шпор Бух

Материалдардың қоймадағы, бухгалтериядағы есебі және оларды түгендеу.Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын қоймасында және кәсіпорын бухгалтериясында есептелінеді. Қоймадағы және цехтегі материалдардың аналитикалық есебі белгілеген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі. Қоймада материалдық қорлардың тек қана сандық есебі жүргізіледі. Материалдардың бухгалтерияда аналитикалық есебі сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі.Екеуінің айырмашылығы:қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкада сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі. Қазақстан Республикамызда осы күнгі қолданылып жүрген ереже бойынша кәсіпорындар жылына кем дегенде бір рет өздерінің менщігіндегі материалдық қорларына түгендеу жұмысын жүргізуі керек. Түгендеу жүргізу үшін кәсіпорын басшысының бұйрығымен орталық түгендеу комиссиясы құрылады.Түгендеу – бұл барлық материалдардың әрқайсысын біртіндеп санап шығып, одан кейін материалдардың нақтылы қалдығын бухгалтерлік баланстағы қалдығымен салыстыру.

Материалдық емес активтер аудиті .Шаруашылықтың мүлiктерiнiң құрамында соңғы кездерде отандық бухгалтерлiк есептерiнiң жаңа нысандарының қатарына жататын материалдық емес активтердiң үлесi арта түсуде. Бұрын онша етене таныс емес жаңа нысандардың есебiн жүргiзуде түсiнiксiздiктердiң кездесiп отыратыны заңды құбылыс. Аудитор материалдық емес активтердiң қатарына жататын активтердi анықтап, топтау, бағалау, кiрiс-шығыс құжаттарын рәсiмдеу тәртiптерiне және амортизация есептеу ерекшелiктерiне назар аударып, бағдарлама жасауға, тексерiлетiн мәселелердi анықтауға мiндеттi:Байланыстың көрсеткiштерiнiң Бас кiтаптағы мәлiметтерi мен сәйкестiгiн;Материалдық емес активтердiң топталу тәрiптерiнiң сақталғандығын;Нақты қолда бар материалдық емес активтердiң меншiктiк құқығын растайтын бастапқы құжаттарын;Кiрiске алынған материалдық емес активтердi бағалау тәртiптерiнiң сақталғандығын;Материалдық емес активтерге дұрыс амортизация есептелгендiгiн;Материалдық емес активтердi шығысқа шығару есеп операцияларының дұрыс орындалғандығын;Материалдық емес активтердiң аналитикалық және синтетикалық есебiн жүргiзудiң дұрыс ұйымдастырылғандығын;Материалдық емес активтерге салықтың дұрыс есептелiп көрсетiлгендiгiн.

Материалдық емес активтердің есебі. Материалдық емес активтері деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді айтамыз. Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық келісімдерді, бағдарламамен қамтамасыз ету, патенттерді , ұйымдастыру шығындарын, гудвильді, франчайзингті, сауда маркаларын, авторлық құқықты жатқызуға болады.Лицензиялық келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға беретін құқықтар; Патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айырықша құқықтар. Патент белгілі бір өнімді шығаруға , не болмаса арнайы ерекше процесс пен технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;Гудвиль – субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының сауда сәтіне пайда болған құндылығы.Таза капитал: «капитал минус міндеттемелер» болып табылады. Басқадай (авторлық құқықтар – шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер – ұйымға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); Франшизалар – мемлекеттік меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және т.б. үшін үкіметтік органдар береді.

