книги / smaghambet(1)

«Жо ары мен»

«Символды »

«На тылы » Фрейдтегі ажеттілікпен, бас аша айт анда, таби илы пен те". Осы негізде иял пайда болады немесе б л - адамны" субъективтілігі, ниет субъектісі. «Санасыз» символды «саналы» иялда ы а арсы т рады да, на тылы зерттеу аясынан шы ып алады.

Жак Лакан осы 0шта анды адам 3міріні" м%ні деп т0сініп, оны д%лылымдар ар ылы зерттеуді ма сат етті. Ол психиканы" феноменологиясын графикалы т0рде бермек болды. Мысалы, Лакан психиканы екі ырлы, алты жазы ты бриллиант т0рінде бейнелейді. Алды" ы атарда бриллиант кесуші екі пирамида орналас ан. Жазы ты ты" беті тегіс емес,ол толып жат ан кедір- б дыр ш " ырлармен %бден б0лінген. Олар – символды ты сипаттайтын жо арыдан т3мен арай орналас ан, тіл ар ылы пайда бол ан с3здер мен символдар. Осындай синтездер ар ылы %рт0рлі ырларды" т0йіскен жерінде «на тылы », « иялда ы» ж%не «символды » адам а т%н негізгі марлы пен жа дайларды" пайда болуына алып келеді.

«8иялда ы» мен «на тылы » ашу-ыза тудырады, «на тылы » пен «символды » наданды , « иялда ы» мен «символды ты"» симбиозы махаббатты сыйлайды, - дейді Ж.Лакан.

«8иялда ыны» зерттеу ар ылы Жак Лакан «символды а», я ни тіл, с3йлеу, м%дениет былыстарына жа ындайды.«На тылы »пен « иялда ы а»ара анда, «символды » - ал аш ы, оларды" екеуі де осы «символды тан» туындайды», – деген т жырым а келеді.

«Символды » - болмыс пен ойлауды" негізі ретінде ойлау рылымын ай ындайды, заттар мен адам 3міріне %сер етеді. Мысалы, адам 3зіні" есімі ар ылы адам болады.

Жак Лаканны негізгі е бектері:

•«Паранойялы психоз ж%не оны" т л а а арыматынасы»

•«Психоталдауда ы с3з бен с3йлеуді" ызметі мен ала"ы»

&сынылатын дебиеттер:

•Автономова Н.С, Психоаналитическая концепция Жака Лакана.// Вопросы философии,1973,№5

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н. Давыдов. М., 1997.

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Кравченко С.А., Мнацаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М.,1997.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер, 2002.

203

Ба ылау с ра тары:

•Жак Лаканны" психологиялы талдауыны" негізгі т жырымдарыандай?

•Ж.Лакан идеяларыны" Фрейд ілімінен 3згешелігі неде?

•Ж.Лаканны" психоталдау іліміні" орны андай дер еді"із?

Тапсырмалар

•Жак Лакан мен Зигмунд Фрейд ілімдерін салыстырып, талда"ыздар.

•Жак Лаканны" «пульсация» ымын 3нер мен %дебиет туындылары мысалында т0сіндірі"іздер.

§30. Постмодернистік к-з%арастар: Жан Бодрийяр мен Жан-Франсуа Лиотар.

Негізгі $ымдар: структурализм, рылым, символ, симуляция, симулякр, а парат, постмодернизм

4леуметтануда ы постиндустриялы , посткапиталистік кезе"дегі %леуметтік 3згерістерді саралайтын ілімдерді постмодернизм деп атайды. Зерттеушілер постмодернизмні" дамуын бірнеше кезе"ге б3леді. Мысалы, бастап ы кезе"ні" 3кілдері А.Тойнби, Д.Барраклоу, А.Этциони, Д.Белл ж%не т.б. Зерттеушілер постмодернизмні" со" ы кезе"іне ХХ асырда ы постструктурализм ба ытыны" 3кілдері Жан Бодрийяр мен Жан Франсуа Лиотарды" ылыми шы армашылы ын жат ызады.

204

Француз %леуметтанушысы Жан Бодрийяр 1923 жылы д0ниеге келді, 2007 жылы 84 жасында айтыс болды.

