабаванне адмены абмежаванняў на ўзбраенне Германіі,
якія прадугледжваліся ўмовамі Версальскага дагавору ад 1919 г. Вялікабрытанія і Францыя выявілі гатоўнасць да ўступак у абмен на ўзаемныя гарантыі бяспекі. Яны лічылі, што такім чынам можна ўміратварыць (утаймаваць) гітлераўскі рэжым і захаваць мір. Імкнучыся вырашыць супярэчнасці, якія ўзніклі паміж Англіяй і Францыяй, з аднаго боку, і Германіяй, Італіяй - з другога, накіраваць сваю дзейнасць на разгром камуністычнага руху і савецкага ўплыву. 3 гэтай нагоды 15 ліпеня 1933 г. прадстаўнікі чатырох дзяржаў падпісалі ў Рыме “Пакт чатырох", але глыбокія супярэчнасці, якія меліся паміж імі, не дазволілі яго ратыфікаваць.
Ужо ў кастрычніку 1933 г. Германія дэманстратыўна выйшла з Лігі Нацый і Жэнеўскай канферэнцыі па разбраенні.
У 1935 г. у Германіі была адноўлена ўсеагульная вайсковая павіннасць. Гітлераўскі ўрад прыступіўся да стварэння моцнай арміі і авіяцыі. 21 мая 1935 г. фюрэр пераіменаваў рэйхсвер у вермахт, назначыўшы сябе вярхоўным галоўнакамандуючым. Прычым, захад не праяўляў настойлівасці выканання Версальскіх дамоўленасцей. Наадварот, летам 1935 г. было заключана англа-германскае марское пагадненне, якое дазваляла нацыстам павелічыць танаж ваенна-марскога флоту і будаўніцтва падводных лодак. У кароткі тэрмін, пры фінансавай падтрымцы заходняга капіталу, было пабудавана 300
новых ваенных заводаў. Калі да 1932 г. у Германіі не было ніводнага ваеннага самалёта, то ўжо ў 1934 г. іх было пабудавана 840, у 1936 г. - 2 530, у 1938 г. - 3 350, а ў 1939 г. ужо мелася 4 733 самалёты навейшых мадыфікацый.
Ваенная вытворчасць Германіі з 1934 г. па 1940 г. вырасла ў 22 разы. Значную ролю ў аднаўленні ваеннага патэнцыялу Германіі адыграў замежны капітал. Да сярэдзіны 30 - х гадоў XX ст. у германскую прамысловасць было ўкладзена 27 млрд. марак, 70% якога належыла амерыканскім фірмам.
Значнай падзеяй умацавання палітычнага і эканамічнага становішча Гер-маніі з'явіўся рэферэндум у Саарскай вобласці, якая 15 гадоў знаходзілася пад кіраваннем Лігі Нацый. 13 студзеня 1935 г. каля 90,9 % яго ўдзельнікаў на пытанне – ці хочуць яны вярнуцца ў склад Германіі, альбо жадаюць быць часткай Францыі" – выказаліся 13 студзеня 1935 г. за ўз'яднанне з Гер-маніяй. У выніку 1 сакавіка 1935 г. Саар адыйшоў да Германіі.
Важным крокам далейшай мілітарызацыі і ўмацавання ўплыву нацыстаў ва ўнутранай і знешняй палітыцы з'явіўся ўвод 7 сакавіка 1936 г. германскіх войск у Рэйнскую дэмілітарызаваную вобласць. Гітлер ішоў на рызыку, разумеючы, што гэты крок пагражаў бяспецы Францыі (Германія мела 36 дывізій, а Францыя і Чэхаславакія - 55). Аднак французкі ўрад бяздзейнічаў.
Фарміраванне фашысцкага блоку. Антыкамінтэрнаўскі пакт. Гер-
манскае кіраўніцтва імкнулася ўмацаваць ваенна-палітычнае супрацоўніцтва з найбольш экстрэмісцкімі рэжымамі і стварыць блок ваенна-палітычнай падтрымкі для паспяховай рэалізацыі сваіх агрэсіўных намераў. Адзін з такіх рэжымаў ужо адносна даўно існаваў у Італіі на чале з дучэ Беніта Мусаліні.
