Лекцыі па ГБ Крючек
.pdfiзноў увайшлi кадэты. Так, па волi абароннiцкiх лiдэраў былi праiгнараваны настроi “рэвалюцыйнай дэмакратыi”, якая асуджала iдэю каалiцыi з буржуазiяй.
У вынiку Часовы ўрад не набыў той падтрымкi, на якую разлiчваў, невыпадкова таму ў краiне пачала ўзрастаць хваля палiтычнага крызiсу, узмацняемага пагаршэннем эканамiчнага становiшча насельнiцтва, асаблiва бяднейшых яго пластоў. Аўтарытэт кабiнета мiнiстраў няўхiльна знiжаўся яшчэ i таму, што грамадства спадзявалася на яго хуткую замену пастаянным урадам, сфармiраваным Устаноўчым сходам, У кастрычнiку у Расiйскай рэспублiцы ўжо поўным ходам iшла перадвыбарчая кампанiя ва Устаноўчы сход. Па Заходнефрантавой, Мiнскай, Магiлёўскай i Вiцебскай акругах у барацьбу за дэпутацкiя мандаты ўступiла 50 груповак, у тым лiку бальшавiцкiх. Але ленiнская партыя не абмяжоўвался парламенцкiм щляхам прыходу да ўлады. Як стала вядома з прэсы, бальшавiкi рыхтавалі паўстанне ў Петраградзе пад час адкрыцця II Усерасiйскага з’езда Саветаў рабочых i салдацкiх дэпутатаў – 20 кастрычніка, перанесены затам на 25 кастрычніка. Сваіх дэпутатаў на з’езд накіравалі асобныя Саветы Беларусі і часці Заходняга фронту.
Часоваму ураду было добра аб тым вядома, але ён нічога не паспеў прадпрыняць. Наспела так званая “рэвалюцыйная сітуацыя”, калі вярхі не маглі кіраваць па-старому, а нізы не жадалі жыць па-старому.
24-25 кастрычніка па камандзе Петраградскага Савета атрады рабочых і салдат на чале з ВРК пачалі займаць стратэгічныя пункты горада.
Такім чынам, наспела новая, Кастрычніцкая рэвалюцыя. Яе арганізатарам і кіраўніком стала РСДРП(б) на чале з У. І. Леніным.
5. Кастрычніцкае ўзброеннае паўстанне ў Петраградзе.
Крызіс і прычыны рэвалюцыі
Відавочна, што ў верасні 1917 г. у Расіі наспеў, а ў кастрычніку абвастрыўся чарговы палітычны крызіс.
Прычынай таму – недальнабачная палітыка Часовага ўрада
•вайна працягвалася
•аграрнае пытанне заставалася невырашаным
•рабочае пытанне таксама
•нацыянальнае пытанне таксама
•рэзка-пагоршылася сацыяльна-эканамічнае становішча
•спрэчкі адносна партыйна-класавага складу ўрада раскалолі і аслабілі дэмакратычныя сілы
•апошнія спадзяванні на пераадоленне крызісу ўскладаліся на Устаноўчы сход
•узрасла актыўнасць РСДРП(б) у якой была выразная праграма дзейнасці без кааліцыі з буржуазіяй і з апорай на Саветы.
Вечарам 24 кастрычніка 1917 г. Ленін, які знаходзіўся на нелегальным становішчы і пражываў на канспіратыўнай кватэры ў Петраградзе, накіраваў
на адрас ЦК РСДРП(б) ліст у якім запатрабаваў неадкладна ўзяць уладу і арыштаваць Часовы ўрад. “прамаруджванне у паўстанні падобна на смерць...
цяпер усё вісіць на валаску, што на чарзе стаяць пытанні, якія не нарадамі вырашаюцца, не з’ездамі (хаця б нават з’ездамі Саветаў, а выключна народамі, масай, барацьбой узброеных мас”.
Уноч на 25 кастрычніка і раніцой былі заняты масты, вакзалы, Цэнтральную тэлефонную станцыю, Тэлеграф, паштамт.
У10 гадзін раніцы Ленін напісаў адозву “Да грамадзян Расіі!”, якая стала распаўсюджвацца ў выглядзе тэлефонаграм. “Часовы ўрад нізложаны. Дзяржаўная ўлада перайшла ў рукі орана Петраградскага Савета РіСД – ВРК, якія стаіць на чале петраградскага пралетарыята і гарнізона. Справа, за якую змагаўся народ: неадкладная прапанова дэмакратычнага міру, скасаванне памешчыцкай уласнасці на зямлю, рабочы кантроль над вытворчасцю, стварэнне Савецкага ўрада, гэта справа забяспечана”.
Праца Перадпарламента (Часовага Савета Расійскай рэспублікі) была перасечана. Прэм’ер Керанскі (услед за дыпламатычнай машынай) рушыў на Паўночны фронт за дапамогай. Але Часовы ўрад яшчэ працаваў пад старшынствам намесніка Канавалава пад абаронай юнкераў і іншых часцей.