Ж.Бодрийяр белгілі структуралист Ролан Барт сын ан принциптерді а паратты саланы талдау а олданды. Ол азіргі заман ы м%дениетті –

нышандар немесе символдар м дениеті деп атады. Біз радио ты"дап, теледидар к3реміз, баспас3з ралдарын о имыз, киімімізді де белгілі бір с%н ба ытына с0йене отырып та"даймыз, жуынып-шайыну, ырыну, тарану, орамал немесе галстук та у-та пауды да сол символдар аясында арастырып отырамыз, 0йімізді %демілейміз, абыр а а сурет ілеміз, 0йге жиBаз аламыз, к3лікке отырамыз, жа сы мейрамхана а барамыз, балаларымызды м%ртебесі жо ары, беделді мектепке беруге тырысамыз, т.б.

Адамзат 3зіні" тарихи дамуыны" барлы кезе"інде белгілі бір белгілер немесе символдар ж0йесінде 3мір с0реді. Айталы , 3зіндік ережелері бар иерархиялы ж0йе, мерекелер, той-думан т.б. 8азіргі кезде б рын ы кездердегідей орындалуы міндетті, тым ата" ережелер мен 0лгілер жо . К0ні бойы %р айсысымыз к3шеде, к3лікте, д0кенде онда ан, тіпті ж0здеген адаммен кездесеміз. =міріміз саналуан символдар а толы. Біз бен сіз сол символдар 0здіксіз айналымда ж0рген ж0йеде 3мір с0ріп жатырмыз. Сізді" кім екені"ізді,о амда андай %леуметтік т ыр а, орын а ие екені"ізді, мына бір имаратты"ызметі андай екенін, андай эстетикалы тал ам а с%йкес салын анын да белгілер %лемі т0сіндіреді. Осы былыс а ал аш ыларды" бірі болып назар аудар ан Францияда ы ситуационистерді" болжамдары еді, біра олар м%селені тере" тал ылайтын т жырымдар сына алмады.

«Егер символдар саныны" артуын адамзат д рыс пайдалана алса, одан пайда к3п болар еді» деген пікірді ал аш рет айт андар атарында Г.Шиллер мен Ю.Хабермас сия ты %леуметтанушылар болды. Осы авторлар теледидарда ы «к3бік опера» деп аталатын жанр а арсы шы ады, себебі телеэкранды жаулап ал ан «желбуаз» д0ниелер адамдарды, сондай-а оларды" к0нделікті 3мірін б рмалап, тым арад0рсін, арапайым етіп к3рсетеді. Аталмыш былыс тек телетуындыларда ана емес, сондай-а бас а да салаларында жиі олданыла бастады. Зерттеушілер б л былысты «шынды%ты %олдан жасау+а к-шу» деп атады ж%не оны ата" сын а алды. 4сіресе, с%н индустриясы атты сыналды. 8олдан жасал ан с%н 0лгілеріні" жастар а кері %сері, адамдарды" бойында 3зара састы ты ты" 0стем болуына алып келетіндігі %"гіме ар ауына айналды.

Жан Бодрийярді" пікірінше, символдарды сынауды" ажеті жо , себебі кез келген символ - символ бол анды тан жасандылы асиетіне ие екенін мойындауымыз керек. Философтар символды" 3зіндік м%ні бар, ол - белгілі бір на тылы ты", шынды ты" к3рінісі десе, Жан Бодрийяр 0шін тек – символ ана. Мысалы, со" ы жа"алы тарды %лемде болып жат ан о и алар депабылдаймыз. Ал шынына келгенде, жа"алы тарды дайында ан маман журналистер ж%не оларды" кім екеніне м%н бермейміз. Егер жа"алы тар шынды емес, тек журналисті" е"бегіні", оны" жеке к3з арасыны", к%сіби шеберлігіні" н%тижесі екенін д%лелдесек, сонда ана оны" м%нін т0сінеміз деу

205

ты ыры а %келеді. Сонда бас а нышандарды", белгілерді" «а и ат» екеніне к3зіміз жете ме? Жан Бодрийяр 0шін «а и ат» теледидар экранында басталады ж%не ая талады, себебі ол - жа"алы тарды" бір н с асы ана. «Бір нышан немесе белгі екінші жасырынып т р ан нышанды немесе белгіні тану а т0рткі болады», - дейді Жан Бодрийяр.

