Лекцыі па ГБ Крючек
.pdfПры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел прысяжных засядацеляў. Iнтарэсы абвiнавачваемых абаранялi прысяжныя павераныя
(адвакаты). Мiкалай I неяк сказаў: “Хто пагубiў Францыю, як не адвакаты. Хто былi Мiрабо, Марат, Робесп’ер. Не, пакуль я буду, у Расii не патрэбны адвакаты, без iх пражывём”. Новы цар, як
вiдаць, меў на гэты конт iншую думку. Адвакатура складалася з прысяжных i прыватных павераных. Роля яе на працэсах, дзе адсутнiчалi прысяж засядацелi, была вельмi значнай.
Icнавала сicтэма судовых устаноў: мiравы суд (1 суддзя), з’езд мiравых суддзяў, акруговыя суды (у губернях), судовыя палаты (некалькi губерняў). Выш iнстанцыя – cенат [сенатары прызначалiся царом]. Нагляд за судамi здзяйснялi пракуроры на чале з ген-пракурорам (ён жа мiнiстр юстыцыi).
Нягледзячы на ўсесаслоўны суд, асобныя справы разглядалiся ў валасных судах (для сялян), кансiсторыю (духоўны суд) i ваенныя суды (палкавы, акруговы i галоўны). На час вайны - Галоўны палявы ваенны суд.
Мiравы суддзя павiнен быў быць не маладзей за 25 год, мець не менш 400 дзес. зямлi (i нават больш) або нерухомасцю не менш за 15 тыс руб., мець вышэйшую, сярэднюю адукацыю або 3
гады стажу. Спiс асоб для выбараў на пасаду суддзi павiнен быў зацвярджацца губернатарам.
Вось табе i незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi!
Акруговы суд прызначаўся iмператарам па прадастаўленнi мiнiстра юстыцыi. У гэтым судзе быў iнстытут прысяжных засядацеляў. Пасля таго, як Пецярбургскi акружны суд, якi ў 1878 г. разглядаў справу аб замаху В. I. Засулiч на граданачальнiка Трэпава як справу крымiнальную, г. зн. з прысяжнымi засядацелямi, вынес ёй апраўдальны прысуд, падобнага кшталту справы перадавалiся ваенна-акруговым судам.
На Беларусi судовая рэформа пачалася пазней, толькi ў 1872 г. Пры гэтым суддзi ў мiравых судах не абiралiся, а назначалiся мiнiстрам юстыцыi. Акруговыя (губернскiя) суды сталi стварацца з 1877 г. Пры гэтым у суддзi не дапускалi каталiкоў, а яўрэяў i ў засядацелi. У 1883 г. была заснавана Вiленская судовая палата (Вiлен, Грод, Ковен i Мiн губ.) (Магілёў– да Кiева).
Ваажнейшая роля надавалася земскай рэформе Пасля рэформы 1861 г. царызм сутыкнуўся з моцным iмкненнем дваранства атрымаць доступ да
дзяржаўнага кiравання. Меркавалася пачаць з-за рэфармавання Дзяржаўнага Савета шляхам прадстаўнiцтва ад губернскага дваранства, а потым перайсцi i да земстваў. Але цар “забракаваў“ праект i нацэлiў на земскую рэформу. Для iх абрання меркаваўся падзел выбаршчыкаў на тры курыi: прыватныя землеўладальнiкi, гарадскiя грамадствы i сельскiя грамадствы пры першаступеннай увазе маёмаснага цэнзу. Такiм чынам, падаўляючую перавагу набывалi дваране. Хацелi стварыць i валасн земствы, але з-за магчымасцi перавагi ў iх сялян, перадумалi. Прынятая ў студзенi 1864 г. яна павiнна была заснаваць у паветах i губернях устаноў мсяцовай гаспадаркi, асветы,
медыцыны, падатковай сiстэ-мы, але фактычна яе ажыццяўленне на Беларусi пачалося значна пазней – у 1911 г. , i то толькi ва ўсходнiх губернях.
Гарадская рэформа адбылася на Беларусi пазней на 5 год, у 1875 г. Паводле яе шляхам бессаслоўных выбараў стваралася гарадское сама-
кiраванне – дума на чале ўправы i гарадскога галавы.
Усе выбаршчыкi, меўшыя права выбiраць падзялялiся на тры групы (курыi) у залежнасцi ад колькасцi выплочваемых падаткаў i абiрала трэцюю частку гласных. Дума падпарадкавалася сенату, але на яе меў уздзеянне i губернатар. Гарадскi галава зацвярджаўся МУС, у дробных гарадах – губернатарам. Думы займалiся гарадской гаспадаркай.
Ваенная рэформа Значна тармазiлася старымi генераламi мiкалаеўскай эпохi. Так, ваенны мiнiстр Далгарукаў скiраваў энергiю за змену формы ў першую чаргу генералам. “И обновлённая Россия надела красные штаны!” казалi гумарысты. Толькi з прыходам Мiлюцiна яна пачалася ў 1862 са стварэння 15 ваенных акруг i скарачэння тэрмiну службы да 6 -7 (на флоце) год. Але рэкруцкая сiстэма набору яшчэ заставалася. Навацыя: браць не 3 з 1000, а 4 з тым, каб можна было пасля пэўнага тэрмiна службы адпускаць яго ў запас.