УСмольным у 2 г. 35 мін адкрыўся агульны сход Петраградскага Савета, на якім упершыню пасля амаль 4 мес падполля прысутнічаў Ленін. “Таварышы! Рабочая і сялянская рэвалюцыя, аб неабходнасці якой увесь час гаварылі бальшавікі, здзейснілася...З гэтага часу наступае новая паласа ў гісторыі Расіі
ідадзеная трэцяя руская рэвалюцыя павінна ў сваім канчатковым выніку прывесці да перамогі сацыялізму”.
У22 гадзiны 40 хвiлiн у Смольным інстытуце пачаў працу II Усерасiйскi з’езд Саветаў рабочых i салдацкiх дэпутатаў. Сваіх прадстаўнікоў прыслалі 402
Саветы. З 649 яго ўдзельнiкаў 390 з’яўлялiся бальшавiкамi, 160 – эсэрамi ўсiх плыняў, 72 – меншавiкамi, 27 – прадстаўнiкамi iншых партый. Леніна на з’ездзе не было: ён кіраваў апошняй, завярдшаўшай узброенае паўстанне аперацыяй – (Чудноўскі, Антонаў-Аўсе- енка) узяццем Зімняга палаца.
Даведаўшыся аб штурме Зiмняга палаца, у якiм былi блакiраваны мiнiстры Часовага ўрада, частка прысутных ў знак пратэсту супраць распачатага бальшавiкамi кравапралiцця пакiнулi з’езд.
Луначарскі абвясціў ленінскую адозву “Рабочым, салдатам і сялянам!”, дзе гаварылася аб тым, што з’езд бярэ ўладу ў свае рукі, аб змесце праграмы будучага Савецкага ўрада з прапановай неадкладнага мiру, перадачай зямель у раcпараджэнне зямельных камiтэтаў, дэмакра-тызацыяй армii, рабочым кантролем над вытворчасцю, своечасовым склiканнем Устаноўчага сходу, вырашэннем харчовага крызiсу, забеспячэннем права нацый на сама-вызначэнне. Пераход улады на месцах
мусiў перайсці да Саветаў рабочых, салдацкiх i сялянскiх дэпутатаў.
У 5 гадзін 15 мін первае пасяджэнне з’езда закрылася.
26 кастрычнiка, у 21 гадзіну на другiм пасяджэннi з’езда, яго ўдзельнiкам паведамлялася аб першых распараджэннях – скасаванні пакарання смерцю на фронце і вызваленні арыштаваных Часовым урадам салдат.
Слова для дакладу аб пытанні аб міры было прадастаўлена Леніну. Пасля уступу быў зачытаны тэкст Дэкрэту аб міры, у якім савецкі ўрад звяртаўся
да прапаноўваў усім ваяваўшым народам і іх урадам пачаць неадкладныя перагаворы аб справядлівым дэмакратычным міры (без анексій і кантрыбуцый)...”вайну нельга скончыць адмовай, вайну нельга скончыць аднаму боку”. Дэкрэт прыняты аднагалосна.
У дакладзе па пытанні аб зямлі ахарактарызаваў антынародны характар палітыкі Часовага ўрада і зачытаў тэкст Дэкрэта аб зямлі. (1 супраць, 8 устрымалася) эсэраўскі праект сацыялізацыі.
Пытанне аб органах улады выклікала больш незадволеных. Левыя эсэры адмовіліся ад удзелу ў ім, выказаўшыся за аднародны сацыялістычны ўрад. Было пастаноўлена “стварыць для кiравання краiнай надалей да склiкання Устаноўчага сходу часовы рабочы i сялянскi ўрад, якi будзе звацца Саветам Народных Камiсараў”. У яго ўвайшлі ўсе бальшавікі на чале з Леніным.
Ва УЦВК, свайго кшталту заканадаўчы і ўпраўленчы орган, быў абраны 101 чал (з іх 62 з правам раш голаса) на шматпартыйнай аснове. Яго старшынёй стаў Я. М. Свярдлоў.
Большасць грамадскасці сталiцы, а за ёй – i ўсёй Расiйскай рэспублiкi, успрыняла падзеi не як “рабоча-сялянскую рэвалюцыю”, а як спробу чарго-
вага бальшавiцкага перавароту. У сталіцы ўзнік кааліцыйны Камітэт вырата-вання Радзімы і Рэвалюцыі.
6. Устанаўленне Савецкай улады на Беларусі. Прычыны і пачатак грамадзянскай вайны ў Расіі і Беларусі. Скліканне і роспуск Першага Усебеларускага з’езду ў снежні 1917 г.
Большасць грамадскасці ўсёй Расiйскай рэспублiкi, у тым ліку і Беларусі, успрыняла падзеi не як “рабоча-сялянскую рэвалюцыю”, а як спробу чар-
говага бальшавiцкага перавароту. У сталіцы ўзнік кааліцыйны Камітэт выратавання Радзімы і Рэвалюцыі.