Так, 24 кастрычніка 1936 г. падпісваецца пакт аб утварэнні "асі Берлін - Рым", згодна якому Германія прызнала права Італіі на анексію Абісініі.
У лістападзе 1936 г. Германія і Японія заключылі так званы "Антыкамінтэрнаўскі пакт." А ў верасні 1940 г. Германія, Італія і Японія заключылі ў Берліне ваенна-палітычны і эканамічны саюз - "Траісты пакт" ("вось Берлін - Рым - Токіа"). У далейшым Антыкамінтэрнаўскі блок значна пашырыўся. Да пачатку 1939 г. да яго далучыліся Венгрыя і Іспанія, а ў лістападзе 1941 г. - Балгарыя, Фінляндыя, Румынія, Сіам, Манчжоў-Го і кіраўніцтва Кітая на чале з Ван Цзінвэем, а таксама акупіраваныя гітлераўскімі войскамі Данія, Славакія і Харватыя.
Фармальна, з'яўляючыся ідэалагічным пагадненнем, Антыкамінтэрнаўскі пакт закладваў асновы ваенна-палітычнага саюзу паміж трыма агрэсарамі, што прывяло да падзелу сфер ўплыву ў Еўропе і Азіі.
Грамадзянская вайна ў Іспаніі.
Выпрабаваннем моцы Антыкамінтэрнаўскага пакта, а таксама паказчыкам слабасці Лігі Нацый зрабілася вайна ў Іспаніі. Напярэдадні тут была ліквідавана манархія і ўсталявана рэспубліка, але ў ліпені 1936 г.тут пачаўся
ваенна-фашысцкі мяцеж на чале з генералам Франка супраць рэспубліканскай улады, Германія і Італія аказалі яму актыўную дапамогу.
З другога боку, утвораны ў Парыжы Міжнародны камітэт салідарнасці з Іспаніяй сабраў 800 млн. франкаў у фонд падтрымкі Народнага фронту. Звыш 35 тыс. чалавек з 54 краін свету змагаліся на баку рэспубліканцаў у 7 інтэрбрыгадах. Савецкі Саюз пастаўляў у Іспанію зброю, танкі, знішчальнікі, медыкаменты, харчаванне. Звыш 3 тыс. савецкіх дабрахвотнікаў, у тым ліку і беларусы, змагалася за рэспубліку, з іх каля 200 чалавек загінула.
Англія і Францыя прытрымліваліся "палітыкі неўмяшання" ў справы Іспаніі. "Пагадненне аб неўмяшанні" падпісалі 27 еўрапейскіх краін. Аднак Германія, якая таксама далучылася да "Пагаднення", працягвала аказваць значную дапамогу франкістам. Немцы выкарыстоўвалі іспанскую тэрыторыю ў якасці выпрабавальнага палігона для сваёй авіяцыі і танкаў, набыцця вайскоўцамі баявога вопыту і майстэрства, ўдасканалення ваеннай стратэгіі.
На баку франкістаў ваявала каля 150 тыс. ваеннаслужачых з Італіі, 50 тыс. з Германіі, 20 тыс. партугальцаў і каля 100 тыс. мараканцаў. (У сакавіку 1939 г.) Рэспубліка была скасавана і да 1977 тут усталявалася дыктатура. Урады Вялікабрытаніі і Францыі афіцыйна прызналі рэжым генерала (каудзільё) Ф. Франка.
Захоп Аўстрыі
Палітыка "утаймавання" англійскага і французкага ўрадаў вяла да яшчэ больш умацавання Германіі. Яскравым прыкладам таму з'явіўся аншлюс (уз’яднанне, далучэнне) Аўстрыі. Перад тым як здзейсніць гэты крок, Гітлер заручыўся падтрымкай брытанскага кабінета міністраў на чале з прэм’ерам Нэвілам Чэмберленам. Пад лозунгам аб'яднання зямель, населеных немцамі, 12 сакавіка 1938 г. 200 - тысячнае германскае войска без супраціўлення ўступіла ў Аўстрыю, а 13 сакавіка было аб'яўлена аб яе "уз'яднанні" з Германіяй.
