Лекцыі па ГБ Крючек
.pdfЭканамічная нераўнамернасць несла з сабой велізарныя адрозненні ў развіцці, каласальнае нераўнапраўе ў размеркаванні багаццяў, а таксама ў эканамічнай і палітычнай магутнасці, а ўсё гэта стварала перадумовы для супярэчнасцей і канфліктаў паміж краінамі.
5. Месца беларускіх зямель у геапалітычнай прасторы Еўропы ў канцы XVIII – пачатку XIX ст. Беларусь у вайне 1812 г. Рашэнні Венскага кангрэсу.
На мяжы 18 - 19 стст. у Еўропе на мiжнароднай арэне адбылася перагрупоўка сiл. На першы план выйшла Францыя на чале з заснавальнiкам новай iмператарскай дынастыi Напалеанiдаў — Напалеонам Банапартам.
Выдатны палiтык, непераможны ваеначальнiк Напалеон здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Заходнюю Еўропу, за выключэннем Англii.
На шляху Напалеона да сусветнага панавання за-ста- валася толькi Расiя. У адносiнах да яе былi выкарыстаны дыпламатычная сродкi з тым, каб прыцягнуць яе да сумеснай барацьбы супраць Англii, у 1807 г. ей была перададзенатэрыторыяадваяванай у Прусii Беласточчыны.
Па-другое, з астатнiх зямель, захопленых Прусiяй i Аўстрыяй у вынiку падзелаў РП, было створана Варшаўскае герцагства з правам на самакiраванне. Паводле прынятай Канстытуцыi, усе падданыя герцагства абвяшчалiся роўнымi перад законам, са свабодай веравызнання, а сяляне вызвалялiся ад прыгону. Вышэйшая выканаў-чая ўлада належала герцагу саксонскаму каралю Фрыдрыху Аўгусту, якi кiраваў, абапiра-ючыся на 2-палатны сейм. 5 мiнiстраў i дзяржаўны сакратар складалi дзяржаўны савет.
Адмiнiстрацыйны лад быў створаны па ўзору Францыi. Войска ў 30 тыс. павiнна было служыць Напалеону. Неўзабаве герцагства зрабiлася плацдармам для падрыхтоўкi нападу на Расiю. Да гэтага Напалеона штурхала i польская шляхта, спадзеючыся на аднаўленне Рэчы Паспалiтай. У складзе французскай армii палякi сфармiравалi цэлы корпус (60–70 чал.) на чале з ген. Юзафам Панятоўскiм.
. Сумесныя расiйска-французскiя перагаворы не здолелi прадухiлiць наспелага ваеннага сутыкнення.
Беларусь у вайне 1812 года
10 чэрвеня 1812 Францыя аб′явiла вайну Расii. 12 чэрвеня армiя Напалеона ў колькасцi 300 тыс чал. фарсiравала Неман. Ужо 16 чэрвеня ёю без бою была захоплена Вiльня, праз 10 дзён, таксама без бою, Мiнск. Напрамкi магчымага наступлення Напалеона прыкрывалiся трыма рускiмi армiямi.
Да пачатку ваенных дзеянняў I армiя ў 120 тыс. на чале з Барклаем дэ Толi) размяшчалася ў Прыбалтыцы i Заходняй Беларусi. Корпус Вiтгенштэйна прыкрываў Пецярбург. II армiя (каля 50 тыс.) на чале з Баграцiёнам – у раёне Ваўкавыска-Зэльвы, трэцяя армiя (44 тыс.) генерала Тармасава – у раёне Луцка з мэтай прыкрыць кiеўскi напрамак.
Звычайна Напалеон iмкнуўся разбiць варожыя сiлы ў генеральнай або ў некалькiх бiтвах i даў адпаведныя загады маршалам Жэрому i Даву.
На тэрыторыi Беларусi моцныя баi адбылiся пад Клясцiцамi, Мiрам, Салтанаўкай. Армii дэ Толi i Баграцiёна былi вымушаны адступаць i толькi 22 лiпеня злучылiся ў раене Смаленска.
Знаходзячыся ў Вiцебску 16 лiпеня–1 жнiўня, Напалеон вагаўся, цi варта наступаць углыб Расii, цi не, паколькi разграмiць яе ўзброеныя сiлы так i не ўдалося. 4-5 жнiўня пад Смаленскам французы выйгралi першую буйную бiтву, але асноўныя сiлы рускiх яшчэ заставалiся непераможанымi.
Такiм чынам, Беларусь была заваявана ўжо праз месяц пасля пачатку вайны Пасля захопу французамi Вiльнi Напалеона сустракалi як вызвалiцеля мясцовыя жыхары. Шляхта за абяцанне Напалеона аднавiць ВКЛ ўзялася за фармiраванне 100 тысячнага войска i дастаўку французам прадуктаў i фуражу. 1 лiпеня быў ад-
дадзены загад аб стварэннi ў Вiльнi Часовага ўрада ВКЛ (маршалак Солтан)
на тэрыторыi Вiленскай, Гродзенскай, Мiнcкай губерняў, а таксама Беластоцкай вобласцi. Астатнiя тэрыторыi Беларусi Часоваму ўраду не падпарадкоўвалiся.