У Мiнску 25 кастрычнiка было вырашана, па прыкладу петраградскай грамадскасцi, стварыць мясцовы Камiтэт выратавання рэвалюцыi. 25–27 кастрычніка такія ж камi-
тэты ўзніклі ў Вiцебску, Гомелі, Оршы, Полацку, Бабруйску, Вiлейцы, Слуцку, Магiлёве, Мсцiславе з мэтай падтрымання парадку на час вырашэння ўрадавага крызiсу ўсталiцы.
У Мiнску 26 кастрычнiка бальшавiцкi прэзiдыум ад iмя Выканкама выдаў загад № 1 аб пераходзе ўлады ў горадзе i яго наваколлях да Савета рабочых i салдацкiх дэпутатаў. Намаганнямi бальшавiкоў быў створаны “I Рэвалюцыйны iмя Мiнскага Савета полк”, з дапамогай якога атрымалi магчымасць усталяваць кантроль над горадам i нават штабам фронту. 27 кастрычніка мінскія бальшавікі былі вымушаны перадаць уладу ў рукі Камітэта выратавання Заходняга фронта.
Канспіратыўна, па-за сценамі Савета, быў створаны яшчэ адзiн, бальшавіцкі цэнтр – Ваенна-рэвалюцыйны камiтэт на чале з А. Мяснiковым, які звярнуўся за дапамогай франтавікоў.
2 лістапада ўлада ў горадзе ізноў належала Мінскаму
Савету. На фронце, у Мінскай і Віленскай губернях улада перайшла да ВРК Заходняга фронта.
У iншых гарадах Беларусi Саветы рабочых i салдацкiх дэпутатаў не прызналi ленiнскага СНК i разам з iм – яго пастаноў. Невыпадкова бальшавiкi, cутыкнуўшыся з гэтымі фактамі, прымалi захады для iх роспуску або пераабрання. Апорай у стварэнні новых, бальшавіцкіх па складу Саветаў сталі ВРК.
Першыя ВРК у гарадах Беларусi ўзнiклi ў канцы кастрычнiка 1917 г. у Вiцебску, Лепелi, Оршы, Рэчыцы, Лунiнцы, Слуцку, Нясвiжы, Мiры, Полацку, Гарадку, Вiлейцы.
Тым часам Керанскаму ўдалося сабраць асобныя вайсковыя сілы на чале з генералам Красновым і рушыць з імі на Петраград. Але 30 кастрычніка яны былі разгромлены атрадамі матросаў і чырвонагвардзейцаў петраградскага гарнізона.
З разгромам войск Керанскага і заявай галоўнакамандуючага Балуева аб сваім падпарадкаванні ВРК заходняга фронта ўсе Камітэты выратавання Рэвалюцыі распаліся.
Умацаванню Заходнефрантавога ВРК спрыяла пераабранне армейскiх (2, 3 і 10 армій) камiтэтаў і іх заява аб прызнанні ленінскага СНК і яго дэкрэтаў.
Апошнім цэнтрам антыбальшавіцкіх сіл заставалася Магілёўская Стаўка. Генерал Духонін, які выконваў абавязкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага, не прызнаў уладу СНК і адмовіўся ўступаць у перагаворы з немцамі аб заключэнні міра і таму быў звольнены з пасады.
19-20 лістапада атрады матросаў і салдат на чале з говым галоўнакамандуючым Крыленкам, якога назначыў Ленін, прыбылі ў Магілёў і занялі Стаўку. Такім чынам, апошняя цытадэль Часовага ўраду была знішчана. Духонін быў забіты.
З мэтай забеспячэння пераходу ўлады на месцах да Саветаў, а на фронце – да ВРК, кіраўнікі Абласнога камiтэта РСДРП(б) правялі тры з’езды.
У вынiку 17 лiстапада дэлегаты ІІІ з’езда Саветаў сялянскіх дэпутатаў прынялi рэзалюцыю ў падтрымку СНК i яго дэкрэтаў і замест эсэраўскага Выканкама, абрані новы ў лiку 35 чалавек (старшыня – бальшавiк Крывашэiн).
19 лiстапада адбыўся II з’езд Саветаў Паўночна-Заходняй вобласці, які выказаўся ў падтрымку СНК, яго дэкрэтаў i абраў Выканком з 35 чал. на чале з бальшавiком Красновым.
20-25 лiстапада ў Мiнску адбыўся II Франтавы з’езд з удзелам 700 дэлегатаў Заходняга фронту, у сваёй масе бальшавiкоў i левых эсэраў, пад старшынствам А. Мяснiкова. Адно з важнейшых яго рашэнняў увасобiлася ў пастанове “Аб арганiзацыi Савецкай улады на Заходнiм фронце i ў вобласцi”. З’езд вылучыў са свайго складу Выканкам у складзе 100 чал. Новым галоўнакамандуючым быў абраны Мяскікоў.
