Жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігі.

Жергілікті мемлекеттік басқару – жергілікті маңыздағы экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешу бойынша сәйкестелген әкімшілік-аумақтық бірліктердегі мемлекеттік билік органдарының қызметі. Сонымен қатар ол жергілікті жерлерде мемлекеттік саясат пен реформаларды өткізуге негізделген.

Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқаруды жергілікті өкілдік және атқарушы органдар жүзеге асырады, олар сәйкестелген аумақтағы істердің барысына жауап береді. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қызметінің құқықтық базасы болып Конституция мен 23 қаңтар 2001 жылы қабылданған “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Қазақстан Республикасы Заңы табылады. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарын құру Қазақстанның біртұтас жүйесін көздейтін әкімшілік-аумақтық құрылыспен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасында әкімшілік аумақтық бөлудің үш звенолақ жүйесі қалыптасқан. “Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы” заңына сәйкес әкімшілік-аумақтық құрылыс жүйесіне келесі әкімшілік-аумақтық бірліктер жатады: ауыл (село), кент, ауылдық (селолық) округ, аудандағы қала, қала, аудан, облыс.

Жергілікті өкілдік органдарға облыстарда, республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда, аудандарда құрылатын мәслихаттар жатады. Ал әкімшілік-аумақтық бөліністердің басқа деңгейлерінде мәслихаттар құрылмайды. Жергіліктк атқарушы органдар болып өзіне бағынатын аппаратымен бірге әкім мен салалық және салааралық басқарудың жергілікті органдары табылады. Бірақ республикалық маңызы бар қаланың (астананың), аудандық маңызы бар қаланың, кенттердің, ауылдардың (селолардың), ауылдық (селолық) округтердің әкімдерінің тұсында әкимияттар құрылмайды.

Жергілікті мемлекеттік және атқарушы органдар өздері қабылдайтын актілердің заңдылығы мен лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне жауапты. Мәслихаттардың өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы мен әкімдер мен өзге де басшыларды лауазымынан босату заңда белгіленген тәртіпте жүзеге асырылыды.

Мәслихаттар – жергілікті өкілді органдар.

Біріншіден, мәслихаттар халықтың жергілікті өкілді органы болып табылғанымен, олар биліктің ерекше тармағы - өкілдік орган болып табылмайды. Қолданыстағы Конституцияда біртұтас мемлекеттік билік тармақтарын заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу қағидасы бекітілген. Сонымен қатар Конституцияда “өкілдік билік органдары” деген емес “жергілікті өкілді органдар” деген термин қолданылады.

Екіншіден, мәслихаттар заң шығарушы билік тармағының органдарына да жатпайды, себебі олар заңдарды қабылдамайды.

Үшіншіден, мәслихаттар сонымен қатар атқарушы билік тармағына да жатпайды. Конституция мен конституциялық заңдылық атқарушы билік органдарының тізімін: Үкімет, министрліктер, Үкімет құрамына енбейтін орталық атқарушы органдарды және жергілікті атқарушы органдарды енгізе отырып нақты анықтайды.

Сонымен қатар мәслихаттар жергілікті маңызға ие болатын мемлекеттік органдар болып табылады, олардың мақсаты сәйкестелген әкімшілік-аумақтық бірліктердің тұрғындарының мүдделерін қорғау мен жергілікті атқарушы органдардың қызметін “тежеу”.

Заңдылықпен мүмкін болатын депутаттардың саны анықталады. Облыстық мәслихаттарда олардың саны 50-ден, қалалық мәслихаттарда 30-дан, аудандық мәслихаттарда 25-тен аспауға тиіс. Маслихат депутаттарының нақты саны Орталық сайлау комиссиясымен анықталады.

Анықталған депутаттар санының төрттен үші сайланған жағдайда мәслихат хақылы болып есептеледі.

Мәслихаттың өкілеттігі оның жаңа шақырылымының алғашқы сессиясы ашық деп жарияланған кезден басталады және өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты тоқтатылады. Сонымен қатар олардың өкілеттігі Бас прокурордың ұсынысы бойынша Сенатпен мерзімінен бұрын келесі негіздерде тоқтатылуы мүмкін:

бірнеше рет (екі немесе одан да көп) Қазақстан Республикасы Конституциясын, заңдарын бұзуы олардың қабылдаған шешімдерінде орын алуы және осы шешімдердің соттық тәртіпте заңсыз деп танылуы;

егер қайта сайланған мәслихат бірінші сессиясы ашылған күннен бастап отыз күннің ішінде өзінің құрылымын анықтамаса және сәйкестелген органдарын құрмаса;

сәйкестелген әкімшілік бірліктердің қайта құрылуы немесе жойылуы;

мәслихат өзін-өзі тарату туралы шешім қабылдаса;

еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастарға байланысты әкимияттың әзірлеген аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті екі мәрте бекітпесе;

әкіммен еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастарға байланысты әкімшілік-аумақтық бірліктерді басқару схемасын екі мәрте бекітпеуі.