Яму ўдалося скарацiць рэгулярнае войска на 34,4% да 742 тыс, але i падрыхтаваць каля паўмiльёна запаснiкоў
Пасля блiскучай перамогi Прусii над Францыяй па прапанове Мiлюцiна ажыццявiўся новы прынцып камплектавання рускай армii. Законам 1874 г.
уводзiлася ўсеагульная воiнская павiннасць (з 21 да 41 год). Праўда,бралi не ўсiх (чукчаў, якутаў). Не бралi таксама адзiных сыноў, кармiльцаў i г. д. Служба, бестэрмiновы адпачынак, 5 год запасу, i да 41 апалчэнне.
Тэрмiн службы асоб з вышэйшай адукацыяй складаў 6 мес., гiмназii 1, 5 года, гарадскога вучылiшча - 3, пачатковай школы - 4 гады. Асобыя ўмовы для асоб з мастацкай адукацыяй. Сярод афiцэраў было шмат палякаў, зато нiводнага яўрэя. 1 студзеня 1874 г. цар зацвердзiў Статут аб вайсковай павiннасцi i падпicаў спецыяльны Манiфест з гэтай нагоды. Такiм чынам, i царскае войска стала жыць па нормах буржуазнага права. Ужо першыя рэформы яе прынеслi плён пад час руска-турэцкай вайны 1877-78 гг.
Школьная рэформа 1864 г. абвяшчалася ўсесаслоўнай. “Палажэнне аб пачатковых народных вучылiшчах” дазваляла iх адкрываць арганiзацыям i нават прыватным асобам. Гэта быў моцны ўдар па дзяржаўна-царкоўнай манаполii на народную асвету. Праўда, глаўнейшай задачай пачатковай школы было “укараненне ў народзе рэлiгiйных i маральных паняццяў”, таму ў ёй выкладаўся “Закон божы”, якi меў прыярытэт перад навучаннем грамаце, i чатыры правiлы арыфметыкi.
Сярэдняя школа набыла свой статут у лiстападзе 1864 г. i прадугледжвала ўсесаслоўную платную адуккцыю. Гiмназii падзялялiся на класiчныя i рэальныя (пазней, вучылiшчы). Пасля класiчных гiмназiй без экзаменаў ва ун-ты; пасля рэальных, як правiла, у тэхнiчныя вну.
Сярод недахопаў важнейшы той, што з-за платай адукацыi доступу да яе працоўныя масы не мелi. Акрамя таго, руская школа – cродак русiфiкацыi. Свецкiя школы на нацыянальных мовах забаранялiся. Неўзабаве быў уведзены працэнт навучэнцаў-яўрэяў.
У80-я гады становiшча ў адукацыi змянiлася. У пачатковых царкоўнапрыходскiх школах узмацнiўся рэлiгiйны змест; дзецям нiжэйшых саслоўяў нельна было паступiць у гiмназii нават за грошы. Каб паступiць ва унiверсiтэт трэба было прастаўляць характарыстыку аб дабранадейнасцi.
У1863 г. была адноўлена аўтаномiя унiверсiтэтаў. За парэформенны час
удадатак да iснаваўшых у Маскве, Пецярбурзе, Варшаве, Казанi, Кiеве, Юр’- еве, Гельсiнфорсе ун-ты ўзнiклi ў Адэсе (Наварасiйскi ун-т), Томску. Сваiх, размешчаных на тэрыторыi Беларусi вну, не iснавала.
Што датычыць цэнзурнай рэформы 1865 г. (1862 часовыя правiлы аб друку), то яе значнасць у параўнаннi з папярэднiмi была яшчэ невялiкай. Новы цэнзурны статут скасоўваў папярэднюю цэнзуру для твораў, менш як 10 друкаваных аркушаў, а для перакладаў - 20. Выданнi меных памераў цэнзуравалiся абавязкова. Для ўсiх выданняў захоўвалася цэнзура царкоўная. Акрамя ўрадавай прэсы, стала з’яўляцца прыватная (“Минский листок”). Паводле закону аб друку, прыватныя газеты таксама падлягалi цэнзуры.
У вынiку ажыццяўлення рэформ, расiйскае грамадства прасунулася далёка наперад у напрамку прававой грамадзянскай супольнасцi, дзе пануе не паходжанне чалавека або яго матэрыяльны стан, а закон. Гэта дало падставы некаторым сучасным дзеячам назваць Аляксандра II царомрэвалюцыянерам. Але гэта, на нашу думку, ужо занадта, бо на падзел улады нават з дваранамi ён не пайшоў. Расiя па-ранейшаму заставалася не канстытуцыйнай, а абсалютнай манархiяй. Як адзначаў Ленiн, “... пасля 1861 года развiццё
капiталiзму ў Расii пайшло з такой хуткасцю, што ў некалькi дзесяцiгоддзяў здзейснiлiся пераўтварэннi, якiя занялi ў некаторых старых краiнах Еўропы цэлыя вякi” (Т. 20. с. 174).