26 лiстапада пад старшынствам Рагазiнскага адбылося першае пасяджэнне членаў выканкомаў трох адбыўшыхся з’ездаў, на якiм быў створаны вышэйшы орган улады – Абласны выканаўчы камiтэт Саветаў рабочых, салдацкiх i сялянскiх дэпутатаў Заходняй вобласцi i фронту (Аблвыкамзах) у складзе 187 чал., у тым лiку па 35 абраных на папярэднiх сялянскiм i Паўночна-Заходнiм з’ездах Саветаў членаў выканкомаў, 100 – на II Франтавым з’ездзе і інш. Такiм чынам, у створаным органе ўлады забяспечвалася перавага вайсковых элементаў, членаў бальшавiцкай партыi i часткова левых эсэраў.
Удзельнiкi пасяджэння таксама сфармiравалi, па ўзору агульнарасiйскага, рэгiянальны выканаўчы орган – Савет Народных Камiсараў Заходняй воб-
ласцi i фронту (старшыня - К. I. Ландэр), улада якога распаўсюджвалася на Мiнскую i частку Вiленскай губерняў, а таксама на Заходнi фронт.
Такім чынам, ІІ з’езд Саветаў, залажыўшы канстытуцыйныя асновы дзяржавы дыктатуры пралетарыяту, стаў важнейшым фактарам на шляху да пабудовы сацыялістычнага грамадства. Адначасова перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі з’яўлялася перадумовай грамадзянскай вайны. Па меры паглыблення супрацьстаяння класавых і палітычных сіл бальшавіцкі рэжым здзяйсняў дыктатуру пралетарыята гвалтоўнымі метадамі, уключаючы адкрыты тэрор (Сташкевіч // Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя 1918-1920. ЭГБ т. 3. с. 98-110) як супраць буржуазіі і памешчыкаў, так і супраць сацыялістычных партый.
2. Склiканне i роспуск Усебеларускага з’езда
З пачаткам Кастрычнiцкай рэвалюцыі беларускiя арганiзацыi ВБР i ЦБВР, а таксама камiтэты БСГ i БНПС, размешчаныя ў Мiнску, апублiкавалi “Грамату да беларускага народа”, у якой заклiкалi згуртавацца i самiм паклапа-
цiцца аб лёсе Беларусi. Першым крокам у гэтым напрамку мусiў зрабiцца Усебеларускi
з’езд, падрыхтоўкай да склiкання якога i занялiся названыя арганiзацыi. Iх намаганнямi на адрас усiх беларускiх згуртаванняў– партыйных, дабрачынных, бежанскiх, культурнаасветнiцкiх, на адрас гарадскiх i земскiх самакiраванняў, на адрас iншых партый i нацыянальных суполак, у тым лiку размешчаных у Расii i нават за лiнiяй фронту, былi пасланы запрашэннi на ўдзел у з’ездзе, назначаным у Мiнску на пачатку cнежня.
Такую ж працу распачалi беларускiя дэлегаты Усерасiйкага сялянскага з’езда ў Петраградзе, якiя аб’ядналiся ў Беларускi Абласны Камiтэт (БАК, старшыня Я. Канчар). Заўважым, што БАК прызнаў уладу Саветаў, урад Ленiна i нават атрымаў ад яго, гэтага ўрада, 50 тыс. рублёў на арганiзацыю з’е- зда. Такiм чынам, БАК i ВБР аб’ядналi свае намаганнi для склiкання шырокага прадстаўнiчага форуму з мэтай абмеркавання злабадзённых пытанняў, якiя з часу Лютаўскай рэвалюцыi заставалiся нявырашанымi. Важнейшым з iх заставалася
пытанне аб уладзе.
Тым часам тут, на Беларусi, у вынiку перамогi Кастрычнiцкага перавароту ўлада Часовага ўрада была лiквiдавана, а замест яе намаганнямi бальшавiкоў Заходняга фронта 26 лiстапада быў створаны новы ўладны орган у складзе каля 180 чал. – званы Аблвыкамзах (старшыня Рагазiнскi) і Cавет Народных Камiсараў Заходняй вобласцi i фронта (старшыня К. Ландэр), у якi ўвахадзiлi ў падаўляючай большасцi бальшавiкi.
Як жа ажнеслiся беларускiя дзеячы да бальшавiцкага перавароту i да новай улады? Без асэнсавання гэтай акалiчнасцi цяжка зразумець сутнасцi дайлейшых калiзiй.
Як адзначалася вышэй, БАК i iншыя беларускiя арганiзацыi не сiмпатызавалi Керанскаму i ў цэлым станоўча аднеслiся да ўсталявання Савецкай улады ў Расii. Сэнс сваёй дзейнасцi яны бачылi ў тым, каб абаранiць iнтарэсы беларускага народа, якому пагражалi далейшыя цяжкасцi i магчымая германская анексiя. Што датычыць улады, якая ўсталявалася на Беларусi, то яна ўспрымалася iмi як часовая i да таго ж, створаная не мясцовымi жыхарамi, а вайскоўцамi. Менавiта таму беларускiм дзе-ячам i
спатрэбiлася склiканне з’езда, каб вырашыць пытанне аб уладзе, аб нацыянальным самавызначэннi i iнш.