Конституция мен жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңға сәйкес мәслихат депутаты болып жиырма жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы сайлана алады (Конституцияның 86-шы бабының 3-ші тармағы және Заңның 5-ші бабының 2-ші тармағы). Қазақстан Республикасының азаматы тек бір ғана мәслихаттың депутаты бола алады.

Депутаттың өкілеттігі оны мәслихат депутаты ретінде тіркеу кезінен басталады және өкілеттік мерзімі аяқталған кезден немесе оның өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату негізіне байланысты тоқтатылады.

Мәслихат депутатының өзінің өкілеттігін жүзеге асыру кезіндегі құқықтары мен бостандықтары жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңның 21-ші бабында бекітілген. Мәслихат депутатына өзінің өкілеттіктерін еш кедергісіз және нәтижелі жүзеге асыруы, құқықтарын, қадір-қасиетін және ар-ожданын қорғауы үшін кепілдік беріледі.

Мәслихаттың құзыреті.

Конституцияның 86-шы бабының 4-ші тармағына және жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңның 21-ші бабына сәйкес мәслихаттардың қарауына мыналар жатады:

аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы есептерді бекіту;

сәйкестелген аумақтарда қоршаған табиғи ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланумен байланысты бағдарламаны және оларды қорғауға кететін шығындарды бекіту;

әкімнің ұсынысы бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару схемасын бекіту;

олардың қарауына жататын жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылыс мәселелерін шешу және жергілікті қауымдастықты ұйымдастырудың шекараларын анықтау;

әкімнің ұсынысы бойынша сәйкестелген әкимияттың құрамымен мәслихат сессиясының шешімі негізіндә келісу;

заңмен мәслихат құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;

Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру;

Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылық анықталған ережелерді бекіту;

сәйкестелген әкімшілік-аумақтық бірліктерді экономикалық және әлеуметтік дамыту бағдарламалары мен жоспарларының орындалуын бақылау;

мәлихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын құру, олардың қызметі туралы есебін тыңдау, мәслихат жұмысын ұйымдастырумен байланысты өзге де мәселелерді шешу;

әкімнің ұсынысы бойынша әкимият тұсындағы ведомствоаралық сипатқа ие болатын мәселер бойынша консультативті-кеңесші органның құрамын бекітеді;

тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету мен кедейшілікпен күреске әрекеттесетін бағдарламаны бекітеді;

Республиканың жер заңдылығына сәйкес жерге қатысты пайда болатын қатынастарды реттейді.

Облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана мәслихаттарының өкілеттігіне сонымен қатар облыстың аудандық жоспарлануына, Қазақстан Республикасы Үкіметінің облыстық, республикалық маңызы бар қала мен астананың орталық құрылысының бас жоспарына ұсыныс енгізу, әкімшілік аудандардың аудандық жоспарлану жобасын, облыстық (облыстық орталықты қоспағанда) және аудандық маңызы бар қалалардың құрылысының бас жоспарын бекітеді.

Аудандық мәслихаттардың құзыретіне олардың аумағында орналасқан қалалардың, кенттер мен ауылдардың құрылысының бас жоспарларын бекіту жатады.

Мәслихат өз құзыреті шегінде сәйкестелген аумақта орындалуы міндетті болып табылатын шешімдер қабылдайды. Мәслихаттың азаматтардың құқықтары мен міндеттерін қамтитын шешімдері баспасөздерде міндетті түрде жариялануға жатады. Мәслихаттың жалпыға міндетті шешімдері Әділет министрлігінің аумақтық органдарында тіркелуі қажет.

№14 тақырып бойынша тест сұрақтары.

Мәслихаттың қызметінің ұйымдастырушылық нысанының негізі болып табылады:

а) тұрақты комиссиясының отырысы;

б) сессия;

в) депутаттар мен мәслихат жұмыскерлерінің жиналысы.

(дұрыс жауабы - б)

Мәслихаттардың сессиясы заң бойынша жылына нешеден кем болмайтын негізде өткізілуге тиіс:

а) жылына үш реттен;

б) жылына төрт реттен;

в) жылына бес реттен.