Неўзабаве тут адбыўся адмiнiстрацыйны падзел паводле французскага
узору: дэпартаменты, дыстрыкты, кантоны. У гарадах — мунiцыпалiтэты, у весках — самакiраваннi.
Функцыi палiтычнага кiраўнiка ўрада ўскладалiся на iмперскага камiсара Бiньена; ваенная ўлада (а са жнiўня - старшынства Часовага ўрада) ускладалася на генерал-губернатара Лiтвы - Гогендорпа. Яму падпарадкоўвалiся губер-
натары з лiку французскiх генералаў: Лебрэн (Гродзенская губ), ген. Бранiкоўскi (Мiнcкая губ). Агульнае ж кiраўнiцва ад iмя Напалеона ўскладалася на Мiнiстра замежных спраў Марэ (Вiльня).
У лiпенi вайсковая камiсiя Часовага ўрада на чале з Аляксандрам Сапегам у адпаведнасцi з загадам Напалеона прыступiлася да стварэння мясцовых узброеных сiл. Для фармiравання 5 палкоў пяхоты i 4 палкоў кавалерыi Напалеон загадаў выдаць 500 тыс. франкаў з дзяржаўных сродкаў.
Беларускае войска для Напалеона фармiравалася з рэкрутаў, якiя бралiся на 6 гадоў службы. Абшарнiкi забяспечвалi iх адзеннем i запасам прадуктаў на 2 тыднi. У кавалерыю ад 75 дымоў iшоў 1 вершнiк з канём, на яго ўзбраненне збiралася кругам 486 злотых // Голас Радзiмы 31.07.02.
Генеральным iнспектарам беларускага войска быў прызначаны генерал князь Рамуальд Гедройц. Апрача палкоў было створана 6 батальёнаў стральцоў. Паводле загаду Напалеона абарганiзацыi лiтоўскай армii ад 13 лi-пеня з цягам часу у ей было сабрана каля 15 тыс.
АДСТУПЛЕННЕ ВЯЛIКАЙ АРМII
Узяўшы Маскву, Напалеон не дачакаўся мiру. У той час, як яго армiя разлагалася маральна i галадала, рускае войска у Таруцiна (80 км ад Масквы) пастаянна папаўнялася сiламi, боезапасам, прадуктамi i г.д.
Спроба Напалеона разбiць рускiя войскi пад Таруцiна i Малаяраслаўцам не прынесла яму поспеху i прымусiла ў сярэдзiне кастрычнiка адступаць да Смаленска ў складзе каля 70 тысячнага войска.
Рускiя войскi не дапусцiлi французскага пранiкнення ў паўдневыя раены, прымушаючы iх адступаць па разбуранай тэрыторыi ва умовах холаду i
голаду. Да Смаленска прыбыла каля 50 тыс баяздольных i столькi ж хворых i параненых.
Асноўныя баi разгарнулiся на тэрыторыi Беларусi. Праўда, спроба рускiх
палкаводцаў акружыць рэшткi французаў у раене Мiнска i Барысава поўнасцю не ўдалася.
14-16 лiстапада французы наладзiлi пераправу цераз Бярэзiну i прарвалiся праз акружэнне. Пасля Маладзечна супрацiўленне французаў фактычна перапынiлася. У Вiльню Мюрат прывеў каля 4 тыс гвардзейцаў i iншых сал-
дат. Неўзабаве яны былi выбiты i ўцяклi да прускай гранiцы. 23 лiстапада Напалеон выехаў са Смаргонi ў Парыж. У адказ на пытанне мiнiстраў: “Дзе ж армiяў” Напалеон адказаў:“Армii няма. Ад вялiкага да смешнага адзiн крок”.
10 снежня ў Вiльню прыбыў Александр I. 12 снежня ён абвясцiў амнiстыю жыхарам Заходнiх губерняў, хто падтрымаў Напалеона, але яна часта парушалася. Маёнткi асобных прыхiльнiкаў Напалеона канфiскоўвалiся. Шляхта, якая тра-пiла ў палон да рускай армii, не хутка вярнулася дадому. Многiя афiцэры, у прыватнасцi, мусiлi пэўны тэрмiн адпрацаваць на асваеннi земляў Прычарнамор’я.
Падзеі 1813-1815 гг.
У пачатку 1813 г. расійская армія ўступіла ў Еўропу і баявыя дзеянні расійскіх войскаў разгарнуліся на тэрыторыі Саксоніі.
4—7 (16—19) кастрычніка 1813 г. Напалеон быў разбіты пад Лейпцыгам
із рэшткамі сваёй арміі пакінуў межы Гер-маніі і адышоў за Рэйн.
Упачатку 1814 г. саюзныя войскі ўступілі ў Францыю і 31 сакавіка ўвайшлі ў Парыж. Напалеон быў звергнуты і накіраваны на востраў Эльбу. Вайна закончылася поўным крушэннем яго імперыі.