Акрамя таго, у адносiнах да Беларусi названыя рэформы мелi свае спецыфiчныя асаблiвасцi, выклiканыя, галоўным чынам, моцнай апазiцыйнасцю польскага i яўрэйскага насельнiцтва да самаўладдзя. Усё ж асноўныя прыкметы старога ладу былi яшчэ непераадольнымi: гэта абсалютная манархiя i памешчыцкае землеўладанне.
3. Паўстанне 1863-1864 гг. і яго ўплыў на палітыку самаўладзя ў беларускіх губернях.
Нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць царызму, якое адбылося ў 1863 г. у Польшчы i а Беларусi з мэтай аднаўлення РП. Рыхтавалася польскiмi i беларуска-лiтоўскiмi нацыянальна-вызваленчымi арганiзацыямi.
Да 1861 г. у Польшчы адбылося ўтварэнне двух лагераў белых i чырвоных (правае i левае крыло). Пераважную большасць чырвоных складалi шляхецкiя рэвалюцыянеры, якiя ў сваей праграме на першае месца ставiлi аднаўленне польскай дзяржавы ў межах былой РП, г. зн.
Галоўную ролю ў рэалiзацыi гэтага плана адводзiлася шляхце, а дапаможную - сялянству. Памешчыкам абяцалi захаваць iх землеўладанне i аплацiць за кошт дзяржавы зямлю, адведзеную пад сялянскiя надзелы; сялянам — перадаць ва ўласнасць без выкупу i часоваабавязаных адносiн надзелы, якiя яны атрымалi па рэформе 1861 г. Прадугледжвалася ўраўнанне грамадзянскiх правоў сялян i шляхты, замена падушнага падатка падымным i замена 25-гадовай рэкрутчыны 3-гадовай вайсковай службай у сваiм краi, аднаўленне ўнiяцкай царквы.
Такую праграму распрацаваў створаны восенню 1861 г. у Варшаве Цэнтральны нацыянальны камiтэт (ЦНК), кiруючы орган “чырвоных”.
Падрыхтоўку паўстання на Беларусi i Лiтве з лета 1862 г. узначалiў Лiтоўскi правiнцыяльны камiтэт у складзе Вiкенцiя-Канстанцiна Сымонавiча Калiноўскага (1838-1864, в. Мастаўляны, Гродзенскай губ.), Звяждоўскага,
Ражанскага, Вярыгi. У кастрычнiку 1862 г. яго старшыней стаў К. Калiноўскi, Галоўная яго iдэя заключалася ў тым, каб аб’яднаць сялянскi антыпамешчыцкi рух з нацыянальна-вызваленчым. У адрозненне ад многiх iншых “чырвоных” - шляхецкiх рэвалюцыянераў, ён бачыў асноўную сiлу паўстання ў сялянстве, у працоўным народзе. Ён бачыў таксама саюзнiка ў народзе рускiм у барацьбе супраць царызма.
Калiноўскi выступаў за надзяленне сялян зямлёй; лічыў неабходным прадастаўленне Лiтве i Беларусi права на самавызначэнне ў межах РП. Свае погляды па праграмных пытаннях ён выказваў у газеце “Мужыцкая праўда”, якую выдаваў разам з Урублеўскiм i Ражанскiм з лiпеня 1862 па красавiк
1863 г. Кожны нумар пачынаўся зваротам “Дзецюкi”, а заканчваўся подпiсам – “Яськагаспадар з-пад Вiльнi”. Таксама “Сцяг (Хоронгев) свабоды” на польскай мове. З восенi 1862 дзейнiчае нелегальна пад iмёнамi Макарэвiч, Чарноцкi, Хамавiч або Хамуцiус, Вiтажэнец.
Пачатак паўстання быў вымушаным, паколькi царскi ўрад у студзенi 1863 абвясцiў у Царстве Польскiм аб рэкруцкiм наборы ў войска па iмянных спiсах шляхецкай моладзi, якая рыхтавалася да паўстання. Такiм чынам, фактар нечаканасцi быў паўстанцамi страчаны.
10 студзеня 1863 ЦНК выcтупiў з заклiкам узняцца на паўстанне супраць самаўладдзя з мэтай дамагчыся дзяржаўнай самастойнасцi i незалежнасцi РП.
У выданым Манiфесце абвяшчалiся дэмакратычныя правы i свабоды ўсiх пластоў насельнiцтва. Два аграрныя дэкрэты ўтрымлiвалi ўмовы будучай зямельнай рэформы.
Рашэнне варшаўскага ЦНК аб пачатку паўстання 22 студзеня 1863, прынятае без узгаднення з ЛПК, абурыла Калiноўскага. Але манiфестам ад 1 лютага 1863 ЛПК заклiкаў насельнiцтва Лiтвы i Беларусi падтрымаць яго. Пры гэтым ЛПК, ператварыўшыся у Часовы правiнцыяльны (рэвалюцыйны) ўрад Л. i Б., апублiкаваў праграму паўстання.
Першыя паўстанцкiя атрады прыйшлi на Беларусь з Польшчы ў канцы студзеня 1863 г. Фармiраванне мясцовых атрадаў пачалося ў сакавiку-краса- вiку 1863 (вiцебскiя, гродзенскiя, магiлёўскiя, мiнскiя). Як правiла, гэтыя вы- Да найбольш значных акцый ў Беларусi варта аднесцi захоп 24 красавiка 1863 г. горада Горкi атрадам Л. Звяждоўска-
га з дапамогай студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага iнстытута i бой пад Мiлавiдамi (тады Cлонiмскi павет) у маi 1863.