Мюнхенскае пагадненне. Падзел Чэхаславакіі.
Не спадала напружанасць і вакол Чэхаславакіі. Фармальным повадам для таго паслужыла германскае патрабаванне да яе ўрада адмовіцца ад суверэнітэту над Судэцкай вобласцю, на тэрыторыі якой пражывала шмат немцаў. Вясной 1938 г. урады Вялікабрытаніі і Францыі заявілі, што яны не збіраюцца ваяваць за Чэхаславакію, і патрабавалі ад апошняй уступак Гітлеру.
Кіраўніцтва Савецкага Саюза у пісьмовай форме запэўніла ўрад Чэха-славакіі аб тым, што з мэтай процідзеяння германскай агрэсіі СССР гатовы аказаць ёй дапамогу. У гэты час Вялікабрытанія і Францыя ўзмацнілі націск на ўрад Чэхаславакіі, патрабуючы прыняць германскія ўмовы і адмовіцца ад пагаднення з Савецкім Саюзам, якое было заключана ў 1935 г. Для прыняцця рашэння па чэшскай праблеме 29 - 30 верасня 1938 г. у Мюнхене была склі-кана канферэнцыя, у якой прынялі ўдзел А. Гітлер (Германія), Н. Чэмберлен (Англія), Э. Даладзье (Францыя) і Б. Мусаліні (Італія). Было падпісана пагадненне аб расчляненні Чэхаславакіі, якая страціла 1/5 тэрыторыі і каля 5 млн. чалавек насельніцтва, а таксама 33% прамысловых прадпрыемстваў. У сака-віку 1939 г. чэшскія вобласці Багемія і Маравія сталі "германскім пратэкта-ратам", іншыя раёны краіны
перадаваліся Польшчы і Венгрыі, а ў Славакіі быў створаны марыянетачны фашысцкі ўрад. Мюнхенскае пагадненне стала рашаючай падзеяй на шляху развязвання Другой сусветнай вайны. Курс пастаянных уступак агрэсарам, які праводзілі Вялікабрытанія і Францыя, не садзейнічалі стварэнню адзінага фронта дзяржаў, здольных разам супраць-
стаяць блоку агрэсараў. Адзначым, што кіруючыя колы Англіі і Францыі рабілі шмат, каб адхіліць ад сябе германскую агрэсію і накіраваць яе супраць Савецкага Саюза.
Спроба стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі ў Еўропе. Савецка- французка-англійскія перамовы.
Важным этапам фарміравання міждзяржаўных адносін з'явілася праца Жэнеўскай міжнароднай канферэнцыі па разбраенні. Яе дзейнасць працягвалася з 1932 па 1935 гг., з удзелам прадстаўнікоў 63 краін. На гэтым форуме прадстаўнікі Савецкага Саюза настойліва прапанавалі здзейсніць прынцып усеагульнага і поўнага раззбраення, але заходнія дзяржавы не падтрымалі савецкую прапа-нову. Па ініцыятыве СССР у маі 1935 г. былі падпісаны савецка-французкі і савецка-чэхаславацкі пакты аб узаемадапамозе супраць агрэсіі. Гэтыя міралюбівыя ініцыятывы маглі б стаць у далейшым сур'ёзным падмуркам стрымлівання агрэсіўнай палітыкі гітлераўскай Германіі і яе саюзнікаў і паслужыць асновай стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі ў Еўропе. Савецкі Саюз рашуча асуджаў агрэсіўныя дзеянні Германіі і прапаноўваў правесці міжнародную канферэнцыю для арганізацыі сістэмы калектыўнай бяспекі і абароны незалежнасці краін, якім пагражала агрэсія.