Символдарды" с%йкессіздігі м%селесі ешкімді та" алдырмайды. Мысалы, шаш жуатын сусабынны" жарнамасында к3рсетілген м%лімет пен оны пайдалан анда алын ан н%тиже арасы жер мен к3ктей болуы, я ни с йы ты" сапасыз болуы жиі кездеседі. Шынына келгенде, жарнама сізге тауарды" сапасыз екендігіне к3з жеткізуді" м0мкіндігін беріп т р. Б л пікір постмодернизмге т%н.

Жан Бодрийярды" ойынша, жарнама сатып алу а м%жб0р етпейді, тек адамды рахат а б3лейді. Сіз жарнамалан ан тауарды, ызметті пайдаланбады"ыз, біра ол сізді" ойиялы"ызды шары татып, ол жетпес к3кжиектерге жетелейді. 4сіресе саяси айраткерлерді" б аралы а паратралдары ар ылы м0лтіксіз к3рінуге тырысуы жиі сыналып ж0рген ша та Жан Бодрийяр Юрген Хабермас а жауап ретінде, саясатты" бар пиясы - «ол – тек арман», – деп пікірін білдіреді.

Сонымен, о ам « атырма а аз а орал ан, жа сылап т0рлі-т0сті а азбен буыл ан н%рсеге» айналды. «Пост азіргі заман» деген т0сінік осы заманды білдіреді. =з т жырымдарын д%лелдеу 0шін Жан Бодрийяр азіргі кезе"де адамны" сымбатты м0сініне ол жеткізу 0шін толып жат ан амал бар екенін мысал ретінде к3рсетеді. Ол арапайым диетадан бастап д%рігер к3мегіне ж0гіну немесе %рт0рлі жатты у жасау, киімі"ізді" пішімін, т0сін 3згертіп де м0сіні"ізді к3з уанарлы тай етіп белгілі бір нышандар а с%йкестендіруге болады. 4рине, жа"а заман адамы б л %дістерді" базбірін сын а алатыны с3зсіз. Мысалы, адам кейбір диеталарды стану зиян екенін біледі немесе м0мкіндігінше таби и денсаулы ты нашарлатып алмауды" шараларынарастыратын тама тануды" ережелерін тілге тиек етеді. Осылайша, азіргі заман ы с%н бизнесі дауры а жарнамалап ж0рген жасанды с лулы 0лгісін емес, таби и м0сінді са тауды насихаттайды.

Белгілі бір м0сін 0лгісі с лулы ты" дау ту ызбас 3лшемі болуы тіпті м0мкін емес ж%не оны табу а немесе жасау а мтылу да – бос %урешілік. «С лу болу а мтылу» немесе «ары болу» деген не? Анорексия, нарциссизм - салауатты 3мір салты ма %лде ауру ма? Енді с ра тар а жауап іздеп к3рейікші. Жауап %рт0рлі, сонды тан м0сін - с лулы ты" нды нышаны, белгісі ретіндегі 3з ызметін жо алтты. Жан Бодрийяр осы пікірлеріне %леуметтік конструктивизм а ымыны" ы пал еткені к3рініп т р. Егер былысты" %леуметтік м%ні болса, онда ол - жал ан, к3лгірсу немесе симуляция, я ни жасанды, олай болса, оны" т0п негізінде шынды немесе на тылы жо . «Симуляцияны» т0сіндіру 0шін Жан Бодрийяр былай деп жазады: «Диснейленд

– на ыз Американы" символы емес, ол азіргі заман ы Американы" ойданрастырыл ан, олдан жаса ан рыл ысы» екенін білдіреді». «Америкада ы ша ын алашы тар мен 0лкен шаBарлар, корпорацияларды" ке"селері

206

шо ырлан ан к3п абатты орталы тар – жасандылы ты" ай а ы» деп т0сіндіреді. Осы гипершынды та ы символдар к3біне материалды на ты шынды ты білдіріп т р ан жо , ол 3зін ана к3рсетіп т р.