Міндеттеме-хат және аудит жүргізу келісім-шарты Кдржылық есеп беруге аудит жүргізу масштабын анықтау кезінде үш негізгі кезеңці бөліп көрсетуге болады.1-кезең.Аудиттік процедураларды жоспарлау және даярлау.2-кезең.Қаржылық есеп беру элементтерін тексеру.3-кезең.Пікірді қалыптастыру және тұжырымдаманы құру. Аудитор жұмысын дұрыс жоспарлау аудиттің маңызды саласында қажетті көңіл белуге, потенциалды проблемаларды анықгауға жөне жұмысты уақытында аяқтауға көмектеседі. Сонымен қатар жоспарлау аудитор ассистенттері арасында тапсырманы дұрыс бөлуге және басқа аудиторлар мен сараптаушылар орындайтын жүмысты үйлестіруге көмектеседі.Тексеруге қатысы бар дәлелдеулерді жеткілікті көлемде жинау аудитор өзіне кәсіби жауапкершілікті алу үшін қажет. Сонымен бірге, жинақталған дәлелдеулер құны темен болуы керек. Аудиторлық дәлелдеулердің ең төмен қүны үшін қам жеу жүмысты жоспарлау қажеггілігін керсетеді. Совдықган, аудиторлар әр тексеру үшін мақ-саты төмендегідей болатын жоспар құруы керек: Аудиторлық процедуралардың қажетгі көлемін анықгау; Тексеруді жүргізу шығындарын бағалау; Аудитті жүргізу сапасын қамтамасыз ету.

Негізгі құралдар аудиті.Негізгі құралдар аудитін жүргізудің бірнеше этапын қарастыруымызға болады.Кәсіпорынға келген аудитор келесілерді анықтап алуы керек:Кәсіпорынның есеп саясатымен танысу керек, негізгі құралдар бойынша екі кезеңді тексеруге арналған есебімен танысу;Негізгі құралдар бойынша соңғы түгендеу мерзімін анықтау, оның қорытындысымен танысу;Негізгі құралдарды бағалау материалдарымен танысу, және олардың есебін тексеру;Негізгі құралдарды жою бойынша, кәсіпорын ішінде құрылған комиссия мүшелерін тағайындау туралы бұйрықтың бар жоғын тексеру, және негізгі құралдардың сақталуы оларға жауапты тұлғалар туралы мәліметтер алу және олармен арнайы материалдық жауапкершілік туралы келісім шарттың жасалуын тексеру;Негізгі құралдарды жалға беру туралы келісім шартымен танысу,заңды тұлғалармен келісім құру;Бухгалтерияның негізгі құралдар бойынша картатека және түгендеу тізімдерін тексеру, олардың компьютермен немесе қол жазба мен жүргізілгендігін тексеру, негізгі құралдарға материалды жауапты тұлғалар тізімін қарастыру, олардың қай кезде жұмысқа орналасқаныменен жұмыстан қай кезде босатылғандықтарын анықтау;Бухгалтерияның қандай құжаттармен қамтамасыз етілгендігін және негізгі құралдарға қатысты барлық құжаттар тізімін тексру.

Негізгі құралдардың есебі.Ұйым меншігіндегі негізгі құралдар құрамына және атқаратын міндетіне қарай әр түрлі нысанда болады. Негізгі құрралдар есебін жүргізу үшін, бұлардың түрлеріне, атқаратын міндетіне, өндірістік процеске қатысу сипатына, шаруашылық саласына, пайдалану дәрежесіне және меншік түріне қарай топтастыру немесе сыныптау қажет. Негізгі құралдар есебін жүргізудің байырғы тәжірибесіне сай негізгі құралдар түрлеріне қарай сыныпталынуы мүмкін: 1.Жер учаскелері, ғимараттар. 2.Құрылғылар.3.Күш беру құралдары. 4.Машиналар және жабдықтар. Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес /әлеуметтік/ салада да ұзақ уақыт бойы /бір жылдан астам/ қызмет етеді. Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар /ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын жөне өнім беретін мал және басқалар.Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.

Салықтар есебі.Салықтарды, алымдарды және баска да міндетті төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату құкьіғы Қазакстан Республикасының зан органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек ғана Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады. Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінІң міндеттемесі де пайда болады;Салық базасы деп құқықтық физикалық базасын айтады және де салық салу объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық кезеңі — бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және Салық кодексінің басқада міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын салық пен баска да міндетті төлемдері есептелінеді.Казакстан Республикасындағы салыкқ заңы — мүліктің кірістелген және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.