Неабходна нагадаць, што ў савецкай знешняй палітыцы разам з станоўчымі дасягненнямі нарасталі і некаторыя негатыўныя тэндэнцыі. Сярод іх былі спрошчаныя і прамалінейныя высновы УКП(б) і Камінтэрна аб хуткай "сусветнай рэвалюцыі" і краху сістэмы капіталізму. Так, у прынятай на VI кангрэсе Камінтэрна праграме у 1928 г. меўся вывад аб непазбежнасці крушэння капіталізму і хуткай перамозе сусветнай сацыялістычнай рэвалюцыі. Такія ўстаноўкі УКП(б) і Камінтэрна ў большасці краін захаду ўспрымаліся як заклік да "камунізацыі" Еўропы. Яны з'яўляліся сур'ёзнай перашкодай да канструктыўнага дыялогу, што складваўся паміж СССР і заходнімі краінамі. Палітычная актыўнасць на міжнароднай арэне савецкага кіраўніцтва ў 30- я гады ўспрымалася як спроба навязаць камуністычныя ідэалы.
Тым не менш намаганні Савецкага Саюза настойліва скіроўваліся на аб'яднанне дзейнасці Англіі і Францыі супраць пашырэння агрэсіўных намераў Германіі. У 1939 г. савецкая дыпламатыя працягвала актыўныя захады, каб схіліць урады Англіі і Францыі да стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі на еўрапейскім кантыненце. Неабходна звярнуць увагу на той факт, што савецкае кіраўніцтва было добра інфармавана аб дзейнасці і сапраўдных намерах урадаў заходніх краін, аб чым яскрава сведчыць выступленне I. В. Сталіна на XVIII з'ездзе УКП (б) 10 сакавіка 1938 г. Ён у прыватнасці зазначыў, што ў Еўропе ўжо склаліся дзве групоўкі дзяржаў. 3 аднаго боку -
краіны Антыкамінтэрнаўскага блоку, а з другой - краіны Захаду, на начале Брытаніі і Францыі. Менавіта да апошніх і звярнулася кіраўніцтва Савецкага Саюза 17 красавіка 1939 г. з канкрэтнай прапановай аб заключэнні дагавора, які прадугледжваў “заключыць тэрмінам на 5 — 10 гадоў пагадненне аб узаемадапамозе,у тым ліку і ваеннай, у выпадку агрэсіі ў Еўропе супраць любой з дамовіўшыхся дзяржаў; аказваць усялякую, у тым ліку ваенную дапамогу ўсходнееўрапейскім краінам, размешчаным паміж Балтыйскім і Чорным морамі, і мяжуючымі з Савецкім Саюзам”.
Парыж і Лондан зрабілі сустрэчныя захады, у якіх Савецкі Саюз павінен быў аказваць неадкладную ваенную дапамогу не толькі Англіі і Францыі, але і тым краінам, якім яны гарантавалі бяспеку, што было наперад непрымальнай для савецкага ўрада ўмовай. Яны былі адхілены, бо не ўтрымлівалі прынцыпу ўзаемнасці і ставілі СССР у нероўнае становішча. У іх не прадугледжвалася абавязкаў Англіі і Францыі ў выпадку нападзення Германіі на Савецкі Саюз. А, па-другое, прапановы распаўсюджвалі гарантыю толькі на Польшчу і Румынію, у той час як паўночназаходнія межы СССР - з боку Фінляндыі, Эстоніі і Латвіі - не гарантаваліся і заставаліся непрыкрытымі.
Перамовы праходзілі ў Маскве з 15 чэрвеня па 2 жніўня 1939 г. Аднак станоўчых рашэнняў не было знойдзена. Пасля перапынку англійская і французкая ваенныя місіі прыбылі ў Маскву 11 жніўня, да таго ж, іх прадстаўнікі былі не надзелены правам прымаць рашэнні. Перамовы працягваліся з 12 па 21 жніўня, але пазітыўных рашэнняў не знаходзілася. Начальнік штаба Чырвонай Арміі Б.М. Шапашнікаў вымушаны быў 15 жніўня прама заявіць, што СССР гатоў выставіць супраць агрэсара ў Еўропе 136 дывізій, 5 тысяч гармат, 9-10 тысяч танкаў і каля 5,5 тысяч самалётаў. Былі прапанаваны тры варыянты сумесных дзеянняў. Паўстала праблема пропуску праз польскую тэрыторыю у выпадку ваеннай неабходнасці савецкіх войск. Польскія ўлады негатыўна аднесліся да такой прапановы. Перамовы зайшлі ў тупік.