несуразмернасцi iх сiл з урадавымi мелi вымушана партызанскi характар.
У пачатку сакавiка 1863 г. да паўстання далучылася частка буйных памешчыкаў i буржуазii (т. зв. белыя), якiя да гэтага часу ставiлiся да яго непрыхiльна, бо разлiчвалi дамагчыся аднаўлення польскай дзяржаўнасцi пры дапамозе заходнiх краiн. Спробы “чырвоных” узняць усё сялянства напалоха лi iх. З мэтай усталяваць свой кантроль за ходам падзей “белыя” 10 сакавiка 1863 фактычна захапiлi ў свае рукi кiраўнiцтва паўстаннем. 11 сакавiка быў расфармiраваны Часовы ўрад Лiтвы i Беларусi i заменены Аддзелам кiраўнiцтва правiнцыямi Лiтвы, старшынёй якога стаў памешчык Гейштар. Агульнае кiраўнiцтва ўзброеным паўстаннем у маштабах Польшчы - Траўгут.
Каб адцягнуць сялян Беларусі ад удзелу ў паўстанні, урад выкарыстоўваў падман (маўляў, паны хочуць аднавіць прыгон), а таксама прыняў i пэўныя эканамічныя захады. Спынялiся часоваабавязаныя адносiны сялян, яны пераводзiлiся на абавязковы выкуп, пры гэтым выкупныя плацяжы панiжаліся на 20%. З др. боку, вескi, падтрымаўшыя паўстанне, падвергліся жорсткiм рэпрэсіям. Сац-эканамчная праграма паўстання была для сялян малапрыцягальнай, а iдэя аднаўлення дзяржавы ў межах 1772 г — зусiм чужой. У выніку, толькi частка беларускіх сялян падтр паўстанне (18% — сялянекасiнеры).
У адзiнаборстве з расiйскай армiяй адносна нешматлiкiя, дрэнна узброеныя паўстанцкія атрады былi асуджаны на паражэнне. Падаўленнем паўстання на тэрыторыі Беларусі i Лiтвы з мая 1863 займаўся новы вiленскі ге- нерал-губернатар М. Мураўеў (“вешальнiк”), якi атрымаў ад Аляксандра II надзвычайныя паўнамоцтвы.
У такiх ўмовах Варшаўскiм урадам Калiноўскаму былi перададзены паўнамоцтвы камiсара i ўлетку 1863 зноў становiцца кiраўнiком вiленскага паўстанцкага цэнтра (так званы “Чырвоны жонд”).
Аднак дабiцца пералому ў ходзе барацьбы ен ўжо не здолеў; да пачатку верасня 1863 паўстанне на Беларусі i Лiтве было жорстка падаўлена. У cтудзенi арыштаваны, пасаджаны ў дамiнiканскую турму, а 10 сакавiка 1864 “дваранiн Калiноўскi”, нягледзячы на права быць расстраляным, быў публiчна павешаны на гандлёвай плошчы Лукiшкi
Царскi ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі – 128 чал. пакарана смерцю, 12 483 чал — катарга i пасяленне ў Сiбiр. Маенткi памешчыкаў, што мелi дачыненне да паўстання, канфіскаваны ў казну i на iльготных ўмовах прадавалiся генералам i чыноўнікам. Закрыты касцёлы. Закрылi адзiную вну — Горкi. Многiя мясцовыя настаўнікі, урачы, чыноўнікі пераведзены на працу у цэнтральныя губ Расіі, на iх месца запрошаны новыя.
Чарговая хваля русіфікацыі. У Беларусі i Лiтве быў усталяваны рэжым, накiраваны на памяншэнне польскага i узмацненне рускага ўплыву. “Што не зрабiў рускi штык, даробiць руская школа”. Рэпрэсii cупраць каталiцтва. Закрыццё Мiнскай дыяцэзii. Насаджэнне праваслаўя (“мураўёўкi). У цэлым жа апазiцыйнасць шляхты да царызма засталася нявыкараненай.
4. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў парэформенны перыяд.
СЕЛЬСКАЯ ГАСПАДАРКА. Пасля скасавання прыгону i аграрнай рэформы сялянства некаторы час (9 год) заставалася ў становiшчы часоваабавязаных i выконвалi тыя ж павiннасцi, што i раней. Пры гэтым, больш заможная яго частка працавала на пана, скарыстоўваючы ўласны iнвентар i рабочую жывёлу, а бяднейшыя з iх, хто не меў нi таго, нi другога выконвалi працу на млынах, у панскiм двары i г.д. Незацiкаўленасць сялян у вынiках прымусовай працы, нiзкая культура землеапрацоўкi i iнш. не спрыяла уздыму панскiх гаспадарак. Тыя з паноў, хто не здолеў прыстасавацца да ўмоў капiталiстычнага рынку, паступова трапляў у залежнасць ад банкаў, прадаючы зямельныя ўчасткi,у тым лiку заможным сялянам, i нават гублялi маёнткi.