(дұрыс жауабы - б)

Мәслихат сессиясының ұзақтылығы кіммен анықталады:

а) сессия төрағасымен;

б) депутаттардың тобымен;

в) мәслихат хатшысымен.

(дұрыс жауабы - а)

Мәслихаттың тұрақты комиссиясының өкілеттік мерзімі:

а) үш жыл;

б) бес жыл;

в) сәйкестелген мәслихаттың өкілеттік мерзіміне сай.

(дұрыс жауабы - в)

Әкімнің аппараты туралы ереже кіммен бекітіледі:

а) мәслихат хатшысымен;

б) әкіммен;

в) мәслихат сессиясымен.

(дұрыс жауабы - б)

Мәслихат депутатығына неше жастан өзін-өзі ұсынуға болады:

а) 25 жастан;

б) 30 жастан;

в) 20жастан.

(дұрыс жауабы - в)

Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері кіммен тағайындалады:

а) Қазақстан Ресупбликасы Президентімен маслихат депутаттарынның келісімі бойынша;

б) Қазақстан Республикасы Премьер-Министрімен;

в) Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Парламентпен.

(дұрыс жауабы - а)

Мәслихат төмендегі қай актіні қабылдайды:

а) шешім;

б) жарғы;

в) жарлық.

(дұрыс жауабы – а)

Әкім төмендегі қай актіні қабылдайды:

а) шешім;

б) жарғы;

в) жарлық.

(дұрыс жауабы - а)

Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заңы қашан қабылданды:

а) 10 желтоқсан 1991 жылы;

б) 28 қаңтар 2001 жылы;

в) 10 қаңтар 1993 жылы.

(дұрыс жауабы - б)

ГЛОСАРИЙ

Қазақстан Республикасы аумағының республикалық және жергiлiктi мүдделерiн қолайлы ұштастыру негiзiнде мемлекеттiк басқаруды жүзеге асыру негiзгi екi категорияға - аймақтарға және елдi мекендерге бөлiнедi.

Аймақ - республиканың бiрнеше елдi мекендерi енгiзiлетiн, оның мүддесi үшiн құрылатын және басқарылатын республика аумағының бiр бөлiгi.

Республикалық әкiмшiлiк-аумақтық құрылыстың негiзгi буындары ретiнде облыс, аудан және ауылдық (селолық) округ аймақтар болып табылады.

Елдi мекен - республика аумағының халық жинақы орналасқан, кемiнде 50 адамы бар, азаматтардың шаруашылық және басқа қоғамдық қызметi нәтижесiнде қалыптасқан, заңда белгiленген тәртiпте есепке алынған және тiркелген, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар басқаратын бiр бөлiгi.

Қазақстан Республикасы аумағындағы елдi мекендер қалалық және селолық елдi мекендерге бөлiнедi.

Қалалық елдi мекендерге республикалық, облыстық және аудандық маңыздағы қалалар, сондай-ақ  олардың әкімшілік бағыныстылығының аумағындағы  поселкелер; селоларға - олардың әкiмшiлiк бағыныстылығына қарамастан қалған барлық елдi мекендер жатады.

Халқының саны 400 мың адамнан асатын облыстық маңызы бар қаладағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы аудан қаладағы аудан болып табылады.

Қалалар және басқа елдi мекендер:

1) республикалық маңыздағы қалаларға бөлiнедi, бұларға ерекше мемлекеттiк маңызы бар және, әдетте, бiр миллион адамнан астам халқы бар елдi мекендер жатқызылуы мүмкiн;

2) облыстық маңызы бар қалаларға бөлiнедi, бұларға саны 50 мың адамнан асатын, дамыған өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымы бар, iрi экономикалық және мәдени орталықтар болып табылатын елдi мекендер жатқызылуы мүмкiн;

3) аудандық маңызы бар қалаларға бөлiнедi, бұларға аумағында өнеркәсiп орындары, коммуналдық шаруашылығы, мемлекеттiк тұрғын үй қоры, оқу және мәдени-ағарту, емдеу мен сауда объектiлерiнiң дамыған жүйесi, кемiнде 10 мың адам халқы бар, оның халқының жалпы санының үштен екiсiнен астамы жұмысшылар, қызметшiлер мен олардың отбасы мүшелерi болып табылатын елдi мекендер жатқызылуы мүмкiн;

4) поселкелерге бөлiнедi, бұларға өнеркәсiп орындарының, құрылыстардың, темiр жол стансаларының және басқа экономикалық маңызды объектiлердiң жанындағы, кемiнде 3 мың адамы бар, оның кемiнде үштен екiсi жұмысшылар, қызметшiлер және олардың отбасы мүшелерi болып табылатын елдi мекендер жатқызылуы мүмкiн;