Савецка-германскія дагаворы. У складанейшых умовах развіцця міждзяржаўных адносін Савецкі Саюз апынуўся перад перспектывай вайны на два франты - з нацысцкай Германіяй і мілітарысцкай Японіяй. У склаў- шых-ся абставінах СССР вымушаны быў ісці на перамовы з гітлераўскай Германіяй. Неабходна заўважыць, што ініцыятыва заключэння савецкагерманскага пакта належыла германскай дыпламатыі. Так, 20 жніўня Гітлер прыслаў тэлеграму I. В. Сталіну, у якой прапанавалася заключыць дагавор аб ненападзенні. Згода была атрымана і германскі міністр замежных спраў I. Рыббентроп прыляцеў 23 жніўня 1939 г. у Маскву. Пасля перамоў, вечарам 23 жніўня 1939 г. быў падпісаны германа-савецкі дагавор аб ненападзенні тэрмінам на 10 гадоў. Адначасова быў падпісаны "сакрэтны дадатковы пратакол." У ім у "строга канфідэнцыяльным парадку агаварвалася пытанне аб размежаванні сфер абаюдных інтарэсаў ва Усходней Еўропе."
Як вынікае з тэкста дакументаў, падпісанае ў Маскве 23 жніўня 1939 г. пагадненне давала Савецкаму Саюзу пэўныя гарантыі бяспекі. Аднак ні дагавор аб ненападзенні, ні прыкладзены да яго сакрэтны дадатковы пратакол не ўтрымлівалі артыкулаў аб ваенным супрацоўніцтве двух краін і не абавязвалі весці баявых дзеянняў супраць трэціх краін, альбо аказваць дапамогу ў выпадку ўдзелу адной з іх у ваенным канфлікце. Дасягнутыя дамоўленасці паміж СССР і Германіяй не рабілі іх саюзнікамі ні фармальна, ні фактычна, хаця некаторыя аўтары імкнуцца сёння даказваць адваротнае.
Савецка-германскі дагавор уяўляў значны дыпламатычны і палітычны акт, які завяршаў фазу прадваеннага крызісу, прычым з'яўляўся пладом крызісу, а не яго прычынай. Не ўяўляў ён сабой нічога экстраардзінарнага з пункту гледжання палітычнай практыкі і маралі таго часу, асабліва , калі яго параўнаць з мюнхенскім пактам.
На наш погляд, нельга канцэнтраваць увагу толькі на адмоўных момантах германска-савецкага дагавора. Рэалізацыя гэтага пагаднення дазволіла не толькі ажыццявіць уз'яднанне беларускага народа, замацаваць тэрытарыяльную цэласнасць БССР, але і аднавіць гістарычную справядлівасць, ліквідаваць нацыянальную знявагу беларусаў. Перад працоўнымі заходніх абласцей адкрыліся перспектывы ўсебаковага развіцця гаспадарчага жыцця, навукі, культуры, займацца стваральнайпрацай ў адзінай дзяржаве на карысць усяго беларускага народа.
Заключаны дагавор, нягледзячы на ўсю яго неадназначнасць, у пэўнай меры садзейнічаў ўмацаванню абароны СССР. За перадваенныя гады было ўведзена ў эксплуатацыю звыш 9 тыс. новых заводаў, фабрык, шахт. Большая іх частка будавалася' на Усходзе краіны, што садзейнічала ўмацаванню абароны дзяржавы.