Постмодернизмде на тылы пен на тылы емес, шынды пен 3тірік, а и ат пен жал ан, састы пен сас еместі" арасында ы айырмашылы жойылады. «Жасандылы ты" 0стемдігі» адам 3міріні" а и ат мазм нын б рмалайды. Мысалы, «к3не» ала, «те"із жа асында ы курорт»,«той думан» орталы ы т.б. Сонымен атар мейрамхананы, д0кенді, демалыс орнын т.б. «шы ыс» немесе «барокко», «ретро» стиліні" бірінде к3ркемдеп жасау т.б.

Гиперна тылы «на ты %лемні" 0лгілері негізінде салын ан бір на ты %лемнен пайда болма ан» - дейді Бодрийяр. Ол ХХ асырды" 30-жылдарында Уолтер Бенджамин к3терген м%селеге айта оралып, «3нер туындыларын к3шіру ар ылы к3пке таратамыз, біра к3шірме жасау туындыны" к3ркем3нерлік айталанбас нын т0сірді» деген пікірін олдады. Ал аталмышбылысты т0сіндіру 0шін Жан Бодрийяр «симулякр» деген ымды сынды. Ол – т0пн с асы жо н%рсені" к3шірмесі дегенді білдіреді. Мысалы, компакт диск сатып алса"ыз, оны" т0пн с асы айда екенін айта алар ма еді"із? 4рине, жо !

Жан Бодрийярды" барлы жа"алы тарды «3тірік, жал ан» деуімен келісуге болмайды. Мысалы, журналистерді" м%селеге атысты к3з арастары мен ба асы %рт0рлі болуы м0мкін.

Постмодернизм 3кілдеріні" бірі - Жан-Франсуа Лиотар (1924-1998) Сорбоннаны бітіргеннен кейін 1950 жылдары гимназияда м алім болды. Осы жылдары Лиотарды феноменология м%селелері ызы тырды. Н%тижесінде ол «Феноменология» (1954) деп аталатын е"бегінде Гуссерль мен Мерло-Понти к3з арастарынан т0бегейлі 3згеше ойларын жариялады. 1959-1966 жылдары Лиотар Сорбоннада ассистент ызметін ат арды. Философтар Корнелиус Касторадис пен Клод Лефорды" ма"ына йымдас ан «Социализм немесе варварлы » деп атал ан солшыл марксшіл топта бол ан еді. 60жылдарды" басында Лиотар б л топтан алша тады. Алжирдегі со ыс алым а 0лкен %сер етті, себебі ол осы елді жа сы білетін. Алжирде т рып, мектепте д%ріс берген еді. Осы со ыс туралы жаз ан ма алаларын жина тап, «Алжирдегі со ыс» деген кітап жариялады.

1972 – 1987 жылдары Лиотар Париж-VIII университетіні" профессоры болды. Ж.Дерридамен бірге Лиотар халы аралы философиялы колледж ді" негізін алады ж%не шамалы уа ыт бас арды.

Жан-Франсуа Лиотар ылымда - «а и атты"» жо ал анын немесе оны" к3мескілене баста аны туралы ал аш дабыл а андарды" бірі. «А и атты жал аннан айыра алу м0мкіндігіні" т3мендеуі – постмодернизмні" к3рінісі», - дейді алым. Егер Бодрийяр, Ваттимо ж%не Постер деген алымдар а парат а ымында ы 3згерістерді символдар саныны" артуымен ай ындаса, Ж.Ф.Лиотар азіргі заман ы о амда а парат пен білімні" орныны" 3згеруімен байланыстырады. Оны" ойынша, білім мен а парат екі ба ытта 3згеріскешырайды.

207

1.Перформативті, я ни білім мен а паратты 3ндірмей т рып-а оларды" с раныс а ие екеніне ж%не тиімді екеніне ш0б% жо . 4"гіме андай да болмасын а паратты" пайдалы ы ы д%лелденген кезде, оны на ты т%жірибеде пайдалану м0мкіндіктері аясы белгілі бол анда, 3ндіру туралы болып отыр.

2.Ж.Ф.Лиотар Карл Маркстен кейін іле-шала а паратты" тауар ретіндегіасиетіне талдау жасады. Лиотарды" осы ойы - Герберт Шиллерді" к3з арасымен пара-пар. Нары арыматынастары а паратты" перформативті де"гейін аны тау а к3мектеседі.