Сату және сатып алу кезеңі шоттары дұрыстығының критерийлері және қаржылық есеп беру.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы бойынша тексеру жүргізу кезінде аудитор осы цикл арқылы шаруашылық операцияларының өтуін куәландыратын ақпараттарды зерттейді.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклына дайын өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатып-өткізумен, негізгі құралдардың, материалдық емес және басқа да активтердің сатылуымен, кәсіпорыннан шығуымен байланысты шаруашылық операциялары кіреді.Бұл операциялардың нәтижелері бойынша кәсіпорында дебиторлық борыштар пайда болады және қаржылық нәтиже анықталады.Бұл циклдың шаруашылық операцияларын тексеру үшін аудитор ішкі ақпарат көздерінен алынған мәліметтердің де, сыртқы көздерден алынған мәліметтердің де дұрыстығына дәлелдеулер алады.Аталмыш цикл аудитінің орталығы 301 "Алынуға тиісті шоттар", 302 "Алынған вексельдер", 303 "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа да борыштары" шоттарының дебеті мен кредитін растау болып табылады.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитінің негізгі бағыттары — дайын өнімді кіріске алудың толықтығын, сатып-өткізуден алынған табысты және сатып-өткізілген өнімнің өзіндік құнын есептеудің дұрыстығын, сонымен бірге дебиторлық борыштардың пайда болуын анықтау. Қаржылық есеп беру – бұл кәсіпорынның есепті кезеңдегі қаржы-шаруашылық қызметіне сипаттама беретін белгілі нысандарға топтастырылған көрсеткіштер жүйесі.Қаржылық есеп берудің мақсаттары есеп берудің негізгі қаржылық жағдайы нәтижелер жайында ақпарат ұсыну болып табылады.Қаржылық есеп беруді толтыруға қойылатын талаптар: көрсеткіштердің қарапайымдылығы мен түсініктілігі, деректердің шынайылығы; жинақтамалы және талдамалы есеп деректерінің сәйкестігі, есептік көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштермен салыстырмалылығы, есепті көрсеткіштердің өткен жылдың осындай мерзімдегі есепті көрсеткіштермен салстырмалылығы.Қаржылық есеп берудің жасалу дұрыстығына кәсіпорынны /мекеменің/ басшысы және бас бухгалтер, сондай – ақ жоспар жасау қызметінің басшысы жауап береді.Қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің бір бөлігі болып табылады және бухгалтерлік есептің стандарттарымен анықталады.

Сатып алу кезеңі аудитіндегі ақпарат көздері. Сатып алу кезеңінің шоттарының өзара байланысы және аудитінің бағыттары. Сатып алу кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі. Сатып алу кезеңінің шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар мен аудит жүргізілгенде тексерілетін аудиторлық тұжырымдар. Тәуекелділіктің бастапқы деңгейін анықтау үшін жүргізілетін бақылау тәсілдері.Әрекетті қамтамасыз ету үшін субъект құру кезінде қатысушылардың мүліктегі үлестерінің жиынтығы болып келетін жарғылық капитал жеке капиталдың (ЖК) негізгі элементі болып табылады. Тауарлы-материалдық қорларға сатып алу функционалды аудитін қаржылық есеп берудің мәліметтерін және белгілі бір кезең ішіндегі олардың қозғалысы туралы алғашқы құжаттарды қарастырудан басталады. Бастапқы есепті ұйымдастыруда қабылдауды, құжатта ресімдеуді, тиеу-тасу жұмыстарын, материалдық ресурстардың қозғалысын, сақталуын және ұтымды қолданылуын бақылау мен орналастыруды тікелей жүзеге асыратын қойма шаруашылығы қызметкерлері маңызды рөл атқарады.Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сатып алу,өндіріс және дайын өнімді өткізу циклдерінің функционалды аудитінің маңызды кезеңдері мыналар:материалдық ресурстармен жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын тексеру;қалыптасқан тауарлық-материалдық қорларды басқару жүйесін талдау;қорлардың жағдайын және олардың қолданылу деңгейін бағалау;қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру;тауарлық-материалдық қорлармен жасалатын операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығын тексеру;қорларды түгендеудің жүйелілігі мен дұрыстығын зерттеу; тауарлық-материалдық құндылықтарды қолдануды ішкі бақылау жағдайын бағалау; жабдықтау-дайындау іс-қызметі есебін, басқаруды және талдауды жақсарту. Сатып алу кезеңінің шоттарыньщ өзара байланысы және аудитінің бағыттары. Сатып алу кезеңінің аудитін жүргізудің ақ-паратгық көзі. Сатып алу кезеңінің шоттарыньщ дұрыстығын анықтайтын талаптар мен аудит жүргізілгенде тексерілетін ауди-торлық тұжырымдар. Тэуекелділікгің бастапқы деңгейін анықтау ұшін жүргізілетін бақылау тэсілдері. Ішкі бақылау жүйесіне тест жүргізуАудитордың пікірінше бақылау тәуекелдігі елеусіз болған кезде (бақылау кездерінің қандай да бір сипаттамаларына байланысты), ол қаржылық есеп беру ақпараты дәлдігіне деген сенімсіздікті төмендете алады. Бақылау тәуекелдігі елеусіз деген өз пікірін дәлелдеу үшін, аудитор бақылау кездерінің тиімділік дәрежесін тексеру керек. Осындай тексеру кезінде қолданылатын реттемелерді әдетте бақылау кездерінің тестілері деп атайды.Бақылау кездерінің көптеген тестілері шаруашылық операцияларды дәлелдейтін бастапқы құжаттарды тексеруді мегзейді. Сонымен бірге жинақталған аудиторлық дәлелдердің едәуір бөлігі - бұл шаруашылық операцияларға қатысты құжаттар.