кемiнде екi мың адам халқы бар, оның жыл сайын емделу мен тынығу үшiн келетiндер саны кемiнде тең жартысын құрайтын, емдiк маңызы бар жерлерде орналасқан елдi мекендер де поселкелерге теңестiрiледi; оларға қалалықтардың жазғы демалыс орындары болып табылатын, ересек халқының кемiнде 25 процентi ауыл шаруашылығымен ұдайы айналысатын саяжай поселкелерi де жатқызылуы мүмкiн;

Қазақстан Республикасының азаматтығы адамның мемлекетпен тұрақты саяси-құқылық байланысын айқындайды, бұл байланыс олардың өзара құқылары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді.

Қазақстан Республикасында әрбiр адамның азаматтық алуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының азаматтығы осы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады.

Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзiнiң азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды.

1) заң - аса маңызды  қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының Парламенті, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық акт;

2) заңнамалық акт - конституциялық заң, Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы, кодекс, заң, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;

3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер - заң актілері болып табылмайтын, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заң актілерінің негізінде және соларды орындау үшін шығарылған, өзге де нормативтік құқықтық актілер;

4) заңнама - белгіленген тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы;

5) кодекс - осы Заңның 3-1-бабында көзделген біртектес аса маңызды  қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар біріктіріліп, жүйеге келтірілген заң;

6) Конституциялық заң - Қазақстан Республикасы Конституциясында конституциялық деп аталған, Қазақстан Республикасы Конституциясы 62-бабының 4-тармағында белгіленген тәртіппен қабылданатын заң;

7) Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің мемлекеттік тізілімі - нормативтік құқықтық актілердің реквизиттерін және осы актілер туралы ақпараттық-анықтамалық сипаттағы басқа да мәліметтерді қамтитын Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері мемлекеттік есебінің бірыңғай жүйесі;

8) Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкі - олар туралы мәліметтер Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің мемлекеттік тізіліміне енгізілген нормативтік құқықтық актілердің (өзгерістері мен толықтыруларын қоса) қағазға басылған мәтіндерінің жиынтығы;

9) Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізетін заң - Қазақстан Республикасы Конституциясы 62-бабының 3-тармағында белгіленген тәртіппен қабылданатын заң;

10) құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі;

11) нормативтік құқықтық акт - референдумда қабылданған не уәкілетті орган немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат;

12) нормативтік құқықтық актілердің ресми мәтіндерін кейіннен жариялау - Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне сәйкестік сараптамасынан өткен нормативтік құқықтық актілерді баспа басылымында жариялау;

13) нормативтік құқықтық актінің деңгейі - нормативтік құқықтық актінің нормативтік құқықтық актілер сатысындағы өзінің заң күшіне қарай алатын орны;

14) нормативтік құқықтық актіні ресми жариялау - нормативтік құқықтық актінің толық мәтінін ресми және мерзімдік баспа басылымдарында жалпы жұрттың назарына салу үшін жариялау;

15) уәкілетті орган - Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Заңда, сондай-ақ сол органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мәртебесін айқындайтын заңнамада белгіленген өз құзыретіне сәйкес нормативтік құқықтық актілер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдары (Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді және атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, өзге де мемлекеттік органдар).

1) халықаралық шарттың тең түпнұсқа мәтiнi - келiссөздерге қатысушы тараптар немесе уағдаласушы тараптар түпнұсқа (түпкiлiктi нұсқа) ретiнде қарайтын халықаралық шарт мәтiнi;

2) мемлекетiшілік рәсiмдер - халықаралық шартты Қазақстан Республикасы Парламентiнiң ратификациялауы, Қазақстан Республикасы Президентінің не Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бекiтуi немесе қабылдауы;

3) күшін жою - Қазақстан Республикасының өзi жасасқан халықаралық шарттан тиiсiнше ресiмдеп бас тартуы және Қазақстан Республикасы халықаралық шартының қолданылуын тоқтату тәсiлінің бiрi;

4) депозитарий - халықаралық шарттың түпнұсқасы сақтауға тапсырылатын және осы халықаралық шартқа қатысты халықаралық құқық нормаларында көзделген функцияларды орындайтын мемлекет, халықаралық ұйым немесе оның басты атқарушы лауазымды адамы;

5) уағдаласушы тарап - халықаралық шарттың күшiне енгенiне немесе енбегенiне қарамастан халықаралық шарттың өздерi үшiн мiндеттi екендігіне келiскен мемлекет немесе халықаралық ұйым;