Ж.Ф.Лиотар айтып отыр ан екі фактор постмодернизмні" пайда болуын к3рсетеді. Біріншісі - с раныс жо , тиімділігі т3мен білім мен а паратты" жо алуына алып келеді. Мысалы, философия мен эстетика перформативті, аларжы мен менеджментке с раныс артып отыр. Сондай-а , на ты т%жірибелік м%ні бар, технологиялы білімдер нары а ы пал етіп отыр. Оны %леуметтікылымдар а берілетін аржы к3мегіні" азаюынан к3реміз. Осы былыс барлы дамы ан елдерге т%н десе болады.

Екінші фактор - жа"а д%уірдегі о амды ой, жалпы а и ат іздеу процесі университеттерді – ылыми орталы ретінде дамытса, енді «а и ат іздеу» - шетке арай, я ни жекеменшік корпорацияларды" еншісіне тиесілі болып отыр.

Белгілі бір а паратты иемденген топ 3з ма сатына жету 0шін сол а паратты 3з пайдасына жаратады. Осындай ірі ылыми орталы тар – корпорациялар (мысалы, ІВМ ж%не ІСІ т.б) университеттерден кем емес, ж0здеген маманды шо ырландырып отыр. Зерттеуші алымдар а ойылатын талапты" артуы – оларды" а паратты та"дауда ы станатын к3з арастарын 3згертуге м%жб0р. Сонымен атар жо ары білім саласыны" да мобилдігін я ни жа"а талаптар а, с раныстар а тез бейімделгіштігі талап етілуде. Дамы ан елдердегі жо ары білім беру ж0йесі олданбалы п%ндерді о ытуды"ажеттілігін сезіне отырып, «3німділік к3рсеткіштері» т3мен п%ндерді о ытуды" к3лемін ыс артуда. Мысалы, британ университеттерінде ы , информатика, іскерлік %кімшілік кафедралары аталмыш маманды тар а деген с ранысты" шапша" 3суіне байланысты к3п ашыл ан еді. Университеттерде жекеменшік корпорациялар аржыландыратын осы ба ытта ы кафедралар арнайы курстарды тапсырыспен дайындайтын д%режеге жетті.

Жан-Франсуа Лиотарды" пікірінше, к%сіби білім беру саласы ана емес, сондай-а жалпы білім беру саласы %рбір адам 3зіне оятын « ызмет пен табыс табу м0мкіндігімді алай ке"ейтемін, осы а парат ма ан б%секеге абілетті болуыма к3мектесе ме?» деген с ра а на ты жауап беруі тиіс.

Перформативті 3лшемдерді пайдалану ар ылы тек мектепке ана емес, жалпы білім беру ісі концепциясын (т жырымдамасын) 3згерту керек дей отырып, Ж.Ф.Лиотар білім алу тек 3мірді" белгілі бір кезе"і емес, мансап пен ж мысты" талабына с%йкес 0немі 0зілмейтін процесс болу а тиіс деген ой айтады. Ж.Ф. Лиотар білім « en blok» (бірт тасты ретінде), я ни бір-а рет б0кіл 3мірі"е жарамды етіп берілмейтін болады, мейрамханада ы дастархан м%зіріне с%йкес дайындалатын ас сия ты ж мысы бар ж%не ж мыс жаса ысы келетін ерекше адамдар а лайы тал ан, сондай-а оны" ма саты – адамдарды"

208

да дыларын шы"дап ж%не ызметте 3су м0мкіндіктерін арттыру» - деп жазады (1993 жылы). Егер м ият назар аударса"ыз, б л б0гінгі к0ні жиі айтылып ж0рген «3мір бойы білім алу» ж%не «ба дарламаларды" икемдігі» дегена идалармен 0ндесіп жатыр.