Сатып алу кезеңі шоттары мен аудиторлық тексеру бағытының өзара байланысы Сатып алу циклы процессін материалдық емес активтер, негізгі құралдар, тауар-материалдық босалқы қорлар және басқа активтер сатып алынатын, қарыз міндеттемелері құралатын және солар бойынша төлемдер жүргізілетін шаруашылық операциялар жатады.Алдыңғы тарауда атап өтілгендей, тексеру жүргізу кезіңде қосарлы жазбаны есепке алу принціпіне негізделетін мақсатты тест жүргізу әдісін пайдалануға болады. Сондықтан сатып алу циклы аудиті кезінде тексерудің бастапқы нүктесі ретінде активтер сатып алынуын бейнелейтін шоттар дебетіне жеткізушілер мен мердігерлермен есеп айырысуды сипаттайтын шоттар кредитін алуға болады.Тексерудің келтірілген әдістемесіне айналымнан тыс активтердің сатып алу циклына түсуін бейнелейтін шоттар енгізілген. Бірақ, егер айналымнан тыс активтерді сатып алу және пайдалану бойынша операциялар жеткілікті түрде тұрақты және үлкен айналыммен жүргізілсе, оларды жеке жүргізген тиімді болады. Сондықтан осы тарауда активтерді сатып алу тауарлы-материалдық босалқыларды сатып алуы мысалы бойьшша қарастырылады.Сатып алу циклы аудитінің негізгі бағыттары есеп айырысу жағдайы туралы есепке алу мәліметтерінің нақтылығы мен зандылығын тексеру, есеп айырысу-қаржы пәндерінің орындалуы және оның кәсіпорынның төлем қабілетіне әсері, борыш нақтылығын анықтау болып табылады. Сатып алу циклндағы сәйкестікке тексеру жүргізуАудитті жүргізу кезінде тест жүргізудің екі типі — сәйкестікті немесе орындалуды тексеру және мән бойынша тексеру қолданылады. Бақылаудың бірінші типі ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге бағытталған. Әңгіме нақты мәліметтердің қабылданған экономикалық нормативтерге сәйкестігін, құжаттарды ресімдендірудің қабылданған тәртібінің орындалуын бақылау туралы болып отыр.Сатып алу циклы аудитін жүргізу кезінде орын алған қателер немесе тәртіп бұзушылықты және олардың қаржылық есеп беру нақтылығына әсер ету дәрежесін анықтау үшін кәсіпорында қолданылатын тауарлы-материалдық босалқыларды сатып алу операцияларын есепке алу әдістемесінің Қазақстан Республикасында әрекет ететін нормативтік-құқықтық құжаттарға сәйкестігі анықталады.

Сатып алушылармен тапсырыс берушілер борыштарының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:1210 «Алынуға тиісті шоттар» 1210«Алынған вексельдер» 1210«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.«Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжататары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі.Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі.