Да 14 снежня на з’езд з’явiлася 1872 дэлегаты, у тым лiку 1167 з правам рашаючага голаса. Па сацыяльным паходжаннi яны ў падаўляючай большасцi
з’яўлялiся сялянамi. Перавагi якой-небудзь партыi не назiралася. Асноўныя спрэчкi
павялiся наконт формы самавызначэння Беларусi. Адна частка, што гуртавалася вакол ВБР, схiлялася да думкi аб абвяшчэннi Беларускай рэспублiкi ў федэрацыi з iншымi Расiйскiмi рэспублiкамi, другая (БАК) бачыла небяспеку адрыву ад Расii. Такiм жа спрэчным засталося i пытанне аб уладзе. Нарэшце, на пачатку 2-й гадзiны ночы з 17 на 18 снежня ў зале мінскага Дваранскага дома [Рудовiч С. С.] прагучала: “Замацоўваючы сваё права на самавызначэнне, абвешчанае Расійскай рэвалюцыяй, i сцвярджаючы дэмакратычны рэспублiканскi лад у межах Беларускай зямлi для выратавання роднага краю i засцярогi яго ад падзелу i адрыву ад Расiйскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублiкi, 1 Усебеларускi з’езд пастанаўляе: неадкладна ўтварыць са свайго складу орган Краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскiх, салдацкiх i рабочых дэпутатаў, якi часова становiцца на чале кiравання краем, уступаючы ў справавыя дачыненнi з цэнтральнай уладай, адказнай перад Саветам рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў”.
Гэта быў дэмакратычны негвалтоўны праект, тым не менш мiнскiя бальшавiкi ўбачылi ў iм замах на ўладу Аблвыкамзаха i прынялi рашэнне аб выкарыстаннi сiлы супраць удзельнiкаў з’езда. Той жа ноччу на 18 снежня 1917 г. па загаду Ландэра атрад салдат на чале з начальнiкам гарнiзона Крывашэiным i Рэзаускiм з’езд быў разагнаны, а яго прэзiдыум арыштаваны. Савецкія кіраўнікі абвінавацілі арганізатараў з’езда ў контррэвалюцыйнай спробе захопу ўлады.
Такiм чынам, першы ў гiсторыi агульнанацыянальны форум беларусаў выключна па вiне мінскіх бальшавiкоў не скарыстаў спрыяльны момант для легітымнага дзяржаўнага самавызначэння. Можна меркаваць, што зараз нам не давялося б шукаць шляхоў да Саюзу дзвюх дзяржаў, бо мы знаходзіліся б у складзе РСФСР, а цяпер РФ.
Як зазначае М. Сташкевіч, “разгон Усебеларускага з’езда з’явіўся важнай перадумовай далейшага разгортвання грамадзянскай вайны на Беларусі (С. 101). Канфлікт беларусаў з мінскімі бальшавікамі быў трагічны, але крыві не выклікаў. Крывавыя сутыкненні на Беларусі, якія прынеслі шмат ахвяр, адбыліся паміж савецкімі войскамі і часцямі І Польскага корпуса на чале з генералам Доўбар-Мусніцкім. Толькі наступленне германскіх войск уратавала палякаў ад поўнага разгрому часцямі Чырвонай арміі.
Тэма: Барацьба за ўтварэнне беларускай дзяржаўнасці.
1. Абвяшчэнне БНР – спроба ўтварэння беларускай дзяржаўнасці.
Зварот ленінскага ўрада да ваюючых краін з прапановай заключэння міру пажаданых вынікаў не даў. Наадварот. Кароткае перамір’е было сарвана. Савецкая дэлегацыя ў Брэст-Літоўску на чале з Троцкім адмовілася падпісваць
прапанаваны Германіяй мір, што дало падставу немцам 18 лютага 1918 г. аднавіць баявыя дзеянні на ўсіх франтах. Асноўны матыў наступлення – барацьба з бальшавізмам, які быццам пагражаў усёй Еўропе.
Пасля развалу Заходняга фронту бараніць Беларусь амаль не было сіл. 19 лютага 1918 г. Выканкам БЦВР пастанавіў з прычыны распачатай эва-
куацыі бальшавіцкіх органаў і набліжэння немцаў узяць на сябе ахову парадку і бяспекі ў Мінску, а таксама прапанаваць Выканаўчаму камітэту Рады Усебеларускага з'езда ўзяць уладу ў свае рукі. У 22 гадзіны атрадам БЦВР ужо належала ўлада ў горадзе, а на занятым будынку губернатарскага дома былі вывешаны 2 нацыянальныя флагі з надпісам "Няхай жыве Вольная Беларусь" .