Упамешчыцкiх маёнтках назiралiся 2 сiстэмы гаспадарання – адпрацовачная i капiталiстычная (з выкарыстаннем наёмнай – гадавой i падзённай працы) з панскiм iнвентаром. Гэта былi больш прагрэсiўныя гаспадаркi з высокай канкурэнтаздольнасцю i сувяззю з рынкам.
Уканцы 1870- х – пачатку 80 гг. адбылося знiжэнне цэн на жыта i iншае збожжа (з-за паступлення з Паўночнай i Паўднёвай Амерыкi пры пратэкцыi Урада). Гэта стала прычынай пераарыентацыi памешчыцкiх гаспадарак на малочную жывёлагадоўлю. Такiм чынам, з’явiлася малочна-таварная спецыялiзацыя. З’явiлiся новыя пароды жывёл, колькасць пагалоўя ўзрасла ў 2 разы i больш. Другiм напрамкам развiцця панcкiх гаспадарак стала пашырэнне пло-шчаў бульбы i выраб з яе спiрту. У канцы ХIХ cт. на Беларусi дзейнiчала 404 вiнакурнi (бровары), на пачатку 20 ст. – больш за 500.
Зiншых спецыялiзацый варта адзначыць iльнаводства (Вiцебскай i Вiленскай губ, а таксама (на некаторы час) авечкагадоўля - на Гродзеншчыне i Мiншчыне.
Пра сялянскую гаспадарку доўга гаварыць не даводзiцца. Бо толькi ўладальнiкi значных надзелаў мелi магчым пашыраць i ўдасканальваць даходнасць, набываючы новыя прылады працы, насенне, жывёлу.
Аграрная рэформа 1861 года не зняла сацыяльнай напружанасцi на
вёсцы. У розны час уздымалiся хвалi сялянскага руху, але ў так i не вылiлiся ў паўстанне
супраць памешчыкаў. У час паўстання 1863 г. царскi ўрад з мэ-тай прадухiлення далучэння сялян да Калiноўскага прыняў захады аб скасаваннi cтановiшча часоваабавязаных i аб вяртаннi старчаных да рэформы надзелаў.
Найбольш масавы ўздым адбываўся ў 80-гг ХIХ cт. Найбольш распаўсюджаныя формы сялянскiх выступленняў выяўлялi сябе ў захопах зямель, парубках лесу, барацьбе за сервiтутныя землi, у супрацiўленнях уладам. Царскi ўрад стаяў на абароне iнтарэсаў памешчыцкай уласнасцi, пасылаючы супраць сялян палiцыю, войскi.
Пасля скасавання прыгоннага права попыт на наёмную рабочую сiлу павялiчыўся i ў сельскай гаспадарцы. Да канца 19 стагоддзя колькасць працаздольнага пралетарскага i паўпралетарскага насельнiцтва, якое не магло пражыць без продажу сваёй рабочай сiлы, вырасла ў беларускай вёсцы да 1, 5 млн чал. Перапiсам насельнiцтва 1897 г. у 5 заходнiх губернях улiчаны 182, 2 тыс гадавых парабкаў, з якiх 80,6 - у земляробстве, i 18, 4- у жывёлагадоўлi.
ПРАМЫСЛОВАСЦЬ. Прадпрыемтствы, якiя працавалi на мясцовай сыравiне (жалеза, шэрсць), саступалi ў канкурэнцыi i прыходзiлi ў заняпад. Недахоп энергарэсурсаў, карысных выкапняў абумовiў перапрацовачны характар прамысловасцi. На плыву заставалiся тыя, хто займаўся ў пераапрацоўчай сферы харчовыя прадукты, пiламатэрыялы i iнш. Такiм чынам i тут з’явiлася свая спецыялiзацыя. Варта адзначыць дробнасць прадпрыемстваў. Тым не менш, назiраецца ў другой палове ХIХ ст. узрастанне аб’ёмаў фабрычнай вытворчасцi. Калi ў 1860 г. тут было 76 прамысловых прадпрыемстваў з выкарыстаннем паравых рухавiкоў, то ў 1900 - ужо 1137.
Адпаведна, колькасць прамысловых рабочых вырасла за гэты ж час ў 4, 3 раза (а фабрычных – амаль у 11) i склала нямногiм менш 180 тыс. У лiку
буйнейшых прадпрыемстваў Беларусi варта назваць iльнопрадзiльную фабрыку “Двiна” (900 рабочых) (Вiцебск), тытунёвую фабрыку Шарашэўскага
(Гродна) - (1445).
Такiм чынам, у паслярэформенны перыяд да канца ХIХ ст. агульная колькасць наёмных работнiкаў у эканомiцы вырасла да 400 тыс чал.
Сярод 290 тыс. рабочых прамысловасцi, транспарту, гандлю i iнш. Беларускiх губерняў 60% складалi яўрэi, 17% – беларусы, палякi - 10, рускiя – 10, каля 4% – латышы, лiтоўцы i ўкраiнцы.
Вызваленне ад прыгону, развiццё прамысловасцi, абумовiла павелiчэнне гарадскога насельнiцтва. Буйнейшыя гарадыМiнск, Вiцебск, Гродна, Гомель i iнш. Яны ж з’яўлялiся чыгуначнымi вузламi. Самыя значныя чыгункi на Беларусi – Рыга–Арлоўская, Маскоўска–Брэсцкая (1871), Лiбава-Роменская, Палеская, Пецярбургска–Адэская. З распаўсюджваннем чыгунак атрымала развiццёбудаўнiцтвадэпоi рамонтныхмайстэрань.