1кастрычніка 1814 г. у Вене адкрыўся кангрэс, на якім 9 чэрвеня 1815 г. быў падпісаны "Заключны акт", паводле якога Расія атрымала большую частку тэрыторыі былога герцагства Варшаўскага, Прусія — дзве пятых тэрыторыі Саксоніі, Аўстрыя — Усходнюю Галіцыю.
Увынiку кампанii 1813-1815 Герцагства Варшаўскае перайшло да Расii, на базе якога было створана Каралеўства Польскае.
Пасля далучэння герцагства Варшаўскага да Расійскай імперыі Аляксандр I абвясціў сябе "каралем польскім" і даў польскай шляхце "канстытуцыйную хартыю", якая абвяшчала недатыкальнасць асобы, незалежнасць суда, свабоду друку, права выбару дэпутатаў сейма. Урадавую ўладу ажыццяўляў Адміністрацыйны савет, які складаўся з міністраў-палякаў з царскім намеснікам на чале. На месцах дзейнічалі выбарчыя ваяводскія саветы. Ва ўсіх установах афіцыйнай прызнавалася польская мова.
Царызм пакінуў у сіле дэкрэт 1807 г., які скасоўваў у герцагстве Варшаўскім прыгоннае права і даваў сялянам асабістую свабоду з захаваннем усёй зямлі ва ўласнасці ў памешчыкаў.
Аднак з цягам часу аўтаномныя пачаткі пачалі ўшчамляцца. Сваім намеснікам у Польшчы Аляксандр I прызначыў генерала І.Зайончэка, але фактычна цара прадстаўляў у Варшаве яго брат вялікі князь Канстанцін Паўлавіч, які займаў пасаду галоўнакамандуючага польскімі войскамі.
У першы раз польскі сейм быў скліканы ў 1818 г., паў-торна — у 1820 г., а трэці раз — толькі ў 1825 г. Урад па сутнасці не нёс перад сеймам ніякай адказнасці. Тыя з міністраў, якія праяўлялі самастойнасць і не нізкапаклоннічалі перад рускім царызмам, вымушаны былі пайсці ў адстаўку. Сярод іх апынуліся папулярныя ў колах польскай шляхты міністры: фінансаў — Т. Матушэвіч, ваенны — Ю. Вяльгорскі, асветы — С. Патоцкі. Пачынаецца закрыццё польскіх школ і праследаванне прагрэсіўнай польскай прэсы. Уводзілася строгая цэнзура. За дзейнасцю перадавой польскай інтэлігенцыі ўстанаўлівалася слежанне з боку тайнай паліцыі. Ганенні цярпелі грамадскія і культурныя дзеячы. Вядомы польскі вучоны — гісторык У.Лялевель быў адхілены ад выкладання, знакаміты польскі паэт А.Міцкевіч высланы ў Расію.
У Беларусі вайна пакінула спаленыя, разбураныя, разрабаваныя гарады і вёскі. Голад, хваробы прывялі да масавай гібелі людзей. У гарадах Беларусі колькасць насельніцтва зменшылася ў два-тры разы. У цэлым Беларусь страціла кожнага чацвёртага свайго жыхара. Прыйшла ў заняпад сельская гаспадарка. Напалову скараціліся пасяўныя плошчы і пагалоўе жывёлы. У 1813 г. сяляне ледзь назбіралі збожжа, каб засеяць хоць бы палову даваенных ворных зямель.
Нягледзячы на ваенныя бедствы, беларускія губерні ў 1813—1814 гг. не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставак на патрэбы расійскай арміі, якая працягвала паход на захад. Акрамя таго, расійская армія забяспечвала сябе за кошт мясцовага насельніцтва. Так, калі расійскія войскі ўступілі ў Магілёўскую губерню, з насельніцтва па загаду расійскага камандавання неабходна было сабраць з кожнай рэвізскай душы па 3 пуды сухароў, 1 6/30 гранца круп, па чацверыку аўса, 1/8 вядра гарачага віна, з кожных 50 душ — па аднаму валу або карове, а з кожнага павета — па 300 паўкажухоў і 300 пар ботаў. Для жыхароў разрабаванай Магілёўскай губерні зрабіць гэта было вельмі складана.
Цяжкія вынікі вайны для беларускага народа ўзмацняліся і паліты-кай царызму. Сяляне былі падмануты ў сваіх спа-дзяваннях атрымаць вызваленне ад прыгоннай няволі пасля разгрому арміі Напалеона.
6. Паўстанне 1830-1831 гг. і яго наступствы для Беларусі. Узмацненне вялікадзяржаўнай палітыкі царызму. Грамадскі рух на Беларусі ў 30-50-х гг. ХІХ ст.
Паўстанне 1830-31 гг. у Польшчы, Беларусi i Лiтве.
Пасля перамогi над Напалеонам у вайне 1812-1815 гг. да Расii адыйшла частка Польшчы разам з Варшавай i была вылучана ў так званае “Царст-ва Польскае”. Нягледзячы на яго дастаткова самастойны ад астатняй тэры-торыi iмперыi статус (лiберальная палiтыка царскага намеснiка Канстатн-цiна, канстытуцыя, сейм, адмiнiстрацыя, палiцыя, войска, мова, сiстэма ас-веты, нават права чэканiць манету), польская шляхта марыла аб поўнай
незалежнасцi i адраджэннi РП. Як вядома, гэтая ж iдэя дамiнавала i ў шматлiкiх тайных таварыствах, што дзейнiчалi на Беларусi ў 1820-я гг.