6) халықаралық шарт жасасу - Қазақстан Республикасының өзi үшiн халықаралық шарттың мiндетті екендiгiне келiсiм бiлдiруi;

7) халықаралық ұйым - мемлекетаралық немесе үкiметаралық ұйым;

8) Қазақстан Республикасының халықаралық шарты - Қазақстан Республикасы шет мемлекетпен (шет мемлекеттермен) немесе халықаралық ұйыммен (халықаралық ұйымдармен) жазбаша нысанда жасасқан және мұндай келiсiмнің бiр құжатта немесе өзара байланысты бiрнеше құжаттарда екендігіне қарамастан, сондай-ақ оның нақты атауына қарамастан халықаралық құқық реттейтiн халықаралық келiсiм;

9) ескертпе - көпжақты халықаралық шартқа қол қою, ратификациялау, бекiту, қабылдау немесе оған қосылу кезiнде мемлекет немесе халықаралық ұйым кез келген тұжырыммен және кез келген атаумен бiр жақты жасаған мәлiмдеме, осы мәлiмдеме арқылы осы мемлекет немесе осы халықаралық ұйым халықаралық шарттың белгілі бiр ережелерiнің заңдық күшiн олардың аталған мемлекетке немесе аталған халықаралық ұйымға қолданылуына қатысты жоюды немесе өзгертудi қалайды;

10) дәйектеу - келіссөздерге қатысушы әрбiр тараптың өкiлетті өкілдерінің халықаралық шарт мәтiнiмен келiсу белгісi ретінде келiсілген халықаралық шарттың жобасына немесе оның жекелеген баптарының нормаларына инициалдарымен алдын ала қол қоюы, не халықаралық шарт мәтiнiнiң тең түпнұсқалығын анықтау тәсiлдерiнің бiрi;

11) қол қою - халықаралық шартты жасасу сатысы немесе егер халықаралық шартта қол қоюдың осындай күші бар екендiгi көзделген немесе Қазақстан Республикасы мен келiссөздерге қатысушы басқа да тараптардың қол қоюдың осындай күшке ие болуға тиiс екендігі туралы уағдаластығы өзге де жолмен белгіленген, немесе Қазақстан Республикасының қол қоюға осындай күш беру ниеті оның өкілінің өкілеттігінен туындаған және (немесе) келіссөздер кезінде білдірілген жағдайда халықаралық шарттың өзі үшiн мiндеттілігіне Қазақстан Республикасының келiсiм бiлдiру тәсiлi;

Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба, Мемлекеттік Гимн Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары болып табылады.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы - ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының тұсында ұлттық өрнек тік жолақ түрінде нақышталған. Күн, оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес. Тудың ені мен ұзындығының арақатынасы - 1:2.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы - дөңгелек нысанды және көгілдір түс аясындағы шаңырақ (киіз үйдің жоғарғы күмбез тәрізді бөлігі) түрінде бейнеленген, шаңырақты айнала күн сәулесіндей тарап уықтар шаншылған. Шаңырақтың оң жағы мен сол жағында аңыздардағы қанатты пырақтар бейнесі орналастырылған. Жоғарғы бөлігінде - бес бұрышты көлемді жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Қазақстан» деген жазу бар. Жұлдыздың, шаңырақтың, уықтардың, аңыздардағы қанатты пырақтардың бейнесі, сондай-ақ «Қазақстан» деген жазу - алтын түстес.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Гимні - осы Конституциялық заңда көзделген жағдайларда орындалатын музыкалық-поэтикалық туынды.

Республикалық референдум - Қазақстан Республикасы Конституциясының, конституциялық заңдарының, заңдарының және мемлекеттiк өмiрiнiң өзге де неғұрлым маңызды мәселелерiне арналған шешiмдердiң жобалары бойынша бүкiлхалықтық дауыс беру.

Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға.

Республиканың Президентi - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi.

Республика Президентi мемлекеттiк билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.

