Прадмова

Сучасная канцэпцыя моўнай адукацыі скіроўвае на актыўнае валоданне беларускай мовай у розных сферах жыцця (адукацыі, навуцы, палітыцы, афіцыйным справаводстве і інш.), павышэнне культуры маўлення як істотнага складніка агульнай культуры асобы. У сувязі з гэтым актуальным з’яўляецца ўменне ўсвядомленага практычнага прымянення моўных сродкаў у адпаведнасці з іх функцыянальна-стылістычнай прыналежнасцю і камунікатыўным прызначэннем.

Курс “Cтылістыка і культура беларускага маўлення” сінтэзуе звесткі з такіх дысцыплін лінгвістычнага цыклу, як стылістыка беларускай мовы і культура маўлення, што выклада­ліся раней як самастойныя.

Як комплексная дысцыпліна “Стылістыка і культура беларускага маўлення” надае лінгвістычным ведам дынаміч­насць, выпрацоўвае ўменне арыентавацца ў нарматыўных і ненарматыўных моўных варыянтах, прафесійна падыходзіць да ацэнкі, тлумачэння і выкарыстання моўных адзінак (фактаў) як элементаў моўнай сістэмы.

Вывучэнне стылістыкі і культуры беларускага маўлення адбываецца ў непарыўнай сувязі з іншымі галінамі сучаснага мовазнаўства і дысцыплінамі гуманітарнага цыклу. Засваенне курса скіравана на асэнсаванне заканамернасцей ужывання моўных адзінак усіх узроўняў у тыповых сітуацыях зносін, стварэнне цэласнага ўяўлення пра функцыянальна-стылявыя разнавіднасці мовы, выпрацоўку навыкаў правільнага, дакладнага, разнастайнага, чыстага маўлення, развіццё моўнага чуцця, павышэнне культуры маўлення ўвогуле.

Цэнтральнай у курсе “Стылістыка і культура беларускага маўлення” з’яўляецца праблема нормы, г.зн. узорнасці маўлення ў пісьмовай і вуснай форме, а таксама асабістая адказнасць за культуру маўлення ў грамадстве. Спецыфіка дысцыпліны праяўляецца ў неабходнасці аналізаваць як пазітыўныя, узорныя (прымальныя, правільныя), так і негатыўныя (непрымальныя, памылковыя, недасканалыя) факты.

Прызначэнне гэтага выдання заключаецца ў наступным: дапамагчы студэнту ў засваенні дысцыпліны, садзейнічаць павышэнню агульнай культуры прафесійнай адукацыі.

Мэта дапаможніка – сфарміраваць тэарэтычную базу стылістыкі і культуры беларускага маўлення, спрыяць засваенню тэрміналагічнага апарата дысцыпліны, азнаёміць з колам актуальных пытанняў яе праблемнага поля, падрыхтаваць да самастойнага аналізу маўленчых актаў з пункту погляду іх мэтазгоднасці, камунікатыўных якасцяў, да стварэння ўласных тэкстаў розных стыляў, павысіць маўленчую і агульную культуру студэнтаў.

Задачы дапаможніка:

1. Паказаць месца стылістыкі і культуры беларускага маўлення ў сістэме сучасных навук пра мову.

2. Сфарміраваць разуменне стылістыкі і культуры беларускага маўлення як комплекснай дысцыпліны, звязанай з гісторыяй беларускай лінгвістычнай, эстэтычнай і рытарычнай думкі.

3. Забяспечыць студэнтаў сістэмай тэарэтычных ведаў па стылістыцы і культуры беларускага маўлення.

4. Выпрацаваць навыкі практычнага прымянення моўных сродкаў у кантэксце функцыянальных стыляў і іх разнавіднасцяў у адпаведнасці са зместам, задачамі, сітуацыяй.

5. Спрыяць асэнсаванаму засваенню ўсіх літаратурных моўных нормаў, разуменню прычын іх парушэння ў тэкстах.

6. Сфарміраваць навыкі перакладу і літаратурнага рэдагавання тэкстаў.

7. Выхоўваць паважлівае стаўленне да беларускай мовы з мэтай выкарыстання яе як у прафесійнай сферы, так і ў штодзённых зносінах.

8. Удасканальваць моўны густ, спрыяць выхаванню маўленчай і агульнай культуры.

Вынікам засваення дысцыпліны з’яўляецца тое, што студэнт павінен ведаць:

1. адметнасць функцыянальных стыляў, падстыляў і жанраў;

2. стылістычны патэнцыял моўных сродкаў, мэтазгоднасць іх ужывання ў канкрэтным тэксце;

3. спецыфіку літаратурных нормаў на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы;

4. камунікатыўныя якасці маўлення і асаблівасці іх рэалізацыі ў функцыянальных стылях;

5. адметнасць мовы мастацкіх тэкстаў, якія з’яўляюцца крыніцай узбагачэння літаратурнай мовы.