У той жа дзень сіламі БЦВР і польскай вайсковай арганізацыі была створана Аб'яднаная камендатура Па дамоўленасці з беларусамі 21 лютага палякі-вайскоўцы ўзялі пад свой кантроль паўднёва-заходнюю частку горада.
У выніку, да з'яўлення ў горадзе часцей I Польскага корпуса і германскіх войск Вы-
канком Рады Усебеларускага з'езда 20 лютага прыняў, а назаўгра - абвясціў Устаўную грамату да народаў Беларусі. "Часовую народную ўладу ў краі, - га-
варылася ў дакуменце, - што ставіць сабе задачай абарону і ўмацаванне за-
ваёў рэвалюцыі, будзе здзяйсняць створаны намі народны сакратарыят Бе-
ларусі, які з гэтага чысла ўсіупіў у выкананне сваіх абавязкаў".
22 лютага быў апублікаваны спіс урадавага кабінета (старшыня Я. Варонка) у складзе пяці грамадоўцаў, шасці эсэраў, народнага сацыяліста і паалейцыяніста (13 чал.).
3 акупацыяй горада 22 лютага германскімі войскамі ўлада Народнага Сакратарыята скончылася. Ужо праз тры дні яму давялося наладжваць кантакты з камандуючым 10 арміяй генералам Фалькенгейнам, каб надалей мець магчы-
масць дзейнічаць легальна ў напрамку ажыццяўлення нацыянальных інтарэсаў.
Важнай падзеяй у далейшай актывізацыі руху стала падпісанне 3 сакавіка 1918 г. ленінскім урадам Брэсцкага мірнага дагавору з Германіяй, у адпаведнасці з якім 4/5 тэрыторыі Беларусі, у тым ліку Мінск, адыходзіла пад кантроль акупантаў. Такім чынам, бальшавікі парушылі абяцанне, што лёс Беларусі на перагаворах з немцамі не будзе вырашацца без удзелу саміх беларусаў. У тых умовах гвалтоўны адрыў края ад Расіі аб'ектыўна ставіў у парадак дня патрэбу ў афармленні яго нацыянальна-тэрытарыяльнага статусу. Як гаварылася ў другой Устаўной грамаце, выдадзенай 9 сакавіка, "Беларусь у рубяжох раз-
сялення і лічбеннай перавагі беларускага народу абвяшчаецца Народнаю Рэспублікай". У тым жа дакуменце прадугледжваліся прынцыпы ўтварэння і існавання дэмакратычнай
дзяржавы, якія набывалі сілу неадкладна, да склікання Устаноўчага Сойму Беларусі.
У сувязі з абвяшчэннем рэспублікі адбылося ўдасканаленне органа за-ка-
надаўчай улады: Выканкам Савета набыў назву Рады Усебеларускага з'е-
зда, а з 18 сакавіка - Рады БНР (старшыня I. Серада).
Між тым, ратыфікацыя савецкім бокам 16 сакавіка Брэсцкага міру, акрамя
іншага, істотна падарвала пераважаўшую ў асяроддзі Рады БНР ідэю федэрацыі з Расіяй і
абумовіла неадкладнае афармленне дзяржаўнай незалежнасці. Вынікам пасяджэння Рады БНР 25 сакавіка стала прыняцце трэцяй Устаўной граматы. "Ад
гэтага часу, - гаварылася ў ёй, - Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчаецца незалежнай і вольнай дзяржавай".
Акрамя таго, у дакуменце вызначалася тэрыторыя рэспублікі, пацвярджаліся ранейшыя правы і вольнасці, абвешчаныя ў папярэдняй грамаце, і выказвалася спадзяванне на дапамогу іншых народаў у ажыццяўленні палітычнадзяржаўных ідэалаў беларусаў. Але перспектывы іх (ідэалаў) ажыццяўлення ў многім залежалі ад германскіх вайсковых улад, якія, акрамя іншага, у падпісаным
дагаворы бралі на сябе абавязак не падтрымліваць на акупіраванай тэрыторыі ніякіх варожых Савецкай Расіі палітычных утварэнняў.
Спроба асобных дзеячаў Рады (I. Серада, Я. Варонка, Р. Скірмунт, Я. Лёсік, А. Аўсянік, П. Аляксюк, П. Крачэўскі) тэлеграмай, дасланай на адрас Вільгельма II, заручыцца "абаронай Германскай Імперыі" станоўчай мэты не дасягнула, затое выклікала незадавальненне многіх палітычных сіл і, як вынік - крызіс кіруючых органаў рэспублікі. Рада ператварылася ў кааліцыйны орган - "Мінскае прадстаўніцтва" з удзелам Р. Скірмунта і іншых кансерватыўных элементаў. БСГ, якая стварала аснову Рады, распалася на партыі беларускіх эсэраў, беларускіх сацыялістаў-федэралістаў і беларускіх сацыял-дэмакратаў.