Iшіншіден, біз білім беру саласы ма сатыны" не екеніне к3з жеткіздік дейік ж%не бір кезде мойындал ан оны" а и аттылы ыны" 3лшемдері к3нерген болса, онда н%тижесі былай болма : а и атты аны тау а тиімділік пен тауар ретіндегі 3лшемдерді станса , онда а и ат пайдалылы принципі ар ылы аны талады. М%ліметті" а и атты ын, шынайылы ын іздеу – ма сат болуданалды, енді алымдар жа"алы ты" аншалы ты пайдалы екеніне к3"іл б3леді. Осы т жырымны" негізінде Жан-Франсуа Лиотар постмодернизмні" белгісін ай ындайды. «А и атты" орнын толып жат ан а и аттар басты» дей отырып, саналуанды ты" н%тижесінде к3пшілік мойында ан жалпы %діс табылмай отыр», - дейді. Ж.Ф.Лиотарды" с3зімен айт анда, «ендігі жердегі а и ат –

та#дау м селесі ана, не н%рсені тап осы т р ыда а и ат десе#із, сол -

а и ат».

Ж.Ф. Лиотар білімні" ызметіне атысты айт ан ойларына орай « о амда университеттерді" д%ст0рлі р3лі т3мендеп, интеллектуалдар беделден айырыла бастады» деген пікірді айтады. Енді интеллектуалдар к3пшілікті райтынауымдасты м0шелеріні" к3з арасын олдауы керек. А параттану процесінеарсылы к3рсеткен - интеллектуалдар болатын. Енді оларды" арсыласарау ары жо . Лиотарды" пікірінше, интеллектуалдар процесті" «кірісі» мен «шы ысын» т0сінбей отыр.Оны" ойынша, «интеллектуалдар а и атты тек 3здері ана білетіндей сы"ай таныта отырып, 3здеріне 3зі «к3р азды»,- дейді. 8азіргі заман - «техникалы маманды тар» заманы, ал филология немесе тарихылымдарын зерттеушілерді" заманы 3тті деген ойын айтады.

Т3ртіншіден, кімді «білімді адам» дейміз?, - деп с ра ояды Лиотар. 8азіргі заман осы т0сінікті те 3згертті, «компьютерді игерген ж%не а параттар жиынты ын пайдалана алатын адам білімді» деп есептеледі. Бодрийяр мен Ваттимоны" «М алімні", о ытушыны" к0ні бітті» деген ойын олда ан ЖанФрансуа Лиотар «а и атты" тоталитарлы т жырымы лдырады», - дейді.

К3птеген алымдар Ж.Ф. Лиотарды" интеллектуалдарды" жа"а т ыры туралы ойларымен келісе оймайды, себебі а паратты жинау бар да оны саралау бар,сонды тан б л жерде шешім абылауда эмоцияны", психиканы", гуманистік пайымдауды" р3лін ешкім жо а шы ара алмайды.

Негізгі е бектері:

•Бодриар Ж. «Б3лтартпас жол жобалар»;

•Лиотар Ж.- Ф. «Постмодернні1 шарты»; «Феноменология»

сынылатын #дебиеттер:

209

•Бодриар Ж. Б3лтартпас жол жобалар // Постмодернизм ж;не м;дениет.лемдік м;дениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 7

•Лиотар Ж.- Ф. Постмодернні1 шарты. //Постмодернизм ж;не м;дениет.лемдік м;дениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы»,2006, том 7

•Лиотар Ж.- Ф. Феноменология//Постмодерн философиясы. лемдік философиялы% м3ра. Алматы, «Жазушы», 2007, том 17, 67-109 беттер

Ба%ылау с3ра%тары:

•Ж.Бодрийяр нышандар немесе символдар м%дениеті деп нені атап отыр?

•Жан Бодрийярді" символдарды сынауды неге жа тамайды?

•«Симулякр» деп Бодрийяр нені атады?

•Жан-Франсуа Лиотарды" к3з арастарыны" 3зегі неде?

•Жан-Франсуа Лиотарды" к%сіби білім беру саласына берген ба асыандай?

Тапсырмалар

•«Матрица» кинофильмін академиялы топпен бірге к3ріп шы ып, Ж.Бодрийяр идеясын авторларды" алай пайдалан аны туралы эссе дайында"ыздар.