Напярэдадні Другой сусветнай вайны, міждзяржаўныя адносіны буйнейшых краін свету характарызаваліся складанасцю і супярэчлівасцю. Пад уздзеяннем рэакцыйных рэжымаў Германіі, Італіі і Японіі быў утвораны агрэсіўны блок, накіраваны на ваеннае вырашэнне палітычных праблем, якія існавалі ў сусветным супольніцтве, і забеспячэнне яму манапольнага права на вызначэнне лёсу чалавечай цывілізацыі.
Ініцыятывы СССР па стварэнню калектыўнай сістэмы бяспекі на еўрапейскім кантыненце не знайшлі паразумення з боку кіруючых колаў Англіі, Францыі, Польшчы. Разам з тым урады гэтых краін імкнуліся дасягнуць сваёй бяспекі за кошт савецкай дзяржавы, накіроўваючы агрэсію нацысцкай Германіі і яе сатэлітаў на Усход. У выніку Савецкі Саюз быў пастаўлены перад альтэрнатывай: апынуцца ў ізаляцыі перад прамой пагрозай вядзення вайны на Захадзе і Усходзе, ці падпісаць прапанаваны Германіяй дагавор аб ненападзенні. Быў выбраны апошні варыянт.
2. Пачатак Другой Сусветнай вайны. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР
Пачатак Другой сусветнай вайны. Агрэсія супраць Польшчы была задумана германскімі стратэгамі задоўга да падпісання савецка-германскага пагаднення. Яшчэ 11 красавіка 1939 г. Гітлер зацьвердзіў план ваеннага захопу Польшчы - "план Вайс" (Белы), а 28 красавіка Германскае кіраўніцтва аб'явіла аб дэнансацыі абавязкаў аб ненападзе, заключаных паміж Польшчай і Германіяй у 1934 г.
Да канца жніўня 1939 г. падрыхтоўка да нападзення на Польшчу была скончана. 31 жніўня 1939 г. Гітлер падпісаў дырэктыву аб нападзе на яе. У ноч на І верасня 1939 г. германскія спецслужбы правялі правакацыйныю аперацыю "Гіммлер." Пераадзетыя ў польскую форму эсэсаўцы і вязні канцэнтрацыйных лагераў, зымітавалі "захоп" радыёстанцыі ў германскім горадзе Глейвіц (Глівіцы) і заклікалі палякаў "аб'ядноўвацца і біць немцаў." Раніцой Гітлер звярнуўся да германскага народа з прамовай, у якой уся віна за развязванне ваеннага канфлікта была ўскладзена на польскі бок.
1 верасня 1939 г. Германія абрынула ўсю моц вермахта на Польшчу. Англія і Францыя, звязаныя пагадненнем з Польшчай, абвясцілі 3 верасня вайну Германіі. Такія ж заявы зрабілі Аўстралія, Новая Зеландыя, Канада, Індыя, Паўднёва-Афрыканскі Саюз. Вайна набыла сусветны характар (61 дзяржава, больш за 80% насельніцтва Зямлі).
Аднак баявых дзеянняў і неабходнай дапамогі Польшчы ўсе гэтыя краіны так і не распачалі.
Германскія войскі ў складзе двух армій "Поўнач" і "Поўдзень" налічвалі 1, 6 млн. чалавек, 2 800 танкаў, 2 000 самалётаў, каля 6 000 гармат і мінамётаў, якія былі аб'яднаны ў 62 дывізіі, у тым ліку 7 танкавых і 4 матарызованых. Быў задзейнічаны флот у складзе звыш 100 караблёў.
Ім процістаялі шэсць польскіх армій, якія налічвалі каля 1 млн. чалавек, аб’яднаныя ў 39 дывізій: 16 кавалерыйскіх, 2 бронематарызаваныя і 3 горнастралковыя брыгады. 870 танкаў і танкетак, 4 300 гармат, 407 самалетаў. Флот меў 13 ваенных караблёў. Як бачна, суадносіны сіл былі на баку немцаў: па пяхоце — 1,8 : 1, па артылерыі — 3 : 1, па танках — 4 : 1, па авіяцыі — 5 : 1. Да таго ж польскае камандаванне не паспела закончыць мабілізацыю і разгортванне арміі. Калі немцы мелі ў поўнай гатоўнасці 95% сваіх сіл, то палякі - каля 49%.