У маі з-за ўзмацнення міжпартыйнай барацьбы крызіс урадавых структур часткова завяршыўся фарміраваннем новага складу Народнага Сакратарыяту (Я. Варонка) і абнаўленнем Рады (старшыня Я. Лёсік).
Аб'ектыўна гэта паспрыяла паляпшэнню стаўлення акупантаў да кіраўніцтва БНР, але
ўсамім яго складзе не сціхала фракцыйная барацьба.
Уліпені ўрад узначаліў Р. Скірмунт, але прабыў на пасадзе старшыні ўсяго некалькі дзён. Чарговы кааліцыйны ўрад узначаліў I. Серада, тым не менш фракцыйнае процістаянне ва ўладных струкіурах неперапынялася.
Чарговы этап развіцця БНР быў звязаны з Дадатковым дагаворам ад 27 жніўня, заключаным паміж Германіяй і Савецкай Расіяй, паводле якога першая за велізарную кампенсацыю з боку апошняй абавязалася ўжо восенню пачаць вызваленне занятых тэрыторый. Гэты акт, акрамя іншага, значна пагаршаў перспектывы ўмацавання БНР, паколькі, Германія брала на сябе абавязак "...ні выклікаць, ні падтрымліваць утварэнне самастойных дзяржаўных арганізмаў у гэтых абласцях".
Такая пазіцыя акупантаў у беларускім пытанні ўзмацніла антыгерманскія настроі і стымулавала дзейнасць палітычных колаў, з'арыентаваных на улас-
ныя сілы. На іх аснове пачалося ўтварэнне блока беларускіх эсэраў і сацыя-
лістаў-федэралістаў. У канцы верасня ўдасканальваліся асновы канстытуцыйнага ўладкавання рэспублікі. 11 кастрычніка Народны Сакратарыят быў перайменаваны ў Раду Народных Міністраў (старшыня А. Луцкевіч). У гэты ж дзень Рада зацвердзіла Часовую Канстытуцыю БНР.
3 пачаткам эвакуацыі германскіх войск з Беларусі пры адначасовым уступленні ў вызваленыя раёны часцей Чырвонай Арміі кіраўнікі БНР мусілі актывізаваць дыпламатычную дзейнасць з мэтай заручыцца падтрымкай заходніх краін. Але яна, роўна як і перамовы беларускіх эмісараў з савецкім бокам аб магчымасці захавання незалежнасці рэспублікі, плёну не прынесла. Разлік на ўласныя сілы быў невялікім, паколькі ўзброеных фарміраванняў, здольных аба-
раніць яе, створана не было. Штаб камандаванне германскай 10 арміі перад сваім ад'ездам з Мінска адмовіўся перадаць уладныя паўнамоцівы ні Радзе БНР, ні прадстаўнікам зноў створанага "Дэмакратычнага краявога цэнтру".
Рэвалюцыя ў Германіі і скасаванне савецкім урадам 13 лістапада Брэсцкага міру яшчэ больш ускладніла ўнутрыпалітычнае і міжнароднае становішча БНР
якая апынулася "паміж молатам і кавадлам". На думку беларускіх эсэраў і сацыялістаў федэралістаў, Беларусь патрэбна было ратаваць ад двух акупантаў - Германіі і Расіі, абапіраю-
чыся толькі на ўласныя магчымасці. На практыцы ідэя "трэцяй сілы" стала ўвасабляцца ў стварэнні партызанскіх атрадаў. Кіраўніцтва ўрада БНР на чале з А. Луцкевічам у лістапада чарговы раз здзейсніла спробу дамовіцца з ленінскім СНК адносна незалежнасці сваёй рэспублікі, але безвынікова. Перад пагрозай заняцця Беларусі
Заходняй Чырвонай Арміяй ў апублікаваных чацвёртай (9 лістапада) і пятай (3 снежня) Устаўных граматах Рада БНР заклікала беларускі народ да стварэння ўласных Саветаў,
падпарадкаваных ёй, і да абароны рэспублікі.
Але наступленне Чырвонай Арміі было дастаткова імклівым, а само насельніцтва даволі далёкім ад палітыкі, каб гэтыя заклікі прынеслі плён. Можна меркаваць, што кіраўніцтва БНР таксама добра ўсведамляла гэтыя акалічнасці, бо не рызыкнула застацца тут у якасці арганізатара абароны, а палічыла лепшым эвакуіравацца ў Вільню. 3 прыходам жа часцей Чырвонай Арміі ва ўсіх
населеныхпунктах фарміраваліся ВРК і іншыя органы Савецкай улады.
Такім чынам, утварыць БНР і забяспечыць яе суверэнную жыццядзейнасць не ўдалося. Як дзяржаўнае ўтварэнне яна знаходзілася толькі ў стадыі фарміравання і існавала ў надзвычай цяжкіх умоваха германскай акупацыі, якая без адпаведных уладных інстытутаў выключала магчымасць практычнага ажыццяўлення Устаўных грамат. Створаныя на месцах органы кіравання, занятыя ў асноўным гаспадарча-сацыяльнай сферай, былі пад поўным кантролем акупантаў.