1) төтенше жағдай енгiзiлетiн жерлердiң шекаралары - Қазақстан Республикасының бiр немесе бiрнеше әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктерiнiң аумағы;

2) жергiлiктi жердiң комендатурасы - төтенше жағдай енгiзiлген жерлерде төтенше жағдай режимiн қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасының Президентi құратын уақытша арнаулы орган;

3) жергiлiктi жердiң коменданты - Қазақстан Республикасының Президентi тағайындайтын, төтенше жағдай енгiзiлген жердегi комендатураның қызметiне басшылық жасайтын және төтенше жағдай режимiн қамтамасыз ететiн күштер мен құралдарды бiрыңғай басқаруды жүзеге асыратын лауазымды адам;

4) коменданттық сағат - арнайы берiлген рұқсат қағаздарынсыз және жеке басын куәландыратын құжаттарсыз көшелерде және өзге де қоғамдық жерлерде не үйлерiнен тысқары жерлерде жүруге тыйым салынатын тәулiк мезгiлi;

5) төтенше жағдай - азаматтардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын қорғау мүдделерiнде ғана қолданылатын және мемлекеттiк органдар, ұйымдар қызметiне, азаматтардың, шетелдiктердiң және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен бостандықтарына, сондай-ақ заңды тұлғалардың құқықтарына жекелеген шектеулер белгiлеуге жол беретін және оларға қосымша мiндеттер жүктейтiн ерекше құқықтық режим болып табылатын уақытша шара.

 Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы.

Үкiмет алқалы орган болып табылады, азақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды.

Үкiметтiң құрамына Үкiмет мүшелерi - Республиканың Премьер-Министрi, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кiредi.

Республика Үкiметiнiң актiлерi

1. Республика Үкiметi Республика Конституциясының, заңдарының, Президент актiлерiнiң, өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң негiзiнде және оларды орындау үшiн нормативтiк және жеке қаулылар шығарады.

2. Үкімет қаулылары Үкімет мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Үкімет қаулыларына Республика Премьер-Министрі қол қояды.

3. Республика Премьер-Министрi өкiмдер шығарады. Премьер-Министрдiң өкiмдерi әкiмшiлiк-өкiмдiк, жедел және жеке-дара сипаттағы мәселелер бойынша шығарылады.

4. Өздерiнiң құзыретi шегiнде қабылданған Үкiмет қаулылары мен Республика Премьер-Министрi өкiмдерiнiң Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады.

5. Үкiмет қаулылар мен Республика Премьер-Министрiнiң өкiмдерi Республика Үкiметiнiң Регламентiнде белгiленген тәртiппен әзiрленедi және қабылданады.

6. Үкiмет қаулыларының күшiн Республика Президентi мен Үкiметi жоя алады.

7. Премьер-Министрдiң өкiмдерiнiң күшiн Республика Президентi, Үкiметi және Премьер-Министрi жоя алады.

Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесi (бұдан әрі - Кеңес) Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы консультациялық-кеңесші орган болып табылады.

Конституциялық iс жүргiзуге қатысушылар

1. Конституциялық iс жүргiзуге қатысушылар болып өтiнiштерi бойынша конституциялық iс қозғалып отырған мына адамдар мен органдар танылады:

1) Республика Президентi;

2) Парламент Сенатының Төрағасы;

3) Парламент Мәжiлiсiнiң Төрағасы;

4) өздерiнiң жалпы санының кемiнде бестен бiрi болатын Парламент депутаттары;

5) Премьер-Министрi;

6) Республика соттары;

7) актiлерiнiң конституциялылығы тексерiлетiн мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар.

2. Қажет болған жағдайда конституциялық iс жүргiзуге қатысушылар Конституциялық Кеңеске өз өкiлдерiн жiбере алады, олардың өкiлеттiгi азаматтық iс жүргiзу заңдарында көзделген тәртiппен ресiмделедi.

Конституциялық Кеңестiң өтiнiштердi қарау мерзiмдерi - Конституциялық Кеңес iс жүргiзуге қабылданған өтiнiштi қарап, өтiнiш келiп түскен күннен бастап бiр ай iшiнде ол жөнiнде қорытынды шешiм шығарады. Егер мәселенi кейiнге қалдыруға болмаса, Республика Президентiнiң жазбаша нысанда жасаған талабы бойынша бұл мерзiм он күнге дейiн қысқартылуы мүмкiн.

Конституциялық Кеңес шешiмдерiнiң түрлерi

1. Конституциялық Кеңестiң отырысында қабылданатын кез келген акт оның шешiмi болып табылады.

2. Конституциялық Кеңестiң шешiмдерi Конституциялық Кеңестiң конституциялық өкiлеттiгiн жүзеге асыратын қорытынды шешiмдер және Конституциялық Кеңестiң өзге де өкiлеттiгiн жүзеге асыратын басқа да шешiмдер болып бөлiнедi.

Конституциялық Кеңес шешiмдерiнiң нысаны

Конституциялық Кеңестiң шешiмдерi мынадай нысанда қабылданады:

1) Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген құқығының құрамдас бөлiгi болып табылатын қаулылар, соның iшiнде нормативтiк қаулылар;

2) қорытындылар;

3) жолдаулар.