У лiку прычын, якiя падштурхнулi да паўстання, называюць таксама парушэннi царызмам аўтаномii Каралеўства Польскага i канстытуцыi 1815 г. Маецца на ўвазе наведванне Мiкалая I Варшавы ў 1829 i 1830 гг., калi ён не пацвердзiў спадзяванняў палякаў на адраджэнне iх дзяржаўнасцi.
Непасрэднай падставай да выступлення сталi чуткi, быцам цар збiраецца накiраваць войскi, размешчаныя ў Польшчы, супраць рэвалюцыйнай Францыi. Таму, у ноч на 29 лiстапада 1830 г. група радыкальна настрое-ных асоб напала на Бельведэрcкi палац, рэзiдэнцыю Канстанцiна. Аднача-сова выступiлi iнструктары i навучэнцы школы падхарунжых на чале з П. Высоцкiм. 30 лiстапада Варшава была ў руках паўстанцаў. Канстанцiн адмовiўся выканаць iх патрабаваннi аб наданнi РП рэальнай незалежнасцi i разам з войскамi пакiнуў Польшчу.
Першапачаткова да 5 снежня Часовы ўрад узначальваў праф. I. Ляле-вель, затым дыктатар – ген. Хлапiцкi. 20 cнежня сейм апублiкаваў “Манi-фест польскага народа” з заклiкам падтрымаць паўстанне. З гэтай жа мэтай у Лiтву, Украiну i на Беларусь накiроўвалiся эмiсары.
18 студзеня 1831 г. дыктатура Хлапiцкага была заменена кансерватыў-ным нацыянальным урадам князя А. Чартарыйскага
У сваю чаргу царскiя ўлады прымалi адпаведныя захады (ваеннае становiшча, павелiчэнне гарнiзонаў, палiцэйскi вышук, высылка падазроных углыб Расii), каб не дапусцiць на гэтых тэрыторыях нiякiх хваляванняў. У адносiнах да тых памешчыкаў i ксяндзоў, хто браўся за зброю, выкарыстоўвалiся арышты, суд, канфiскацыя i г. д. На пачатку лютага 1831 на Польшчу рушыла руская армiя на чале з фельдмаршалам Дзiбiчам. Ужо першыя сутыкненнi паказалi яе перавагу. Вясной паўстанцы адступiлi за Вiслу, толькi эпiдэмiя халеры крыху перапынiла наступленне рускiх. Чарговая параза спасцiгла iнсургентаў пад Астраленкай у маi 1831 г.
Падрыхтоўкай да масавага паўстання на Беларусi i Лiтве заняўся Вiленскi паўстанцкi камiтэт, якi наладзiў сувязi з Варшавай i павятовымi камiтэтамi. Аднак яго кiраўнiцтва нават не здзейснiла спробы раззброiць 3 тысячны царскi гарнiзон, а заняла абарончую тактыку. Атрады паўстанцаў, што сцягвалiся да Вiльнi, былi неўзабаве разгромлены казакамi, а 12 красавiка на дапамогу Храпавiцкаму прыйшло падмацаванне.
На месцах развiццё паўстанцкага раху адбывалася больш паспяхова: у сакавiку-красавiку 1831 г. у Ашмянскiм, Браслаўскiм, Вiлейскiм, Дзiсенскiм, Cвенцянскiм паветах cтваралiся мясцовыя ўрады (камiтэты), праводзiлiся рэкруцкiя наборы (ад 20 душ - 1 вершнiк i 2 пехацiнцы) у атрады. Ксяндзы заклiкалi да “святой вайны”.
У красавiку-маi адбывалiся ўзброеныя сутыкненнi паўстанцаў з рускiмi войскамi. Актыў ны ўдзел у партызанскай барацьбе ўзялi студэнты Вiльнi, гарадская шляхта i чыноўнiцтва. У баi 18 мая адзiн з атрадаў быў разгромлены, а 200 студэнтаў загiнула.
Да канца мая ў Вiленскай i Мiнскай губернях паўстанне было падаўлена, толькi ў Гродзенскай губернi яно працягвалася да часу iснавання Вар-
шаўскага ўрада. У маi сюды прыбыў атрад ген. Д. Хлапоўскага ў складзе 820 чал. У пачатку чэрвеня ён злучыўся ў Лiтве з 12 тысячным корпусам ген. Гелгуда – галоўнакамандуючага ў Лiтве i Беларусi. 19 чэрвеня корпус Гелгуда спрабаваў штурмаваць Вiльню, але быў разбiты 26-тысячным рускiм войскам. Ген. Дэмбiнскаму з 4 тыс. корпусам удалося адысцi ў Польшчу.
