4. Қазақстан Республикасындағы сайлау органдарының жүйесі.

Қазақстан Республикасында сайлауды ұйымдастыру және өткізуді арнайы органдар - сайлау комиссиялары жүзеге асырады. Олардың өкілеттк мерзімі 5 жыл және қызметі сайлау туралы конституциялық заңның 2-ші тарауымен реттеледі.

Қазақстан Республикасындағы сайлау органдарының біртұтас жүйесін:

Республиканың Орталық сайлау комиссиясы;

аумақтық сайлау комиссиясы;

округтік сайлау комиссиясы;

учаскелік сайлау комиссиясы құрайды.

Орталық сайлау комиссиясы Республиканың орталық сайлау комиссиясының біртұтас жүйесін құрайтын және тұрақты әрекет ететін сайлау орган болып табылады.

Орталық сайлау комиссиясы Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Парламент Мәжілісімен сайланатын және босатылатын комиссия төрағасынан, оның орынбасарынан, хатшысынан және мүшелерінен тұрады. Оның төрағасы мен хатшысының жоғары заң білімі болуы керек.

Орталық сайлау комиссиясы келесі өкілеттіктерге ие болады:

сайлау туралы заңдылықтың орындалуын бақылауды жүзеге асырады, оның бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етеді;

Президенттің, Мәжіліс депутаттары мен Сенат дапутаттарын сайлауды дайындауды және өткізуді ұйымдастырады;

партиялық тізім бойынша сайланатын Парламент Мәжілісінің депутаттарының бір бөлігін сайлауға саяси партияларды қатысуға жіберу туралы мәселені қарастырады;

Мәжіліске сайлау бойынша сайлау округтерін құрады және олар туралы ақпаратты баспада жариялайды;

сайлау науқанын өткізуге кететін шығындардың сметасын жасайды және Үкіметке ұсынады;

сайлау комиссияларын басқарады;

Президенттікке кандидаттарды тіркейді;

орнынан кеткен Парламент, мәслихаттардың депутаттарының орнына депутаттарды сайлауды тағайындайды;

Келесі сайлау органдары болып облыстарда (республикалық маңызы бар қалаларда және астанада), аудандарда, қалаларда, қалалардағы аудандарда құрылатын аумақтық сайлау комиссиялары табылады. Олар саяси партиялардың ұсынысы бойынша сәйкестелген мәслихаттармен сайланады. Әр саяси партия сәйкестелген сайлау комиссиясының құрамына бір кандидатурадан ұсынуға құқылы. Олар Президент, Парламент пен мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етеді.

Аумақтық сайлау комиссиясы келесі өкілеттіктерге ие болады:

әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында сайлау туралы заңдылықтың орындалуын қамтамасыз етеді;

Президент, Парламент пен мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етеді;

Төменгі аумақтық; округтік және учаскелік сайлау комиссияларының қызметіне басшылық жасайды, олардың қабылдаған шешімдерін тоқтата тұруға немесе жоюға құқылы;

Сенат депутаттығына кандидаттарды тіркейді, Сенат депутаттарының сайлауын өткізуді қамтамасыз етеді;

Маслихат депутаттарын сайлау бойынша сайлау округтерін құрады, олардың тізімдерін жариялайды, сайлаушыларға сайлау учаскелері туралы хабарлайды;

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды, олардың орнынан кеткен мүшелерінің орнына қайта сайлауды тағайындайды әрі ұйымдастырады және т.б..

Округтік сайлау комиссияларының қызметі сайлау туралы Конституциялық заңның 15,16 баптарында рәсімделеді. Олар саяси партиялардың ұсынысы бойынша сәйкестелген мәслихаттармен сайланады және Парламент Мәжілісі депутаттары мен мәслихат депутаттарын сайлау округтерінде сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етеді. Олардың құрамында 7 мүше болады. Округтік сайлау комиссиялары учаскелік сайлау комиссияларына қарағанда жоғары болып табылады және сайлау учаскелерінде сайлауды өткізу мен дауыс беру бойынша олардың қызметіне толық басшылық жасайды.

Сайлау органдарының ең төменгі звеносы болып учаскелік сайлау комиссиясы табылады, олар Олар саяси партиялардың ұсынысы бойынша сәйкестелген мәслихаттармен сайланады. Олардың қызметі сайлау туралы Конституциялық заңның 17, 18 баптарымен реттеледі. Учаскелік сайлау комиссиялары Президентті, Парламент пен мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етеді.

Учаскелік сайлау комиссияларының құзыретіне мыналар жатады:

сайлаудың іс-шараларын өткізеді;

учаскелік сайлау комиссияларының мекен-жайларын жария етеді;

сәйкестелген сайлау учаскелерінің тізімдерін құрады;

сайлау орындарын дайындайды;

дауыс беруді ұйымдастырады;

берілген дауыс нәтижесін анықтап, дауыстарды санауды өткізеді;

арыздар мен шағымдарды қарайды.

№7 тақырып бойынша тест сұрақтары.

1. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы қағидаларына қайсы жатады:

а) жалпыға бірдей, тең, тікелей және жанама сайлау құқығы;

ә) жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы;

в) жасырын дауыс беру кезіндегі жалпыға бірдей, тең, тікелей және жанама сайлау құқығы, дауыс беру еріктілігі.

(дұрыс жауабы - в)

2. Мажоритарлы жүйенің салыстырмалы көпшілігі – бұнда кандидат сайланған болып есептелетін, егер:

а) 50 пайыздан астам;

ә) 25 пайыздан астам;

в) өзге кандидаттаға қарағанда көпшілік дауыс жинаса.

(дұрыс жауабы - в)

3. Қазақстан Республикасында Парламент депутаттарын сайлау кезінде дауыс есептеуге қолданылады:

а) мажоритарлық жүйенің абсолюттік көпшілігі;

б) мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілігі және пропорционалдық жүйе;

в) мажоритарлық жүйенің абсолюттік көпшілігі мен пропорционалдық жүйенің үйлесімділігі.

(дұрыс жауабы - в)

4. Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындау құқығы кімге жатады.

а) Президентке;

б) Парламентке;

в) Орталық сайлау комиссиясына.

(дұрыс жауабы - а)

5. Сайлау округі – бұл:

а) Парламент депутаттары мен жергілікті сайлану органдарын сайлау үшін құрылатын арнайы аумақтық бірлік;

б) сайлаушыларды тіркеу үшін құрылатын аумақтық органдар;

в) сайлаушылардың дауыс беретін орны.

(дұрыс жауабы - а)

8. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мүшелікке кандидаттарды ұсыну құқығына ие болады:

а) округтік сайлау комиссиясы;

б) азаматтардың жиылысы;

в) мәслитаттар.

(дұрыс жауабы - б)