2. Қазақстан Республикасының сайлау құқығының қағидалары.

Сайлау құқығының қағидалары Қазақстан Республикасының Конституциясында және сайлау туралы конституциялық заңда бекітілген.

Қазақстан Республикасының азаматтары сайлауға жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы қатыса алады. Жалпығы бірдей сайлау құқығы – 18 жасқа толған барлық азаматтардың мемлекеттік органдарды қалыптастыруға тікелей қатысу құқығы, сонымен қатар бекітілген сайлау нормаларына сәйкес сайланбалы органдарға сайлану құқығы. Психикасының бұзылғанына бйланысты сотпен әрекет қабылеті жоқ деп танылған немесе сот шешімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарындағы Қазақстан Республикасының азаматтары сайлау және сайлану құқықтарына ие болмайды.

Тең сайлау құқығы - әр сайлаушы бір ғана дауысқа ие болады және барлық сайлаушылар сайлауға тең негізде қатыса алады. Қазақстан Республикасының азаматтарының сайлауға қатысуының тең мүмкіндіктері мемлекетпен кепілденеді және қамтамасыз етіледі. Сайлау туралы заңдылықпен, оның нормаларына сәйкес сайлау округтерін тұрғындардың санын тең бөлу арқылы құру қарастырылады, әр сайлаушы сайлаушылардың тізімінің тек біреуіне енгізіледі. Сайлау заңдылығының бұзылуына байланысты істерді тездетіп қарастыру жағдайы да қарастырылады.

Тікелей сайлау құқығы қағидасы – Қазақстан Республикасының азаматтарының Президентті сайлауға, Мәжіліс, мәслихат депутаттарын және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесін сайлауға тікелей қатысуы.

Жасырын дауыс беру қағидасы – сайлаушының еркі сақталуы үшін жасалатын жағдайлар, яғни сайлау кезінде азаматтарға қандай да бір бақылау жасау мен қысым көрсетуге мүмкіндіктердің болмауы. Сайлау учаскелерінде жасырын дауыс беру үшін арнайы бөлмелер құрылады.

Қазақстанда ерікті сайлау жарияланады (сайлау туралы Конституциялық заңның 2-ші бабы). Сайлаушылардың сайлауға қатысуы ерікті түрде болады. Республиканың азаматы сайлауға қатыспағаны үшін ешқандай жауаптылықта болмайды. Бұл құқықтық мемлекеттің демократиялығының бір қағидасы.

Құқықтық, демократиялық мемлекетте сайлау процесінің барлық кезеңдері жариялылық және ашық негізде өткізілуі қажет. Сайлаушылар депутаттыққа кандидат туралы және сайлау барысы туралы кез келген ақпаратты алуға құқылы. Сайлау органдарының барлық шешімдері және берілген дауыстардың нәтижелері бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға тиіс.

3. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесінің түсінігі.

Қазақстанда пропорционалдық және мажоритарлық жүйелердің үйлесімдігіне негізделген аралас сайлау жүйесі қолданылады. Пропорционалдық сайлау жүйесі 1998 жылы Парламент Мәжілісіндегі он депутаттық орынды саяси партияларға берумен байланысты енгізілді. Осыған дейін Қазақстанда сайлаудың мажоритарлық жүйесінің абсолюттік көпшілігі қолданылды.

Мажоритарлық сайлау жүйесі – бұл жүйеде кандидат өзі ұсынылған сайлау округі бойынша сайлаушылардың көпшілік дауысына ие болса, онда сайланған болып есептеледі. Сонымен қатар бұл жүйе сайлаудың өткенін анықтау үшін де қолданылады. Сайлау өткен болып есептеледі, егер оған сайлаушылардың көпшілігі қатысса.

Мажоритарлық сайлау жүйесінің үш түрі қарастырылады:

абсолюттік көпшілік, онда сайлау өткен болып есептеледі, егер сайлаушылардың 50 пайызынан көпшілігі сайлауға қатысса; Кандидат сайланған болып есептеледі, егер оған сайлауға қатысқан сайлаушылардың 50 пайызынан астамы дауыс берсе;

салыстырмалы көпшілік, онда сайлау өткен болып есептеледі, егер оған сайлаушылардың көпшілігі қатысса; кандидат сайланған болып есептеледі, егер ол өзге кандидаттарға қарағанда көпшілік дауысқа ие болса;

біліктілік көпшілікте кандидат заңды негізде бекітілген көпшілік дауысқа ие болуы қажет – 2/3, 3/4 және т.с.с..

Қазақстан Республикасында Президентті, Парламент депутаттарынын, мәслихат депутаттарын сайлау кезінде мажоритарлық жүйенің абсолюттік көпшілігі қолданылады, яғни кандидат сайлауға (таңдауға) қатысқан сайлаушылардың 50 пайызынан астам дауысына ие болса, онда ол сайланған болып есептеледі. Қайта дауыс беру кезінде өзге кандидаттарға қарағанда көпшілік дауысқа ие болған кандидат сайланған болып есептеледі. Егер қайта дауыс беру кезінде тек бір ғана кандидатқа дауыс берілетін болса, онда ол осы сайлауға қатысатын сайлаушылардың 50 пайыздан астам дауысына ие болуы қажет.

Сайлауға 50 пайыздан төмен болмайтын сайлаушылар қатысса, онда сайлау өткен болып есептеледі.

Жергілікті өзін-өзі басқару орргандарының мүшелерін сайлау кезінде сайлаушылардың даусын санауға мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілігі қолданылады.

Мәжіліс депутаттарын партиялық тізім бойынша сайлау кезінде мандаттар келесі негізде бөлінеді.

1. Ең алдымен сайлау квотасын анықтап алу қажет – Орталық сайлау комиссиясы біртұтас жалпы ұлттық округ аумағы бойынша әр партиялық тізімге берілген дауыстардың санын есептейді. Ол партиялар дауыс баруге қатысқан сайлаушылардың жеті немесе одан да астам пайызына ие болуға тиіс. Жеті пайыздық барьерден өткен саяси партиялар үшін берілген сайлаушылардың барлық дауыстарының жиынтығы онға, яғни біртұтас жалпы ұлттық округ бойынша берілетін депутаттық мандат санына (орын саны) бөлінеді. Алынған нәтиже сайлау квотасы болып табылады.

2. Депутаттық мандатты тарату кезінде қатысатын әр партиялық тізім бойынша берілген дауыстар саны сайлау квотасына бөлінеді (немесе бірінші сайлау бөлігі). Әр партияға берілген дауыстар санын сайлау квотасына бөлу арқылы, партиялық тізім бойынша сәйкестелген саяси партиялардың әр қайсы неше мандатқа ие болғанын анықтауға болады. Яғни осы партияларға мандатты бөлу кезінде қалдықсыз қалған бүтін санға сәйкес мандат беріледі.

3. Егер жоғарыда көрсетілген әдістер қолданылғаннан кейін бөлінбей қалған мандаттар болса, онда осы мандаттар қайта бөлінеді. Бөлінбей қалған мандаттар партиялық тізімдерге олардың әр қайсының жинаған дауыстарын сайлау квотасына бөлу кезінде қалған қалдықтарының жоғарыдан төменге қарай орналасуына байланысты бөлініп беріледі.

4. Депутаттық орындар сәйкестелген партиялық тізімдер бойынша олардың депутаттарының белгілі бір тәртіпте орналасуын қатаң сақтау негізінде беріліді.

Саяси партиялар қайта құрылуы немесе таратылуы кезінде осы партиялық тізім бойынша депутаттық мандатқа ие болған Мәжіліс депутаты да өзінің өкілеттігін тоқтатады.