Вялiкую значнасць захоўвалi водныя артэрыi. На пачатку 20 ст па iх хадзiла да 700 судоў, з iх - каля 200 - параходы. Па агульнаму развiццю камунiкацый Беларусь пераўзыходзiла нават Расiю. Значная колькасць працоўных была занята напрыстаняхбеларускiхрэк.
Гарадская перанаселенасць у паслярэформенны перыяд абумовiла знiжэнне попыту на рабочую сiлу i адпаведна - нiзкi ў зровень яе аплаты. Так, сярэдняя аплата фабрычнага рабочага Беларусi была на 30% нiжэй за агульнарасi паказчык.
Пры адсутнасцi рабочага заканадаўства назiралася моцная ступень эксплуатацыi наёмнай сiлы: вялiкi працоўны дзень, шкодныя умовы працы, штрафы, адсутнасць сацыяльных гарантый. Праўда законам 1882 выйшаў закон аб забароне працы дзяцей да 12 год, з некаторымi паслабленнямi для падлеткаў.
Некаторае паляпшэнне правоў рабочых адбiлася ў законе 1885 (разлiковая кнiжка. Але для тых, хто змагаўся за свае правы – “воўчы бiлет”, свае правiлы распарадку, штрафы - на патрэбы рабочым).
У1897 г. - працоўны дзень абмяжоўваўся 11,5 гадз. Закон ад 1903 г. прадугледжваў дапамогу пацярпелым на вытворчасцi. Неўзабаве была заснавана фабр iнспекцыя, але на рамеснiкаў яна не распаўсюджвалася.
Удробнатаварнай прамысловасцi працягвала iснаваць цэхавая арганiзацыя працы, якая нагляду дзяржавы амаль не падлягала. Таму тут працоўны дзень быў практычна не абмежаваным.
Невыпадкова, што рабочыя Беларусi даволi рана пачалi барацьбу за паляпшэнне свайго сацыяльна-эканамiчнага становiшча. У лiку першых, хто ў 60-70 гг. пратэставаў супраць зверскай эксплуатацыi, былi рабочыя-земля- копы Дзвiнска-Вiцебскай i Лiбава-Роменскай чыгунак. // Некрасов А. Н. Железная дорога.
Хваляваннi - cтыхiйна, стачкi - арганiзавана. Усяго за 1864-84 гг. адбылося 9 хваляванняў i 6 стачак. Забастоўка-iтальянка (ад iт. слова “basta” - хопiць, дастаткова).У асноўным за паляпшэнне эканамiчнага становiшча. Як правiла, найбольш часта баставалi чыгуначнiкi Мiнска, Пiнска, Гомеля. Буй-
нейшая ў маштабах краю шматнацыянальная стачка адбылася ў 1895 г. у Беластоку з удзелам 20 000 тэкстыльшчыкаў.
Уканцы 80на пачатку 90 гг. ХIХ стачачны рух узнiкае i сярод рамеснiкаў, у асноўным за 12 гадз. рабочы дзень. Узнiкаюць таксама касы ўзаемадапамогi (першая ў Мiнску каса слесараў на чале з марксiстам Вацлавам Сялiцкiм у 1885-87) або бальнiчныя касы як зародкi прафесiйных саюзаў. У Вiльнi такiя ж касы сталi ўзнiкаць у Вiльнi ў 1888 г. на чале з сацыял-дэма- кратам Крамерам i пад уплывам Саюзу польскiх рабочых. У далейшым вакол кас сталi гуртавацца першыя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi.
5.Народніцтва, сацыял-дэмакратычны рух і ідэалогія лібералізма на Беларусі ў 70-90 гг. ХІХ ст.
Народнiцкiя гурткi i арганiзацыi ў 70-90 гг.ХIХ cт.
Змены ў эканомiцы, выклiканыя скасаваннем прыгону, прамысловым пераваротам i г. д., не закранулi асноў самаўладдзя. Акрамя таго, у шэрагу выпадкаў значна ўзмацнiлася эксплуатацыя працоўных.
Украiнах захаду, дзе развiццё капiталiзму адбывалася больш шпарка, узнiклi погляды i нават цэлыя тэорыi наконт таго, як пакончыць з сацыяльнай несправядлiвасцю ў грамадстве. Адзiн з iх аўтараў, нямецкi мыслiцель К. Маркс (1818-1883) прыйшоў да высновы, што шлях да сацыялiзму пралягае праз звяржэнне капiталiстычнага ладу i ўсталяванне дыктатуры самага рэвалюцыйнага класа – пралетарыята. Выдадзены ў 1848 г. Марксам “Манiфест Камунiстычнай партыi” меў эпiграф: “Здань вандруе па Еўропе, здань камунiзму”. Прыхiльнiкi “рабочага сацыялiзму” або марксiзму атрымалi
назву сацыял-дэмакратаў. Характэрнай асаблiвасцю новага вучэння з’яўлялася тое, што яно прызначалася пралетарыяту ўсiх краiн, незалежна ад яго нацыянальнай прыналежнасцi. Але распаўсюджванне марксiзму ў Расii запаволiлася. Расiйскiя мыслiцелi не пераацэньвалi ролi капiталiзму, а разам з iм
iрабочага класа ў рэвалюцыйным абнаўленнi краiны, паколькi лiчылi яе
(краiну) сялянскай, i шлях да сацыялiзму бачылi менавiта праз сялянскую абшчыну. Родапачынальнiкамi тэорыi “сялянскага сацыялiзму” былi А. I. Герцэн i М. Г. Чарнышэўскi. З цягам часу, тых, хто цiкавiўся жыцём “народа”, г. зн. – cялян i рабочых, iх светапоглядам, iнтарэсамi сталi зваць “народнiкамi”.