Топтамалық және талдамалық шоттар мен олардың өзара байланысы.Бухгалтерлік есеп шоттары жинақтамалы және талдамалы түрде көрсетуге арналған шоттар жинақтамалы шот деп атайды. Жинақтамалы шоттардың ерекшелігі ол тек ақшалай бірлікпен жүргізіледі және кәсіпорындардағы барлық материалдық құндылықтардың сомасын көрсетеді. Сонымен қатар жинақтамалы шоттар бухгалтерлік балансты жасауға қажет. Жинақтамалы шоттарды экономикалық жағынан топтастыруды дамыту үшін талдамалы шоттар ашылады.Қорлардың және оның жекелеген көздерінің құрамдас бөліктерін есепке алуға арналған шоттар талдамалы шот деп аталады.Талдамалы шоттарда есеп тек ақшалай өлшеуіштер мен сонымен қатар натуралды өлшеуіштер мен де жүргізіледі. Бұл шоттағы жазулар толық болады. Жинақтамалы және талдамалы шоттар арасында тығыз байланыс бар.

Түгендеу.Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін әдістер мен тәсілдер жүйесі құрайды. Олар құжаттау, түгендеу, бухгалтерлік балама асау, екіжақты жазу әдісін қолданп жинақтамалы және талдамалы шоттар жүйесін, мүліктер мен міндеттемелерді бағалау, калькуляциялау мен кәсіпорынның есеп беруі арқылы жұзеге асырылады.Түгендеу(латын тілінен аударғанда шаруашылық заттардың нақты тізімі) – бұл бухгалтерлік есептің әр түрлі объектілерінің нақты қолда бар болуын және жағдайын тексеруді көздейтін, есептік мәліметтердің нақтылығы мен шынайылығын анықтауға бағытталған бақылау құралы.Ол бухгалтерлік есеп деректерінің растығы мен кәсіпорын меншігінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатымен жүргізіледі. Түгендеудің мақсаты – қолда бар барлық құндылықтар мен қарыздардың дұрыс пайдалануын және құжаттармен расталуын қамтамасыз ету.Түгендеудің міндеттері:-Активтердің сақталуын және материалды жауапты тұлғалардың іс-әрекетін бақылау;-Есеп объектілерінің нақты жағдайының толық көрсетілуі;-Тексерумен анықталған нәтижелердің өз уақыттылығы мен шынайылығы, нақты қолда бар мүлікті есеп мәліметтерімен салыстыру;-Нормадан тыс, қолданылмайтын құндылықтарды кейін өткізу мақсатында анықтау;Есеп объектілері құнының нақтылығын және оларды сақтау ережелері мен жағдайларын тексеру, т.б. Сонымен,түгендеу – мүліктің нақты қолда барын бухгалтерлік есептің деректері бойынша заттай сәйкестігін тексерудің әдісі.

Ұзақ мерзімді активтер амортизациясының аудиті.Материалдық емес активтердi өндiрiстiк-шаруашылық салаларында пайдаланудың нәтижесiнде толық және моральдық тозуға ұшырайды.Материалдық емес активтердiң тозу үрдiсi, оның пайдалы қызмет ету мерзiмiнде өнiмнiң (жұмыс, қызмет) өзiндiк құнына енетiн есептелген амортизациялану құны.Аудитордың бастапқы мақсаты – материалдық емес активтердiң амортизацияланып тозу, шығындарының амортизация есептеу нормаларына сәйкес дұрыс есептелiп және өнiмнiң (жұмыс, қызмет) өзiндiк құнына дұрыс таратылғандығын анықтау.Ұзақ мерзімді активтер тозуының дұрыс есептелуіне аудит жүргізу кезінде аудитор әр объект бойынша және есепті кезеңдегі есептеуді жалпы тексереді.Аудиторға есептелген амортизация нормасы мен сомасының дұрыстығын дәлелдеу кажет.Амортизация мерзімін анықтау кезінде кәсіпорын техникалық немесе салық нормалар негізінде немесе күтілген табиғи тозудан шыға отырып белгіленген тиімді негізделуі керек.Материаддық емес активтер амортизациясын есептеу кезінде түрлі әдістер қолданылады: бірқалыпты есептен шығару әдісі, азайып отыратын қалдық әдісі және амортизацияны сан сомасы бойынша есептеу әдісі (кумулятивтік әдіс).Әдісті таңдау активтен болатын экономикалық пайданы тұтынудың күтілген моделіне байланысты болады.Сонымен қатар амортизация негізгі құралдардың келесідей түрлері бойынша есептелмейді: жер, мал, кітапхана қоры, мұражай байлықтары сәулет және өнер ескерткіштері, ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдары бойынша.Материалдық емес активтер амортизациясын есептеу үшін түрлі әдістер пайдаланылады.Таңдау экономикалық пайданы тұтынудың күтілген моделіне байланысты болады (түзу сызықты — ең жиі қолданылатын әдіс, өндірістік әдіс - лицензиялық келісім және патент бойынша қолданылады, азайып отыратын қалдық әдісі - компьютерлік программалық жабдықтаулар бойынша пайдаланылады).