Нягледзячы на мужнае супраціўленне польскіх салдат і афіцэраў, германская армія акупіравала да 16 верасня большую частку тэрыторыі Польшчы Польскі ўрад 16 верасня пакінуў краіну, эмігрыраваўшы ў Румынію, а затым у Лондан.
Агульнае становішча польскіх войск аказалася катастрафічным. У другой палове верасня польскай арміі як арганізаванага цэлага ўжо не існавала. Страты польскай арміі былі значнымі. Загінула каля 65 тысяч воінаў, пры-
кладна 140 тысяч былі паранены, у германскім палоне аказалася каля 400 тысяч польскіх салдат і афіцэраў, у тым ліку 70 тысяч беларусаў.
У ходзе польскай кампаніі значнымі былі і германскія страты, якія склалі 16, 4 тысяч забітымі, 27,6 тысяч параненымі, было знішчана 933 танкі і бронемашыны, 6 046 аўтамабілі, 360 гармат і мінамётаў, каля 60 самалётаў.
2. Уступленне войск Чырвонай Арміі ў Заходнія вобласці Беларусі і Украіны. Кіраўніцтва Германіі не толькі ўважліва сачыла за развіццём сітуацыі ў СССР, але і ўсяляк падштурхоўвала савецкае кіраўніцтва да актыўных дзеянняў супраць Польшчы. Ужо 3 верасня германскі пасол у СССР Шуленбург высвятляў у В. М. Молатава пазіцыю СССР аб увядзенні войск Чырвонай Арміі ў зону уплыву, акрэсленую германска-савецкім пактам аб ненападзе. Між тым дзейнасць палітычнага кіраўніцтва Савецкага Саюза ў гэты перыяд была даволі асцярожнай. Націск германскага боку пастаянна ўзрастаў, які імкнуўся хутчэй уцягнуць СССР у ваенны канфлікт з Польшчай. Нацысцкае кіраўніцтва пастаянна нагадвала, што чакае актыўных дзеянняў.
Масква ўсяляк імкнулася адцягнуць час, каб не быць абвінавачанай міжнароднай супольнасцю ў прамой падтрымцы германскай агрэсіўнай палітыкі. 5 верасня В. М. Молатаў вымушаны быў заявіць, што СССР “лі-
чыць, што час яшчэ не настаў. Празмерная паспешнасть можа прынесці нам шкоду і садзейнічаць аб’яднанню нашых ворагаў». Аднак, нацыстскія лі-
дэры працягвалі падштурхоўваць Савецккі Саюз да актыўных ваенных дзеянняў.
Савецкі ўрад запэўніваў у неабходнасці падрыхтоўкі сваіх войск, што
СССР не чакаў такога імклівага наступлення вермахта, адцягваўся ўвод Чырвонай Арміі ў заходнія рэгіёны СССР. На чарговай сустрэчы Молотава і Шуленбурга 10 верасня савецкі нарком адзначыў, што «савецкі ўрад мае намер выкарыстаць далейшае прасоўванне нямецкіх войскаў, каб заявіць, што Польшча разваліваецца на кавалкі, і з гэтай нагоды Савецкі Саюз павінен прыйсці на дапамогу украінцам і белорусам, якім пагражае Германія».1 Заява прадэманстравала, што для СССР важнейшай задачай з’язлялася ажыццяўленне ўз’яднання этнічных тэрыторый, на якіх пражывалі ў сваёй большасці беларусы і ўкраінцы.
Сродкі масавай інфармацыі СССР, БССР, УССР разгарнулі адпаведную агітацыйна-прапагандысцкую апрацоўку насельніцтва.