Характэрная рыса народнiцтва як iдэалогii – перапляценне рэвалюцый-най дэмакратыi з сялянскiм утапiчным сацыялiзмам.
Народнiкi падзялялiся на рэвалюцыйную i лiберальную плынi. Рэвалю-
цыйнае народнiцтва звязвала дасягненне сацыялiзму з усерасiйскiм сялянскiм паўстаннем; лiберальнае разлiчвала на мiрны, рэфармiсцкi шлях.
Першай народнiцкай арганiзацыяй, створанай на пачатку 1860-х гг. лiчыцца “Зямля i Воля”. На Беларусi iдэi народнiцтва падзялялi К. Калiноўскi, В. Урублеўскi, З. Серакоўскi.
Удалейшым народнiкi раздзялiлiся па плынях, у асноўным, з-за спрэчак аб пытаннях тактыкi. Так, з 1870-х большасць груповак кiравалася iдэямi
М. Бакунiна, якi прапаведваў анархiзм i апалiтызм, а таксама заклiкаў да неадкладнага жорсткага паўстання / “К топору зовите Русь!”/
Другая плынь народнiкаў падзяляла думку Лаўрова аб неабходнасцi грунтоўнай падрыхтоўкi да рэвалюцыi (але не шляхам палітычнай барацьбы, а прапаганды. Прыхiльнiкi Ткачова выступалi“за палiтычны пераварот з мэтай перадачы ўладынароду”.
Сярод народнiкаў пэўнай папулярнасцю карысталася група Iшуцiна i Нячаева пад назвай “Народная расправа”, якая меркавала, што менавiта тэрор абуджае рэвалюцыйную iнiцыятыву мас, i маральна ўсё тое, што спрыяе рэвалюцыi.
Упроцiвагу нячаеўцам узнiкла групоўка Чайкоўскага, якая, наадварот, вялiкую ўвагу надавала рэвалюцыйнай этыцы, а таксама шмат зрабiла для таго, каб “хаджэннем у народ” выклiкаць паўстанне.
У1870-гг. намаганнямi народнiкаў сталi стварацца гурткi (у 1876 у Пецярбургу – “Зямля i Воля”), у якiх бралi ўдзел студэнты з Беларусi - С. П. Кавалiк, Бонч-Асмалоўскi, Грынявiцкi, Судзiлоўскi i iнш. Летам 1874 г. большасць прапагандыстаў, што “хадзiлi ў народ”, была арыштавана i ў 1877-1878 гг. асуджана паводле працэсу 193-х.
Ужнiўнi 1879 г. “Зямля i Воля” раскалолася на “Народную волю” i “Чорны перадзел” (iснавала да 1882 г.). На Беларусi большасць народнiкаў яго прыхiльнiкi. На пачатку 1880-х гг. такiя гурткi ўзнiклi ў асобных гарадах Беларусi – Мiнску, Вiцебску, Оршы, Слуцку. На Беларусь прыязджаў Г. В. Пляханаў. У Мiнcку выдавалася газета i пракламацыi. Асноўны накiрунак дзейнасцi - прапагандысцкi.
Другая плынь народнiцтва аб’ядналася вакол “Народнай волi” i зрабiла
стаўку на iндывiдуальны тэрор, у тым лiку - (з 1879) супраць цара.
Устварэннi адной з першых груп “Народнай волi” браў удзел I. Я. Грынявiцкi. У лiку першых удзельнiкаў “Народнай волi” выхадцы з Беларусi Iсаеў i Г. Гельфман. 1 сакавiка1881 г. – забойства Аляксандра II Вызвалiцеля.
Устудзенi 1882 г. была створана Паўночна-Заходняя арганiзацыя “Народнай волi”, якая аб’яднала большасць гурткоў Беларусi, заснавала новыя. Сярод iх у Вiльнi, Мiнску, Пiнску, Вiцебску, Гродне, Бабруйску, Оршы, Магiлёве – гурткi афiцэраў-нарадавольцаў. З дзейнасцю рэвалюцыйных народнiкаў звязаны пачатак распаўсюджвання на Беларусi асобных твораў К. Маркса, Ф. Энгельса i ўзнiкненне першых рабочых гурткоў.
Пад уплывам народнiцкiх iдэй група студэнтаў-беларусаў Пецярбургскага унiверсiтэта стварыла Беларускую сацыял-рэвалюцыйную групу “Гоман”, якая мела сувязi ў Вiцебску, Мiнску i iнш. гарадах. Яна iмкнулася стаць цэнтрам арганiзацыi “Народнай волi” у Беларусi. У 1884 г. групаю выдадзена 2 нумары часопiса “Гомон”.