Ұзақ мерзімді активтер есебі. Активтер ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді активтер материалдық емес активтерден, негізгі құралдардан, инвестициядан тұрады. Ұзақ мерзімді активтер – бұл компанияның ресурстары, оларды пайдаланудан болатын экономикалық пайданы, ұзақ кезең ішіндегі алу көзделген және олар сату үшін емес, кәсіпорын қызметінде пайдалану үшін алынады. Ұзақ мерзімді активтер мынадай категорияларға бөлінеді: 1. Материалдық активтер – физикалық субстанциясы бар. Ғимарат және құралдар өндірілген және офистік құралдар амортизациясына жатады., демек материалдық активтертердің құнын мерзім ішінде пайдаланған кезде бөлу. Жер амортизацияға жатпайтын жалғыз материалдық актив болып табылады, себебі оның пайдаланылуы шексіз. 2. Табиғи ресурстар пайдалы қазбаларды тапқандықтан, жерден айырмашылығы бар. Табиғи ресурстар әлсіреуге негізделеді, себебі ресурстарды пайдаланғанда тауысуы басталады. 3. Материалдық емес активтер - физикалық субстанцисы жоқ, бірақ амортизацияға жатады. Материалдық емес активтердің құны пайда тапқанда кезеңдерге бөлінеді. Материалдық емес активтерге авторлық құқық, сауда маркалары, патенттер, франшизалар, ұйымдық шығындар мен істің деңгейі жатады. Ұзақ мерзімді активтерге сонымен қатар инвестициялар, капиталдық салымдар және ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар жатады.

Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебі.Банктердің және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары бір жылдан астам мерзімге,әдетте,жаңа техниканы енгізуге шығындарына,өндірісті кеңейтуге,оны қайта құруға,қымбат бағалы жабдықты алуға және мақсатты бағдарламаларға беріледі. Ұзақ мерзімді міндеттеме бөлімі мынадай кіші бөлімдерді қамтиды.ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер,кредиторлық берешек,ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері,кейінгі қалдырылған салықтар міндеттеме,өзгеде ұзақ мерзімді міндеттеме. Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексергенде,аудитор бәрінен бұрын баланста көрсетілген,есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың бас кітаптың синтетикалық шоттармен журнал ордердің мәлеметерінің қарап сәйкестігін анықтауға тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа сәйкес болуын баса назар аударуы тиіс. Қаржы нарығы негізінен ұзақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе куәліктер нарығы деп те атайды. Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап, қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.