Конституциялық Кеңестiң шешiмдер қабылдауы

1. Конституциялық Кеңес шешiмдердi алқалы түрде қабылдайды.

2. Конституциялық Кеңес шешiмдi өз мүшелерiнiң жалпы санының көпшiлiк даусымен ашық дауыс беру арқылы, ал Конституциялық Кеңестiң тiптi бiр мүшесi талап етсе де - жасырын дауыс беру арқылы қабылдайды.

Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi.

Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi соттар құрайды.

Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi.

1) әкiм - Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда) басқаратын және тиісті аумақта мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік органдардың барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты қамтамасыз ететiн, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты өкiлi;

2) әкiм аппараты - жергiлiктi атқарушы органның (ол құрылған жағдайда) және әкiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;

3) мәслихат аппараты - тиiстi мәслихаттың, оның органдары мен депутаттарының қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мекеме;

4) жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган - жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың жекелеген мiндеттерiн жүзеге асыруға әкiмдік уәкiлеттiк берген және тиiстi жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекеме;

5) мәслихат сессиясының төрағасы - мәслихат депутаттарының арасынан сайланатын, мәслихат сессиясында ұйымдастырушылық-билiк ету қызметiн жүзеге асыратын, мәслихаттың лауазымды адамы;

6) жергiлiктi мемлекеттiк басқару - осы заңда және басқа да заң актiлерiнде белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар тиiстi аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында жүзеге асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып табылатын қызмет;

7) жергiлiктi атқарушы орган (әкiмдік) - облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;

8) жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды белгiлейтiн және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган;

9) мәслихат сессиясы - мәслихат қызметiнiң негiзгi нысаны;

10) әкiмшілiк-аумақтық бөлiнiстi басқару схемасы - тиiстi аумақта орналасқан, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң бюджетiнен қаржыландырылатын атқарушы органдар жүйесi;

11) орталық мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесі - тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс шегiнде орталық атқарушы орган мiндеттерiн жүзеге асыратын орталық атқарушы органның құрылымдық бөлiмшесi.

Мәслихат аппараты - мәслихат пен оның органдарын ұйымдастырушылық, құқықтық, материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз етудi жүзеге асырады, депутаттарға өздерiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыруға көмек көрсетедi.

«Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы» пәні бойынша курстық жұмыстардың тақырыбы

1. Қазақстан Республикасының конституиялық құқығы – құқық саласы ретінде

2. Қазақстан Республикасының конституиялық құқығы – ғылым ретінде

3. Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын топтастыру

4. Қазақстан Республикасының Президентін, Сенат пен мәжіліске, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына депутаттарды сайлау

5. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық мәртебесі

6. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттері

7. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері

8. Қазақстан Республика Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесі

9. Азаматтықты алу және тоқтату негіздері

10. Парламент құрылымы

11. Парламент палаталарын құру тәртібі

12. Парламент өкілеттіктері

13. Қазақстан Республикасы Парламентіндегі заң шығару процесі

14. Парламент актілері

15. Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық-құқықтық жағдайы

16. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылу тәртібі

17. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығының негізгі қағидалары, сайлау округтері, сайлау учаскелері, сайлау комиссиялары

18. Депутаттыққа ұсынылған кандидаттардың құқықтық кепілдіктері

19. Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілеттіктері

20. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы Президентімен өзара әрекеттестігі

21. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы Парламентімен өзара әрекеттестігі

22. Үкімет актілері

23. Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесі мемлекеттік биліктің жүйесінде

24. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өкілеттіктері

25. Конституциялық Кеңестің шешімдері, олардың заңдылық күші

26. Сот билігінің түсінігі

27. Сот билігінің әлеуметтік қызметі

28. Соттардың құрылымы мен құрамы

29. Соттардың мәртебесі

30. Прокуратураның конституциялық-құқықтық жағдайы

31. ҚР Жоғарғы сотының конституциялық-құқықтық жағдайы

32. Әкімшілік-аумақтық құрылыстың түсінігі

33. Әкімшілік-аумақтық құрылыстың жүйесі

34. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылыстың негізгі қағидалары

35. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысын құқықтық реттеу

36. Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқарудың түсінігі

37. Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі басқарудың түсінігі

38. Мемлекеттік биліктің жергілікті өкілеттік органы

39. Мемлекеттік биліктің құрылу тәртібі

40. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері

41. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілері

42. Жергілікті атқару органдары

43. Жергілікті атқару органдарының өкілеттері

«Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы» пәні бойынша дипломдық жұмыстардың тақырыбы