•=зі"із к0нделікті 3мірде жиі олданатын символдар мен оларды" р3лі туралы пікір алысы"ыз

•Жан Франсуа Лиотарды" интеллектуалдарды" орны туралы т жырымын саралап, азіргі аза о амында ы интеллектуалдар бейнесін сипатта"ыздар

§31 Пьер Бурдьенi1 конструктивизмi

Негізгі $ымдар: леуметтік ке#істік, леуметтік ала#, габитус,леуметтік агент, капитал, т жірибе

Бурдье Пьер (1930-2002) - француз алымы. Негiзгi ж мыстары бiлiм беру, а арту, 3нер, тiл м%селелерiне арнал ан. П.Бурдьені" к3з арастарына К.Маркс, М.Вебер iлiмдерi ы пал еттi. Оны" «Алжирдегі %леуметтану» (1961), «Алжирдегі е"бек пен е"беккерлер», «4леуметтанушыны" к%сібі» (1968), «-дайы 3ндіріс» (1970), «Айырмашылы » (1981), «4лемні" айыршылы ы» (1993), « ылым ж%не рефлексиялы туралы ылым» (2001) ж%не т.б. е"бектері бар. Жалпы Пьер Бурдье 35 монография ж%не ж0здеген ма ала жазып, жариялады.

210

Бурдье - Еуропалы %леуметтанушылар орталы ын рушы. Ол 1981 жылы Француз академиясыны" м0шесі болып сайланды, кейінгі жылдарырметті ме"герушісі ызметін ат арды.

Француз зерттеушісі Пьер Ансар П.Бурдье к3з арастарын «генетикалы структурализм» деп атады. Пьер Бурдьенi" %леуметтанулы iлiмiнi" негiзгiымдары: «ке"істік», «ала"», «символды зорлы », «бiлiмсiздiк», «габитус». 8о ам - 3зiндiк билiкке т%н %рт0рлi ала"дардан т ратын арыматынастар жиынты ы деп аны тады.

Белгілі структуралист К.Леви-Стросс зерттеулерді « рылымды элементтерден оларды" арасында ы арыматынастар а арай» б рса, Бурдьерылымды та ы арыматынастарды" ж0йе элементтерінен басым болу принципіне назар аударды, оны «габитус» деген ыммен белгіледі. Бiр ж мыс аума ыны" екiншiге сi"iсуi м0мкiн емес. Ал « habitas» деген б3лiмi - ортарылымы бар %леуметтiк атынас. Ол абылдауды", пайымдауды" ж%не мiнез-лы ты" негiзiнде %леуметтiк–м%дени ережелердi тудырып, %рт0рлi топтарды" 3мiр с0ру %дiстерiн аны тайды.

Пьер Бурдье 3зіні" ылыми пайымдауларында белсенді пайдалан ан осы «габитус» терминін %леуметтік ой тарихында Гегель, Дюркгейм, Вебер пайдалан ан. Б л терминді Фома Аквинат е"бектерінде де кездестіруге болады. Ол «габитус» деп христиан дініндегі д0ние туралы адамны" бірт тас ойыналыптастыру процесін к3рсеткен. «Габитус а» %рт0рлі аны тама беруге болады. Мысалы, габитус -

1)диспозициялар жиынты ы;

2)ойды, пайымдауды, іс-%рекетті, имылды 3ндіруді" аны талмайтын %дісі;

3)тарих 3німі ретінде жеке ж%не жымды т%жірибелерді тудырушы

фактор.

«Габитус» терминін олдан андар арасында Марсель Мосс бар. Ал «габитуста ы» «икемділік», « абілет» туралы ал аш рет ескерткен Аристотель болатын. Осы сарында П.Бурдье 3зіні" «М рагерлер» деген е"бегінде университеттік білім мен бай %рі жа дайы орны ты топтарды" габитусы арасында байланыс туралы жазды.

Пьер Бурдье конструктивизм ретінде социогенезді мойындауды т0сінеді. О ан, бір жа ынан, абылдау, ойлау, мінезлы , ал екінші жа ынан, %леуметтік рылымдар соны" ішінде, таптар, %леуметтік топтар атысады.

П.Бурдье бойынша, кез келген %леуметтік ылымда, мысалы - антропология, %леуметтану, тарихта - екі келіспеуші ба ыт бар: объективизм

ж%не субъективизм немесе физикализм ж%не психологизм. Біріншісінде -

Э.Дюркгеймні" талаптары бойынша, %леуметтік фактілерді заттар т0ріндеарастыру ажет, екіншісі о амды ылымдар р3лін %леуметтік субъектілерді" «пікір ба алауына» те"естіреді. Бурдье «екі позиция аса ай ын ж%не 3зара келіспеушілік т0рінде т%жірибе ж0зінде сирек кездеседі» деген пікірде болд.