Шаруашылық операцияларының тіркелуі мен олардың бухгалтерік есеп шоттарында көрсетілуі. Кез-келген шаруашылық өмірдің фактілерін қалыптастыратын ұйым бухгалтерлік жазбаларды жүзеге асырады. Қаржы-шаруашылық қызметінің жазбаларының негізі алғашқы құжаттар болып табылады. Алғашқы құжаттардан мәліметтер есеп регистрлеріне аударылады, яғни мұнда олар жүйеленеді немесе бухгалтерлік шоттарға жазылады. Әрбір бухгалтерлік іс-әрекет нақты құжаттармен жүзеге асырылады ,яғни,шот- фактура, накладной, ордер, акт, наряд т.б. Бұлардың барлығы алғашқы құжаттардың түрлері болып табылады.Құжат – бұл шаруашылық операцияларын жазбаша куәландыратын және бухгалтерлік есеп мәліметтеріне заңды күш беретін куәлік болып табылады.Бухгалтерлік есеп тәжірбиесінде құжаттарды 3 топқа бөліп қарастырады:- алғашқы құжаттар /бір операцияға ғана/;-есеп регистрлері /операциялардың экономикалық мазмұнына қарай және типтеріне қарай жинақталған/;-есеп беру құжаттары /баланс және басқа да формалар/;Ақпаратарды тереңірек қарастыру үшін алғашқы жазбалардың кітаптары қолданылады – ведомостар мен журнал-ордерлер.Әрбір шаруашылық іс-әрекеттері үшін қолданылатын кесте журнал деп аталады. Журналға жазбалар хронологиялық ретпен енгізіледі. Мұндай жазбалар бухгалтерлік кітапқа жазылады.Қысқа мерзімді есептің шаруашылық операциялары олардың жинақталу жағдайларына байланысты шоттарда жазылады. Егер экономикалық мазмұнына қарай біртекті іс-әрекеттер көп болса, алғашқы құжаттардың негізінде жинақ немесе топтастырылған ведомостер жасалады. Бұл шоттардағы жазбалар санын азайтуға мүмкіндік береді.

Ішкі аудит.Ішкі аудит дегеніміз - кеңсе беру, аудит - көрсеткіштерін талдау жолымен оның белгіленген параметрлерге сәйкестігін сандық-сапалық бағалау процесі.Ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын қатаң бақылау, меншік иесінің мүліктік мүддесін қорғау ғана емес, менеджмент сапасы мен саясаты бақылау да жүзеге асырылады.Ішкі аудиттің басты міндеті-меншік иелерінің мүддесін қорғау мақсатында дербес бөлімшелер жұмысының сапасын бақылау,дамудың неғұрлым тиімді жолдарын анықтау және негізделген ұсыныстар мен кеңестер беру.Ішкі аудиттің қызмет нәтижелерінің бірталай бөлігін тәуелсіз аудитор қаржылық ақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін.

Ішкі бақылау жүйесі және оның элементтері "Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында ішкі бақы-лау жүйесін (ІБЖ) субъект басшылығының қызметін субъект басшы-лығы саясатын ұстануы активтерді сақгау, алаяқгық пен қателердің аддын алу және оларды анықгау, бухгалтерлік жазбалар дәлдігі мен толықгығын, сонымен қатар сенімді қаржылық ақпаратты уақгылы дайындауды қамтыған тәртіппен және тиімді жүргізуді мүмкіншілігінше қамтамасыз етуге бағытталған субъект басшылығы қабылданған бақылау мен реттеменің жалпы саясатының жиынтығы ретінде анықгайды Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі басшылықгы қабылданған шешімнің орындалуы қызықгырады. Ба-қылауды іске асыратын жағдайға басқарудың сәйкес күрылымы енеді. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" заңның 8-ба-бында: "Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүргізу қар-жылық есепті қүру кезінде активтерді сақгау, үрлық пен қателерді болдырмау жөне анықгау жөніндегі шараларды қамтыған операция-ларды тиімді жүргізу, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру, есеп саясаты туралы заңының орындалуын қамтамасыз ету үшін ұйым-дар ішкі бақылауды үйымдастыруға құқықгы. Ішкі бақылауды үйым-дастыруды басшылық қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелерден басқа ұйымдар ішкі бақылауды тәуелсіз аудиторлар немесе аудитор-лық ұйымдарды тарту арқылы іске асыруға қүқықты" — деп көрсетілген Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналы мен оның басқа-рушылық буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен қүруға қарағанда сүрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың барлық пайдаланылатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең аддымен нақгылы қаржылық есеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау, өңдеу және жинақтау процестерін реттеу және бақылауға тікелей бағытталған шаралар қызықгы. Ішкі бақылаудың негізгі міндеттері: Заң талаптарының орындалуы; Мүлікті ысыраптан қорғау; Ағымдағы шаруашылық операцияларының тиімді орындалуы; Басқарудың барлық деңгейлерінде,бұйрықгарды,өкімдерді,және басқа нұсқауларды орындау;