1. Қазақстан Республикасының конституциясы: тұрақтылық және динамизм

2. Қазақстан Республикасы Конституциясы және оның қолданыстағы заңнамаларда іске асырылу мәселелері

3. Қазақстан Республикасы Парламенті: қалыптасуы мен жүргізіліп жатқан реформалардағы рөлі, болашағы

4. Сайлау құқығындағы конституциялық және заңды жауаптылық

5. Адамның табиғи монополия қызметіндегі конституциялық құқықтарын сақтау қағидасының іске асырылу негіздері

6. Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ұлттық идеяның жүзеге асырылу негіздері

7. Қазақстан Республикасындағы конституционализацияның генезисі: мәселелері мен болашағы

8. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес егемен Қазақстанның әлеуметтік-мәдени және саяси-құқықтық мәселелері.

9. Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдарының конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтаудағы кейбір мселелер

10. Қазақстан Республикасы Конституциясы және заң ғылымындағы өзекті мәселелер

11. Қазақстандағы саяси реформаларды іске асырудың конституциялық-құқықтық мәселелері

12. Депутаттық қолсұғылмаушылық: тарихи-құқықтық аспектілері және конституциялық-құқықтық негіздері

13. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде конституиялық-құқықтық қалыптасуының алғышарттары

14. Қазақстандағы конституцияонализм: қалыптасу тәжірибесі мен билік тетігінің нәтижесі

15. Қазақстан Республикасы Конституциясы: құқықтық мемлекеттің және азаматтық қоғамның қалыптасуы

16. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдардың конституциялық-құқықтық мәртебісі

17. Қазақстандық қоғамды модернизациялау жағдайында парламентаризмді жетілдіру мәселелері

18. Қазақстан Республикасында бекітілген қағидалар мен идеяларды іске асыру мәселелері

19. Конституциялық-құқықтық жауаптылық мәселелері

20. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық-құқықтық жауаптылығы

21. Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық-құқықтық жауаптылығы

22. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық жауаптылығы

23. Қазақстан Республикасындағы судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі және олардың конситуциялық жауаптылығы

24. Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық-құқықтық мәртебесін іске асырудағы кейбір мәселелер

25. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз ету нысандарының мемлекетішілік және халықаралық-құқықтық үйлесімділігі

26. Қазақстан Республикасындағы азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының конституциялық-ққықтық негіздері

27. Қазақстан халқы Ассамблеясының конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтаудағы кейбір мәселелер

28. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтаудағы кейбір мәселелер

29. Азаматтық институты конституциялық құқықтың негізгі институты ретінде

30. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асырудағы кейбір мәселелер

31. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығын жүзеге асырудағы кейбір мәселелер

32. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мемлекеттік биліктің жүйесінде алатын орны

33. Қазақстан Республикасындағы прокуратураның мәртебесінің конституциялық-құқықтық негіздері

34. Қазақстан Республикасындағы сот органдарының конституциялық-құқықтық жағдайы

35. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылыстың негізгі қағидалары

36. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін жетілдірудің конституциялық-құқықтық негіздері

37. Қазақстан Республикасы Парламентіндегі заң шығару процесін жетілдіру мәселелері

38. Қазақстан Республикасы Президентінің Үкіметпен өзара қатынасының конституциялық-құқықтық негіздері

39. Қазақстан Республикасы Президентінің Парламентпен өзара қатынасының конституциялық-құқықтық негіздері

40. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк билiк органдарының тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiне сәйкес қызметінің жүзеге асырылуының конституциялық-құқықтық негіздері

41. Қазақстандағы конституциялық бақылау институтының қалыптасуы мен тарихи-құқықтық негіздері

42. Қазақстан Республикасының конституциялық бақылауындағы халықаралық келісім-шарттың мәртебесі

43. Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау органының жұмысын жетілдіруі жолдары

44. Қазақстан Республикасы Президентiнің конституциялық бақылауды жүзеге асырудағы ролі

45. Конституция әділеттілігінің жоғарғы органы ретінде Конституциялық Соттың мәртебесі мен құзіреті

46. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы және оның іске асырылу негiздерi

47. Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясының біртұтас сайлау жүйесіндегі орны

48. Қазақстан Республикасында сайлау процесінің конституциялық-құқықтық негіздері мен оны іске асырудың кейбір мәселелері

49. Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуы мен даму перспективалары

50. Халықаралық құқық нормалары мен қағидаларының Қазақстан Республикасының ұлттық құқық иерархиясындағы алатын орны