Студэнт павінен умець:

1. карыстацца тэрміналагічным апаратам дысцыпліны;

2. самастойна ацэньваць лінгвістычныя факты з пункту погляду адпаведнасці іх зместу, задачам і маўленчай сітуацыі;

3. ствараць тэксты розных функцыянальных стыляў, падстыляў і жанраў з улікам камунікатыўных якасцяў маўлення;

4. перакладаць рознастылёвыя тэксты з рускай мовы на беларускую;

5. выяўляць і выпраўляць парушэнні літаратурных нормаў, рэдагаваць тэксты;

6. карыстацца навучальнай, даведачнай і метадычнай літаратурай.

Структура вучэбнага дапаможніка адпавядае пастаўленай мэце і задачам. Кожны з раздзелаў мае сваё прызначэнне і сваю спецыфіку.

У тэарэтычнай частцы асвятляюцца найбольш значныя, складаныя, недастаткова распрацаваныя пытанні, паказваюцца розныя пункты погляду на праблему, стымулюецца вызначэнне студэнтам уласнай пазіцыі. Тут прадугледжваецца вывучэнне тэарэтычнага матэрыялу, звязанага з камунікатыўнымі якасцямі маўлення, сістэмай нормаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы з улікам дынамікі і базы іх станаўлення, стылістычнай дыферэнцыяцыяй моўных сродкаў і заканамернасцяў іх функцыянавання ў маўленні.

Практычная частка спрыяе ўдасканаленню ўменняў і навыкаў студэнта, назапашванню вопыту творчай дзейнасці, дазваляе прымяніць набытыя веды на практыцы. Практыкаванні, складзеныя па ўсіх тэмах тэарэтычнай часткі, маюць розную ступень складанасці: для выканання адных дастаткова прагледзець тэарэтычны матэрыял, другія прадугледжваюць карпатлівую працу над зместам, трэція – патрабуюць назіранняў даследчага і творчага характару, абагульненняў і вывадаў, дасканалага моўнага густу і адчування слова. Асобныя заданні звязаны з дыскусійнымі пытаннямі культуры маўлення, выкананне іх будзе спрыяць выпрацоўцы самастойнага аналізу тых ці іншых моўных з’яў, умення прымяняць іх у пэўнай маўленчай сітуацыі.

Сістэма практыкаванняў накіравана на тое, каб выклікаць цікавасць студэнтаў да роднай мовы, падштурхнуць іх да разважанняў. Прычым кожнае наступнае заданне патрабуе асэнсавання папярэдняга і працягвае яго на новым, больш высокім узроўні. Практычны матэрыял, які ў пераважнай большасці ўзяты з твораў класічнай літаратуры, дэманструе прыгажосць роднай мовы, яе адметнасць і хараство, мае багаты пазнавальны і выхаваўчы патэнцыял. Паводле этычных меркаванняў асобныя прыклады не пашпартызуюцца.

Тэксты для аналізу могуць быць выкарыстаны пры вывучэнні функцыянальных стыляў (поўны стылістычны ці лінгвастылістычны аналіз), камунікатыўных якасцяў маўлення (пошук і аналіз сродкаў, што спрыяюць дасягненню той ці іншай якасці), падчас правядзення пераказаў (для студэнтаў нефілалагіч­ных спецыяльнасцяў).

Узоры тэстаў з’яўляюцца ілюстрацыяй заданняў для тэстаў, якія выкладчык можа самастойна скласці як па кожнай тэме, раздзеле, так і па ўсім курсе.

Дапаможнік напісаны з улікам дасягненняў сучаснага мовазнаўства. Абапіраючыся на здабыткі лінгвістычнай навукі, выданне ў пэўнай ступені папаўняе недахоп вучэбнай літаратуры па прадмеце, адлюстроўвае асабісты вопыт аўтараў у выкладанні стылістыкі і культуры беларускага маўлення ў ВНУ.

Аўтары выказваюць словы шчырай падзякі загадчыку кафедры сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, кандыдату філалагічных навук, дацэнту З.І. Бадзевіч, а таксама рэцэнзентам-экспертам: кандыдату філалагічных навук, дацэнту кафедры сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта К.П. Любецкай, кандыдату філалагічных навук, дацэнту кафедры сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта Г.К. Чахоўскаму, кандыдату філалагічных навук, дацэнту кафедры беларускага мовазнаўства УА “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка” Т.Я. Старасценцы за глыбокае і добразычлівае рэцэнзаванне рукапісу, выказаныя заўвагі, якія садзейнічалі паляпшэнню якасці дапаможніка, а таксама дацэнту кафедры беларускага мовазнаўства УА “ВДУ імя П.М. Машэрава” Я.Н. Марозавайза ілюстрацыйны матэрыял да асобных практыкаванняў і тэарэтычных палажэнняў.