У чэрвенi-лiпенi ачагi паўстання мелi месца ў Пiнскiм, Мазырскiм, Рэчыцкiм, Навагрудскiм паветах, у Магiлёўскай i Вiцебскай губернях.
На пачатку жнiўня 1831 г. паўстанне ў Лiтва i на Беларусi пацярпела паражэнне, аднак асобныя атрады яшчэ дзейнiчалi ў Заходняй Беларусi.
Паражэнне паўстання 1830-31 гг. мела значныя палiтычныя, сацыяль-на- эканамiчныя i культурныя наступствы не толькi для палякаў, але i для беларусаў. Як вядома, гэтае паўстанне па складу ўдзельнiкаў было пераважна шляхецкiм. Па рэлiгiйным веравызнаннi яны былi каталiкамi. Удзел у iм беларускага сялянства цяжка назваць свядомым. Натуральна, што хва-ля царскiх рэпрэсiй закранула менавiта шляхту i касцёл. У адрозненне ад свайго папярэднiка на троне, якi ў свой час амнiсцiраваў падтрымаўшую Напалеона шляхту, Мiкалай I пакараў многiх, у тым лiку дэпутутаў сейма, якiя ў свой час галасавалi за пазбаўленне яго правоў на польскi трон.
Пасля падаўлення паўстання iмператар скасаваў усе рудыменты польскай дзяржаўнасцi – канстытуцыю, сейм, войска i г. д., а Царства Польскае загадаў падзялiць на губернi.
Для “навядзення парадку” у 1832 г. у Лiтве-Беларусi быў створаны так званы Заходнi камiтэт. Адным з самых шчырых чыноўнiкаў на нiве бараць бы з пальшчызнай выявiў сябе гродзенскi губернатар (з 1832 - мiнскi ге- нерал-губернатар) Мiх. Мiк. Мураўёў. У лiку першых пастаноў камiтэта стала ўвядзенне рускай мовы ў дзяржаўнае справаводства замест польскай.
Для ўмацавання дзейснасцi антыпольскiх захадаў урад ствараў спрыяльныя ўмовы для рускiх чыноўнiкаў, але да канца царавання Мiкалая I iх доля складала толькi пятую частку - 20%.
Генерал-губернатары Мураўёў i Хаванскi па сваёй недасведчанасцi ўбачылi ў Лiтоўскiм Статуце 1588 г. польскi звод законаў i таму забаранiлi яго выкарыстанне ў 1831 г., спачатку ў Вiцебскай i Магiлёўскай, а затым i ў астатнiх губернях. Яго месца заняў “Свод законов Россiйской iмперii”.
З 1840 г. па iнiцыятыве цара назвы “лiтоўскi”, “беларускi” сталi знiкаць з дакументальнага ўжытку. Замест iх з’явiлася назва “Паўночна-Заходнi край”. Менавiта з таго часу назва “Лiтва”, “лiтовец”, “лiтоўскi” стала замацоўвацца за тэрыторыяй i насельнiцтвам Ковеншчыны, а царскiя ўлады таму не пярэчылi. Агульнанацыянальная назва “Лiтва” была страчана. Царызму было выгадна называць мясцовае насельнiцтва не лiцвiнамi, а любым iншым iменем, што аддзяляла б яго ад палякаў.
Паўстанне 1830-31 гг. выявiла вызначальную ролю ў iм “высакародна-га саслоўя” – шляхты, асаблiва дробнай, так званай засцянковай. У гэтай сувязi аднавiў распачаты яшчэ пры Кацярыне так званы “разбор шляхты”, у адпаведнасцi з якiм кожны шляхцiц мусiў дакументальна пацвердзiць сваю прыналежнасць да высакароднага саслоўя. Царызм праследаваў не толькi
эканамiчныя, але i палiтычныя мэты. Пазбаўленыя дваранскiх прывiлеяў, у тым лiку прыгонных сялян, людзi набывалi cтатус падатковых пластоў - “грамадзян” або “аднадворцаў”, гэта значыць, абавязвалiся служыць у войску, выконваць пастойную, падатковую i iншыя павiннасцi. Многiя з iх, страцiўшы сродкi да iснавання, былi вымушаны iсцi на дзяржаўную службу, аддаваць сыноў у рускiя кадэцкiя карпусы i iнш.
Падлягала перагляду ўся сiстэма адукацыi на Беларусi. Найперш, у 1832 г. быў закрыты Вiленскi унiверсiтэт як ачаг антырасiйскiх настрояў. Усе унiверсiтэцкiя каштоўнасцi (бiблiятэка, музей) былi перавезены ў Кiеў, дзе з 1834 г. пачаў працаваць унiверсiтэт iмя Уладзiмiра Святога. Каб заахвоцiць шляхецкiх навучэнцаў, у маскоўскiм i пецярбургскiм унiверсiтэтах вылучалася па 50 iмянных стыпендый.
Створаная на базе медыцынскага факультэта Вiленскага унiверсiтэта Медыка-хiрургiчная акадэмiя ў 1842 г. была зачынена за палiтычную дзейнасць яго навучэнцаў.