Значна большых поспехаў, нават у параўнанні з савецкай часткай Беларусі, удалося дасягнуць у галіне нацыянальнай асветы і культуры: тут працавалі беларускія школы (ад 150 да 300), 5 гімназій, Свіслацкая семінарыя, Мінскі педагагічны інстытут, курсы беларусазнаўства, кансерваторыя, культурна-асвет- ніцкія таварыствы, кніжныя выдавецтвы, драматычныя і музычныя таварыствы
імногае іншае.
Удыпламатычнай дзейнасці дзеячы БНР імкнуліся дамагчыся міжнароднага прызнання. Консульскія місіі былі заснаваны ў Кіеве, Адэсе, Коўне. Яе дыпламаты наведвалі Германію, РСФСР, Варшаву, Берлін, Берн, Капенгаген, маючы пашпарты з дзяржаўнай сімволікай у выглядзе бела-чырвона-белага сцяга
ігерба"Пагоня".
3 ліквідацыяй БНР ідэя незалежнай беларускай дзяржавы не знікла, а працягвала існаваць у дзейнасці яе дзеячаў-эмігрантаў. У значнай меры яна, гэтая ідэя адбілася ў намаганнях беларусаў-бальшавікоў, якія прадпрымалі спробу яе ажыццяўлення на савецкай аснове.
2. Праблема беларускай дзяржаўнасці ва ўмовах вайны з Польшчай
Польскі акупацыйны рэжым, які ўсталяваўся на Беларусі пасля адступлення Чырвонай арміі, уяўляў сабой шэраг захадаў палітычнага, ідэалагічнага, эканамічнага кшталту, скіра-ваных на поўнае падпарадкаванне захопленай тэрыторыі. Усе савецкія і партыйныя органы знішчаліся, іх пастановы гублялі сілу. Замест губерняў уводзіліся акругі - Брэсцкая, Віленская, Мінская і інш. Улада пераходзіла да акруговых, павятовых, валасных ваенных камі-сараў. Асноўнай іх апорай з'яўляліся вайсковыя часці, а сярод цывільнага насельніцтва - мясцовыя палякі. Да выбараў органаў самакіравання ўлада належала Грамадзянскау ўпраў-ленню Усходніх зямель (грамадзянскі камендант Асмалоўскі) пры галоўным каманда-ванні польскай арміі. Для барацьбы з падполлем ствараліся органы палітычнага вышуку. Ворагі рэжыму ці абвінавачаныя ў сувязях з імі, парушальнікі пастаноў, неплацельшчыкі падаткаў і іншыя падлягалі жорсткім пакаранням. У ліку першых мерапрыемстваў, што здзейснілі акупанты, былі арышты савецкіх, партыйных, іншых работнікаў і актывістаў, хто не паспеў эвакуіравацца або быў пакінуты ддя нелегальнай працы. Дзейнасць партый і палітычных арганізацый левага накірунку забаранялася пад страхам жорсткіх пакаранняў. Замест забароненых савецкіх і партыйных выданняў з'явіўся прыватны падцэнзурны друк. Усе публічныя мерапрыемствы праводзіліся з дазволу акупантаў.
Ліквідацыя бальшавіцкай улады абумовіла вяртанне прыватнай уласнасці, памешчыц-кага землеўладання. Пры гэтым, сялянам належала вярнуць ранейшым гаспадарам маё-масць, захопленую яшчэ з часоў Лютаўскай рэвалюцыі, або кампенсваваць яе вартасць. Вяскоўцы абкладваліся цяжкімі падаткамі, пад час рэквізіцый мусілі здаваць жывёлу, пра-дукты і фураж на карысць акупантаў. У сферы прамысловасці вярнуліся дарэвалюцыйныя парадкі (нерэгламентаваны працоўны дзень, штрафы, адсутнасць сацыяльнай абароны). Дзейнасць рабочых арганізацый (саюзаў) у шэрагу месц забаранялася. 3-за ўзмацнення эканамічнай разрухі ўзрасталі цэны на прадукты, павялічвалася беспрацоўе.
Разглядаючы Беларусь як тэрыторыю сваёй дзяржавы, акупанты імкнуліся ўкараніць тут сваю мову. Усе аб'явы, справаводства, шыльды і на крамах мусілі выконвацца толькі па-польску. Рускія і яўрэйскія школы як "расаднікі бальшавізму" зачыняліся. У галіне аду-кацыі матэрыяльная падтрымка аказвалася толькі школам з польскамоўным навучаннем.
Яўрэйскае насельніцтва трапіла ва ўмовы жорсткага нацыянальнарэлігійнага тэрору за яго быццам актыўную падтрымку Савецкай улады. Вясной 1919 г. неўзабаве пасля заняцця Гродна, Ліды, Вільні, Пінску тут адбыліся крывавыя пагромы ў яўрэйскіх кварталах.