Пасля рэпрэсiй ўлад - крызiс арганiзацыi “Народная воля”. Да 1883 г. яна была разгромлена, але асобныя баявiкi дзейнiчалi. У iх лiку – А. I. Ульянаў, якi за падрыхтоўку да замаху на Аляксандра III у 1886 г. быў прыгаво-раны царскiм судом да павешання. Дарэчы, названы iмператар праз 8 год памёр сам, ад злоўжывання алкагольнымi напоямi.
6. Прапаганда марксiзму i ўтварэнне сацыял-дэмакратычных арг-цый
Заняпад народнiцкiх суполак, якiя арыентавалiся на змову, iндывiдуальны тэрор, на вузкае кола змоўшчыкаў, паўплываў на распаўсюджанне марксiсцкiх iдэй. Г. В. Пляханаў таксама захапiўся марксiзмам. У 1883 г. за мя-жой, у
Жэневе iм была створана група “Вызваленне працы”, якая паставiла на мэце стварэнне рабочай партыi на марксiсцкай аснове. У той жа час Пляханавым былi напiсаны першыя праграмныя дакументы расiйскiх сацыял-дэмакратаў. У 1886 г. ён выдаў брашуру “Нашы рознагалоссi”, у якой палемiзаваў з народнiкамi.
На Беларусi стаў распаўсюжвацца ўплыў польскай партыi “Пралетарыят”, створанай Людвiкам Варыньскiм у 1882 г.
Асноўным асяроддзем распаў-сюджання марксiсцкiх iдэй зрабiлiся яўрэйскiя працоўныя, якiя складалi большую частку рабочага класа i ў найбольшай, чым рабочыя iншых нацыянальнасцяў, ступенi пакутвалi ад галечы
iўцiску царызму.
Улiку першых на Беларусi пачаў працаваць гурток Абрамовiча ў Мiнску (1884). У 1886 марксiзм вывучалi ўжо каля 130 рабочых. Каб прыцягнуць iх у
гурткi, арганiзатары акцэнтавалi ўвагу на эканамiчных пытаннях. З канца 1880-х на Беларусi з’явiлiсяпалiтычныялiстоўкi i брашуры на iдыш.
У 1892 г. у Вiльнi ўпершыню святкавалася 1 мая. У 1895 яго адзначылi таксама i рабочыя Мiнска. У той час у горадзе дзейнiчалi 2 сацыял-дэма- кратычныя групы (Я. Гурвiч i C. Трусевiч). Затым такiя ж узнiклi ў Вiльнi, Гродна, Смаргонi, Вiцебску, Гомелi. Але масавай падрыхтоўкi прапагандыстаў не адбылося. Патрэбна было наблiзiць марксiсцкiя гурткi да рабочага руху, i не толькi праз гурткi, а праз паўсядзённую дзейнасць на фабрыках i заводах, у час барацьбы за рабочыя iнтарэсы. Аўтар брашуры “Аб агiтацыi” А.
Крэмер рэкэмендаваў патрабаваць змяншэння працоўнага дня, павелiчэння заработнай платы,
паляпшэння ўмоў працы. Рэкамендавалася ствараць стачачныя касы, каардынаваць сумесную працу рабочых з пашырэннем усiх форм агiтацыi. Такiм чынам, сац-дэмакратырабiлi акцэнтна эканамiчнай барацьбе
Неўзабаве сталi стварацца сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Нягледзячы на заклiк К. Маркса да “пралетарыяў усiх краiн” яднацца, утварэнне партыйных груповак адбывалася па нацыянальнай прыкмеце. Узнiкшая ў 1892 г. Polska Partya Sozialistyсhna” стала пашыраць свой уплыў на Заходняй Беларусi. Асаблiвай актыўнасцю вызначаўся Лiтоўскi рабочы саюз з аддзяленнямi ў Вiльнi, Мiнску i Смаргонi, якi арганiзоўваў эканамiчныя забастоўкi, cвяткаваў 1 мая (1896)
У Мiнску сацыял-дэмакратычная група Бермана i Гурвiч стварыла арга-нiзацыю рабочых на базе цэхавых (прафесiйных) саюзаў, якая змагалася за паляпшэнне свайго матэрыяльнага стану.
Колькаснае павелiчэнне сацыял-дэмакратычных арганiзацый яўрэйскiх рабочых стварыла ўмовы для ўзнiкнення масавай партыi, якой стаў Усеагуль-
ны яўрэйскi рабочы саюз у Лiтве, Польшчы i Расii - Бунд (на чале з Крэ-
мерам), створаны ў Вiльнi ў 1897 г. Крыху пазней ЦК Бунда перабраўся ў Мiнск.
Бундаўцы ўсведамлялi, што без расiйскага пралетарыяту iм не дамагчыся паляпшэння стану яўрэйскiх рабочых, тым больш – перамогi над царызмам. Таму iх ЦК усебакова спрыяў утварэнню РСДРП. Невыпадкова з дапамогай Бунда ў Мiнску на кватэры служачага чыгункi П. В. Румянцава 1- 3 сакавiка 1898 г. адбыўся I з’езд сацыял-дэмакратаў Расii Пецярбургскага (С. I.