У 1848 г. на Беларусi з’явiлася руская ВНУ – Горы-Горацкi земляробчы iнстытут, якi стаў важнейшым цэнтрам агранамiчнай навукi ў iмперыi.
Асноўныя намаганнi царскага ўрада былi скiраваны на рэфармаванне сярэдняй i нiжэйшай адукацыi, якая ахоплiвала асноўную колькасць школ. Пасля паўстання iх колькасць зменшылася ўдвая. Закрывалiся таксама польскiя школы пры касцёлах. Каталiцкае ж вучылiшча перамяшчалася з Вiльнi ў Пецярбург. Ва ўсiх школах забаранялася не толькi выкладанне, а нават вывучэнне польскай мовы.
Важным накiрункам барацьбы ўрада супраць польскага ўплыву з’яўлялася канфесiйнае пытанне. Каталiцкая царква пераводзiлася на дзяржаўнае ўтрыманне, а яе маёнткi канфiскоўвалiся. За дапамогу паўстанцам 191 кляштар з 304 зачыняўся, звычайна iх ператваралi ў прыходы.
Удзел унiятаў у паўстаннi 1831 г. абумовiў уцiск на яго з боку дзяржавы i праваслаўнай царквы. Неўзабаве арцыбiскупам Лiтоўскiм зрабiўся Я. Сямашка, iнiцыятар аб’яднання унiятаў i праваслаўных. У 1832 г. была створана яшчэ адна (пасля Магiлёўскай) праваслаўная епархiя з цэнтрам у Полацку. Але першая ж спроба праваслаўных святароў перапiсаць у сваю веру унiяцкiя прыходы выклiкала абурэнне вернiкаў. На Беласточчыне ад праваслаўных абрадаў адмовiлася 15 парафiй.
Нарэшце, у лютым 1839 г. у Полацку прайшоў Сабор унiяцкiх бiскупаў на чале з Язэпам Сямашкам. Важнейшай яго пастановай стаў саборны акт, падпiсаны 24 асобамi, аб уз’яднаннi унiятаў з праваслаўнай царквой. Здзейснены перавод унiяцкiх парафiй у праваслаўе на гэты раз моцных пратэстаў не выклiкаў. У вынiку, мясцовая праваслаўная канфесiя зрабiлася самай масавай на Беларусi i Украiне i застаецца такой да нашага часу.
Такiм чынам, факт удзелу ў паўстаннi 1830-31 г. насельнiцтва Беларусi i Лiтвы быў выкарыстаны царызмам для вынiшчэння ў гэтым рэгiёне вызначальнага ўплыву польскай шляхты, каталiцкага касцёла i унiяцкай царквы. Ускосна гэта палiтыка скiроўвалася на далейшае духоўнае развiццё беларускага народа ў напрамку зблiжэння з рускiм народам i праваслаўем.
Што датычыць палякаў, то, нягледзячы на шэраг знiшчальных захадаў урада, iдэя Рэчы Паспалiтай у iх духоўнай i практычнай дзейнасцi заставалася непарушнай.
Тэма: Беларусь у эпоху індустріальнага гроамадства.
1. Скасаванне прыгоннага права і рэформы 60-70 гг. ХІХ ст.: асаблівасці іх здзяйснення на Беларусі.
Да сярэдзiны ХIХ стагоддзя ў прамысловасцi Беларусi працягвае панаваць дробнатаварная рамесная вытворчасць, а ў аграрным сектары эканомiкi паме-
шчыцкая натуральная гаспадарка, заснаваная на выкарыстаннi прыгоннай працы сялян.
Разам з уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак тут узмацняюцца прыкметы новых адносiн, заснаваных не выкарыстаннi наёмнай працы. Умовы рын-
ка выводзяць на першыя ролi ў гаспадарчым жыццi тых, хто меў грошы, але не схаваныя ў куфэрак або скарбонку, а пакладзеныя ў банк пад працэнты (“рэнта”, “ранцье”).
Уладальнiкi банкаў, як правiла, былыя купцы, крэдытуць тых, хто гаран-
туе вярнуць пазыку з працэнтамi. У лiку жадаючых асоб была частка паме-шчыкаў, якiя не абмяжоўвалiся сваёй натуральнай гаспадарскай i iмкнулiся да пераўтварэння яе ў таварную. Не ўсе з iх маглi прыстасавацца да новых умоў: узятыя крэдыты не заўсёды ўдавалася вярнуць, таму iх закладзеныя маёнткi разам з прыгоннымi сялянамi рабiлiся ўласнасцю крэдытораў. Тыя ж паны, якiя патрацiлi грошы на мадэрнiзацыю гаспадаркi,
мелi шанц цесна кантактаваць з рынкам i набываць уласны капiтал. Капiтал [анг., фр.,
галоўны] – гэта значыць – вартасць, якая не спажываецца, не трацiцца, а прыносiць дадатковую вартасць у тым, цi iншым эквiваленце] больш актыўна дзей-
нiчае ў галiне пр-цi, там, дзе ёсць прадпрыймальнiкi i рынак наёмнай рабочай сiлы. Найперш, у аснове адносiн памiж работадаўцамi i работнiкамi ляжыць не саслоўная,
рэлiгiйная або якая iншая сувязь, а выключна эканамiчны, матэрыяльны iнтарэс. Зразумела, што гэты iнтарэс у абодвух бакоў мае палярныя мэты, там не менш гэтая сiстэма значна больш прагрэсiўней за тую, якая, скажам, iснавала ў ватчынных мануфактурах i панскай гаспадарцы.
З уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак узмацняецца iмкненне часткi
мясцовых таваравытворцаў (гаспадароў ман-р, ф-к, з-даў) да павелiчэння аб’ёму прадук-
цыi. Частка памешчыкаў не абмяжоўваецца сваёй натуральнай гаспадаркай i iмкнецца да ператварэння яе ў таварную.
Характэрна, што i ў cялянскiм асяроддзi вылучаецца заможная яго част-
ка, якая будуе свой дабрабыт не толькi за кошт земляробства, але i з дапамогай промыслаў i адыходнiцтва (з дазволу пана).
Лiшак рабочых рук у горадзе стымулюе развiццё прамысловасцi. Наяў-
насць у купецтва сродкаў дазваляе наймаць на працу на прадпрыемствы асабiста вольных людзей - рабочых. Але тут узнiкае непераадольная супярэчнасць: высвятляецца, што га-
радская купецкая мануфактура (з-д або фабрыка) развiваецца больш паспяхо-
ва, паколькi яна iснуе на працы вольнанаёмных рабочых, зацiкаўленых у колькасцi i якасцi сваёй працы.
Памешчыцкiя ж гаспадаркi (у тым лiку мануфактуры), заснаваныя на бясплатнай працы прыгонных, вялiкага прыбытку не даюць. Для пам-каў, такiм чынам, iснуюць два спосабы палепшыць свае справы – павялiчыць падат-
кi (у тым лiку паншчыну); урэзаць сял надзелы або скарыстоўваць наёмную, больш прадукцый працу парабкаў.
Часцей скарыстоўваецца першы спосаб. У вынiку, падрывалася сама сiстэма, на якой iснуе памешчыцкая гаспадарка. Бо з разбурэннем сялянскай гаспадаркi, прыходзiць у заняпад i памешчыцкая. Адпаведна, узрастае незадавальненне сялян i сацыяльна-палiтычная напружанасць у граграмадстве. Такiм чынам, наспела патрэба ў лiквiдацыi прыгоннага права i ператварэння сялян у свабодных вытворцаў. Вiдавочна, што гэтая неабходнасць узмацнялася патрэбай карэннага рэфармавання сац-экан жыцця ўсё Расii, каб назаўсёды не за-
стацца на задворках Еўропы.
У Бельгii i Англii ўжо будавалася мятро, а ў Расii толькi праектавалася чыгунка. Няздольнасць рускiх паруснiкаў процiстаяць англа-французскiм па-раходам, агульная тэхнiчная адсталасць абумовiла катастрафiчны для Расii ход Крымскай вайны (1853-56).
Шэраг карэнных перамен стаў магчымым з прыходам на трон у 1855 г. Аляксандра II неўзабаве пасля смерцi бацькi Мiкалая I. Гэта быў чалавек лiберальных поглядаў i еўрапейскай адукацыi. Ён ўсведамляў негатыўнае ўздеянне прыгонніцтва: толькi ў Расii cяляне знаходзiлiся ў стане нявольнiкаў, быццам негры ў Амерыцы. Яшчэ ў сакавiку
1856 г. цар выступiў з прапановай аб скасаваннi прыгоннага права перад мас-
коўскiм дваранствам. Асноўныя спрэчкi павялiся адносна спосабаў вызвалення – з зямлёй, цi без яе. Важнае месца ў спрэчках займала пытанне, ад чыйго iмя адбудзецца вызваленне. I нарэшце, калi i дзе пачынаць рэформу.
Напярэдаднi сялянскай рэформы цар цесна супрацоўнiчаў з Вiленскiм губернатарам Назiмавым. Створаны ў 1857 г. Сакрэтны камiтэт вырашыў распачаць яе менавiта тут, у Заходнiм краi таму, што:
1. праведзеная тут iнвентарная рэформа пэўным чынам падрыхтавала адпаведную глебу; 2. пачатак рэформы мог прадухiлiць уздзеянне польскага на- цыянальна-вызваленчага руху на беларускiх сялян. 3. менавiта лiтоўска-бе- ларускiя памешчыкi раней за ўсiх распрацавалi праекты рэформы;
У лiстападзе 1857 г. з дазволу цара стваралiся губернскiя дваранскiя камiтэты (20 чал.) па падрыхтоўцы скасавання прыгону. Пры гэтым Вiленскi,
Гродзенскi, Ковенскi камiтэты выказалiся за вызваленне сялян без зямлi.Там, дзе землi былi лепшымi i яны давалi большы прыбытак, памешчыкi iмкнулiся захаваць яе за сабой.