11 верасня быў аддадзены загад аб стварэнні Беларускага і Украінскага франтоў, была аб'яўлена мабілізацыя рэзервістаў. Але і гэтыя дзеянні савецкага боку не задавальнялі Германію. Каб прымусіць СССР выконваць дасягнутыя дамоўленасці, нацысцкія лідэры прыбеглі да палітычнага шантажу. У Маскву было накіравана пасланне, у якім гаварылася, што Германія прыпыніць наступленне супраць Польшчы, а на яе ўсходніх землях будуць створаны буферныя дзяржавы (беларуская, украінская, польская). У адказ у Берлін была накіравана таксама жорсткая заява, у якой падкрэслівалася, што ў вы-
падку прыняцця германскім бокам такога рашэння, Савецкі Саюз наогул не пачне ваенных дзеянняў.
Развіццё падзей вымушала СССР да прыняцця больш актыўных ваеннапалітычных рашэнняў. Ужо 16 верасня арміі Беларускага (камандуючы М. Кавалёў) і Украінскага (камандуючы С. Цімашэнка). франтоў былі разгорнуты і падрыхтаваны для вызваленчага паходу. Усяго мелася 60 стралковых, 13 кавалерыйскіх дывізій і 18 танкавых брыгад агульнай колькасцю 466 516 чалавек, 5 467 сярэдніх і цяжкіх гармат, 6 096 танкаў і 3 727 самалетаў.
17 верасня 1939 г. войскі Чырвонай Арміі перайшлі мяжу польскай дзяржавы і пачалі паход у Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. У першы дзень былі ўжо вызвалены Баранавічы, 18 верасня - Навагрудак, Ліда, Слонім, 19 - Вільня, Пружаны, 20 - Гродна, 21 Пінск, 22 - Беласток і Брэст.
Большая частка насельніцтва Заходняй Беларусі - рабочыя, сяляне, рамеснікі, працоўная інтэлігенцыя сустракалі савецкіх салдат як родных братоў, кветкамі, хлебам-соллю.У гарадах і весках узнікалі шматлюдныя мітынгі, на якіх працоўныя віталі сваіх вызваліцеляў. У некаторых месцах ствараліся часовыя органы ўлады. Яны арганізоўвалі атрады з рабочых і сялян, якія раззбройвалі паліцэйскіх і асаднікаў, бралі пад ахову чыгуначныя масты, прадпрыемствы, іншыя аб'екты.
Паход войск Чырвонай Арміі працягваўся 12 дзён. У перыяд з 17 по 30 верасня 1939 г. яе страты склалі 1475 забітымі, памерлымі, знікшымі без весткі. Савецкія войскі занялі тэрыторыю прыкладна 190 тыс. кв. км з насельніцтвам каля 12 млн. чалавек, у асноўным украінцаў і беларусаў. Заходняя мяжа СССР была адсунута на захад на 200-300 км. Польская дзяржава “як пачварная спараджэнне Версальскай сістэмы” (Молатаў) перастала існаваць. Германія стала межаваць з Савецкім Саюзам. Лінія размяшчэння савецкіх і германскіх войск у асноўным супадала з "Лініяй Керзана". Савецкаму Саюзу адыйшлі тэрыторыі, якія былі анексіраваны Польшчай у 1920 г. і былі уключаны ў склад Украіны і Беларусі. Уз'яднанне народаў Заходняй Украіны і Беларусі ў адзінай дзяржаве з'явілася актам гістарычнай справядлівасці.
Ужо 28 верасня 1939 г. СССР падпісаў з Германіяй пагадненне "аб дружбе і граніцы", па якому паміж краінамі ўстанаўлівалася дэмаркацыйная лінія па рэкам Нараў, Заходні Буг і Сан і замацоўваліся змяненні ў ранейшых дамоўленасцях аб падзеле сфер уплыву.
Але польскі эміграцыйны ўрад, створаны 30 верасня 1939 г. В. Сікорскім, кваліфікаваў савецка-германскую дамоўленасць ад 28 верасня як чацвёрты падзел Польшчы. У дэкрэце польскага прэзідэнта гаварылася аб непрызнанні і незаконнасці любых акупантаў і барацьбе разам з саюзнікамі Польшчы за поўнае ўзнаўленне сувернітэту і незалежнасці Польшчы ў межах да 1 верасня 1939 г.
Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя пераўтварэнні ў заходніх абласцях БССР.