Пьер Бурдье арамаайшылы ты жойып, объективизм мен субъективизм арасында ы диалектикалы байланысты д%лелдеуге талпыныс жасады.

211

Шынында да, оны" д%лелі бойынша, объективті рылымдар субъективті3з арастар негізін рса, субъектілерді" 3зара %рекеттілігін реттесе, онда субъективті 3з арастар бір алыпты жеке ж%не жымды а ты ыстарда белгілі бір р3л ат арады.

Егер субъективизм %леуметтік рылымды жеке т л аларды" 3зара %рекеттілігіне те"естірсе, онда объективизм, керісінше, рылымнан %леуметтік %рекеттер мен 3зара %рекеттерді дедукциялау а тырысады.

Бурдье бойынша, Марксті" негізгі теориялы ателігі - біртекті шарттарды" негізінде гипотетикалы топтарды на ты ретінде абылдап, адамдарды белгілі бір топтар – таптар а біріктіргенінде еді. Маркс іліміне с%йкес таптар саяси ж0йе рады ж%не егер процесті теориямен негіздесе, ол с%тті т0рде ж0зеге асады. Бурдье «таптар осылайша рылуы ажет» деп санайды. Демек, %леуметтік болмысты абылдау ж%не растыруды" инвариантты нысандарын іздеу барысында т3мендегілер аны талды: 1) растыру рылымды талаптар а т%уелді %рі ба ынышты; 2) когнитивтірылымдар %леуметті 3зіні" %леуметтік тегіне атысты райды; 3) %леуметтік болмысты растыру а тек жеке т л алар емес, субъектілер тобы да атысады.

алымны" пікіріне с%йкес, 0лгілерді" топтасуы - %леуметтік шарттар а объективті т0рде байланысты болады: жеке тал ам мен м0дделерге байланысты субъектілер %рт0рлі атрибуттарды, киім 0лгілерін, сусын, тама , спорт т0рі, достарды та"дау жолымен ж0зеге асырады. Демек, Бурдьені" топшылауынша, субъектілер %леуметтік ке"істікті" %рт0рлі ке"істіктерінде м%ртебе с%йкестілігін іздейді. Осылайша, П.Бурдье %леуметтік болмыс келбеті ос рылымдылы н%тижесінде пайда болады, объективті де"гейде ол субъектілер мен институттар а т%н асиеттерін араластыруды" н%тижесінде %леуметтікрылым а, ал субъективті де"гейде абылдау ж%не ба алау 0лгілері символды объекті байланыстарыны" рылуын бейнелейтіндіктен символдырылым а бірігеді деген т жырым жасады.

4леуметтік болмысты" объектілерін абылдау ж%не бейнелеу 0лгілеріні" саналуан т0рі бар ж%не олар а айтарлы тай былмалы, белгісіз ж%не семантикалы м%н т%н. Т ра ты белгілерді" 3зі 3зара алмастырушы статикалы сипаттамаларды" атынастары негізінде алыптасады, сонымен бірге м ндай объектілер уа ыт а с%йкес 3згеріп, салыстырмалы т0рде аны талма ан болуы да м0мкін. Б л белгісіздікті" объективті элементі д0ниеге к3з арастарды" сант0рлілігіні" негізін рап, билік пен т%ртіп туралы белгілі бір ыну меналыптастыру ы ы 0шін символды к0реске негіз болады.

Бурдье бойынша, символды к0рес екі нысанда ж0зеге аса алады. Объективті де"гейде жеке немесе репрезентативті актілер нысанында ы %рекеттер жасалады ж%не олар белгілі бір болмысты бейнелеу 0шін ажет. Мысалы, жаппай манифестке шы у бірлікті, санды 0стемдікті, к0ш пен топ бірлігін ны айтуды к3здейді.

Субъективті де"гейде о амды абылдау мен ба алау, оны"рылымдарын жасау трансформациясы ж0зеге асырылады. Демек, ж0йені" жіктелуін абылдау категориялары – %леуметтік болмысты рып, бейнелейтін

212