Тым не менш, урад Мiлюцiна прызнаў неабходнасць вызвалення сялян менавiта з зямлёй. Адразу ж узнiкла тэндэнцыя да згону сялян на горшыя ўчасткi
або iх (участкаў) абрэзка. Адначасова павялiчылася колькасць агароднiкаў i кутнiкаў.
У лютым 1858 г. Сакрэтны камiтэт быў пераўтвораны ў Галоўны к-т па сялянскай справе. Прыкладна ў той жа час нават шчыры працiўнiк царызма А. Герцэн у сваiм земежным выданнi “Колокол” называў Аляксандра II “магутным дзеячам, якi адкрывае новую эру для Расii”.
Нарэшце, 19 лютага 1861 г. закон аб скасаваннi прыгоннага права быў надрукаваны ў выглядзе Манiфеста i “Палажэнняў 19 лютага”, дзе асвятлялiся ўсе правы i абавязкi сялян. У манiфесце асобна падкрэслiвалася, што адмена прыгоннiцкага права адбылася па iнiцыятыве “высакароднага дваранства”.
Тут жа ўказвалася, што на працягу 2 год да 1863 года сяляне павiнны былi выконваць асноўныя павiннасцi на карысць паноў, каб даць iм магчымасць кампенсаваць страту рабкаў i часткi маёмасцi.
У агульных палажэннях указвалася сiстэма кiравання вёскай, збору падаткаў,
адносiн з уладамi.
Аграрная рэформа адбывалася на аснове 17 заканадаўчых актаў, агульных i мясцовых палажэнняў i правiлаў, апублiкаваных у сакавiку-маi 1861 г. Паводле Агульнага палажэння, уласнiкам зямлi заставаўся памешчык i частка яе адводзiлася для надзялення сялянства, але за выкуп (!) На працягу 10 год селянiн абавязаўся апрацоўваць свой надзел i акрамя таго – выконваць пэў-
ныя павiннасцi на карысць пана: у Вiцебскай i Магiлёўскай губ. - 40 мужчынскiх i 30 жаночых дзён у год або 8 рублёў чыншу. Да часу поўнага выкупу яны лiчылiся часова абавязанымi i маглi пакiнуць пана толькi з яго дазволу.
УМагiлёўскай i Вiцебскай губернях, дзе пераважала абшчыннае, а не падворнае землекарыстанне, памер надзелаў вагаўся на 1 душу ад 4 да 5 дзесяцiн (па вышэйшай норме) да 2 - 1 (па нiжэйшай). Тут жа захоўвалася i “кругавая парука”.
УМiнскай, Вiленскай i Гродзенскай, дзе пераважала падворнае землекарыстанне, зямля засталася за сялянамi, хаця памешчык меў права абрэзаць iх
надзелы. Павiннасцi скарачалiся на 10%, не болей 3 руб і 23 дзён адпрацоўкi з дзесяцiны.
Кругаваяпарукадля выплаты дзяржпадаткаў i падушнай подацi.
Лес пераходзiў ва ўласнасць пана; выганы, сенажаць, паша – у агульнае карыстанне.
Выкупная сума вызначалася праз 6%-ую капiталiзацыю гадавога чыншу.
Калi чынш з сялянскага надзела за год складаў 6 рублёў у год, то агульная сума, якую селялiну трэба было заплацiць, складала 100 рублёў (6 р.- 6%, 100 р. - 100%) Калi селянiн атрымоўваў поўны надзел, то мусiў адразу выплацiць 25%, калi няпоўны, то 20%. Астатняе плацiла дзяржава. Выкупныя плацяжы меркавалася спаганяць на працягу 49 гадоў па цэнам, часам утрая вышэй за рынкавыя.
Сяляне спадзявалiся на значна большае за тое, што атрымалi. У вынiку да лiпеня
1861 г. на Беларусi адбылося 370 выступленняў. Гэтая акалiчнасць, а таксама вы-
ступленне К. Калiноўскага, прымусiлi ўрад выдаць 1 сакавiка 1863 года указ аб лiквiдацыi становiшча “часоваабавязанага”, са знiжэннем выкупных плацяжоў на 20%. У жнiўнi 1863 г. сялянству вярнулi землi, страчаныя iм да рэформы.
Самае адметнае ў рэформе 1861 г. – гэта набыццё сялянамi асабiстай во-лi. Чалавек меў уласнае права на маёмасць, набываў магчымасць выбару занятку. Зямельная рэформа не знiшчыла малазямелле i не дазваляла большасцi сялянству выбiцца з галечы. У шэрагу з наступнымi названая рэформа значна спрыяла развiццю капiталiзма i фармiраванню буржуазнага грамадства.
2. Судовая, гарадская, ваенная, школьная i цэнзурная рэформы
Вызваленне сялян ад прыгону з’явiлася першай i не апошняй рэформай Аляксандра II, якi стаў на шлях усебаковай мадэрнiзацыi Расiйскага гра-мад- ства на ўзор вядучых еўрапейскiх краiн.
У лiку наступных рэформ варта назваць судовую, прынятую ў лiстападзе 1864 г. Асноўныя яго прынцыпы: усесаслоўнасць, нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнcтрацыi, вусны характар, спаборнасць i галоснасць судовага працэсу.