книги / smaghambet(1)

Гарвард университеттерінде социологиядан д%ріс берді. Беллді" «Идеологияны" а ыры» (The End of Ideology, 1960) атты ал аш ы ірі е"бегі оны %леуметтік ж%не саяси ылымдар саласында ы алды" ы атарлы теоретиктерді"атарына осты. Кіші Артур Шлезингермен бірге Д.Белл 50 жылдарда ы Американы" интеллектуалды 3мірінде 0стем бол ан либералды -центристік ба ытта ы «консенсус мектебін» бас арды. Б л мектепті" басты а идасы - д%ст0рлі саяси идеологияны" сар ыл анды ын д%лелдеу.

Коммунизм, фашизм ж%не 3зге де «жоспарлы » идеологияларды" орнына Белл саналы %леуметтік реформизм, еркін нары ж%не жеке азаматты еркіндікті олдайтын либерализмді сынды. -лтшылды (Дэниел Бурстейн) ж%не неоконсерваторлы (Ирвинг Кристол) сарында ы либерализм теоретиктеріне ара анда, Д.Белл америкалы о амны" біртектілігі мен орта тап ндылы тарыны" таралуы де"гейін асыра сілтеп баянда ан жо .

Д.Беллді" ылыми шы армашылы ында ерекше орын алатын ілім - постиндустриялы теориясы. Д.Белл б л о амны" негізгі саяси м%селесі «мемлекетті" ылымды дамыту а м0дделі болуы» деп санады. Осы ойын дамыта отырып, ол 3з кітабында былай деп жазады: «Постиндустриялы о амызмет к3рсетуге негізделгендіктен, ол адамдарды" арасында ы ойын болып табылады. Ендігі жерде, ара к0ш пен энергия емес, а парат ма"ыз а ие. Негізгі %рекет етуші 3з ісіні" шебері болуы керек, 3йткені оны" т%жірибесі мен білімі постиндустриялы о ам оятын талаптар а сай болу а м0мкіндік береді. Егер индустриялы а дейінгі о ам тіршілікті амтамасыз ететін тауарлар санымен аны тал ан болса, постиндустриялы о ам денсаулы са тау, білім, демалыс ж%не м%дениеттегі %рт0рлі ызмет к3рсету т0рлерімен 3лшенетін 3мір с0ру де"гейіні" сапасымен аны талады».

Д.Белл «постиндустриялы теориясында» адамзат тарихында ы 0ш ірі кезе"ді к3рсетеді: аграрлы о ам; индустриялы о ам; постиндустриялыо ам. Ол постиндустриялы концепциясында о амда ы 3згерістерді былайша саралайды: экономика саласы: тауар 3ндірісінен ызмет к3рсету 3ндірісіне 3тті; ж мыспен амту саласы: машы тан ан мамандар мен техниктер табыны"л аюмен ерекшеленіп отыр дейді.

Белл іліміні" 3зекті а идасы - теориялы білімні" жа"алы к3зі ретіндегі жетекші р3лі; шешім абылдау барысында «жа"а интелектуалды технология» жасау. Осылайша, Д.Белл постиндустриялы о амды а парат а негізделген интеллектуалды технология дамитын, машиналы технологиялар аясында ы «адамдар арасында ы ойын а» негізделген о ам ретіндеарастырады. Сондай- а алым о амды білім сипаттамасын к3рсете отырып: «8о амды білім - д%лелдермен д%йектелген субординациялан ан факторлар мен пайымдаулар жиынты ы немесе 3згелерге табыс ете алатын эксперименттік н%тиже ...»,- дейді. Ол білімні" бес т0рін к3рсетеді:

•Ж мыста, шешім абылда анда ж%не %рекет барысында олдану 0шінажетті практикалы білім:

1.К%сіби білім;

2.К%сіпкерлік білім;

243

3.Дене е"бегі т%сілдеріні" білімі;

4.Iй шаруашылы ын йымдастыру а ажетті білім;

•Интеллектуалды білім;

•Пайдасыз ж%не к3"іл к3теруге арнал ан білім;

•Рухани білім;

•Адам м0дделеріні" ше"берінде болатын жа ымсыз білім.

Міне білім мен технология о амны" негізгі ресурсы болуы н%тижесінде саяси шешімдер алдын ала дайындалып ояды, сонды тан, білім институттары белгілі бір мемлекеттік рал а мтылады деп Д.Белл саяси институттарды" р3ліні" 3згергенін атап 3теді.

ХХ асырда ы даму индустриялы о амны" к3ле"келі т старына назар аудару а итермеледі. Кедейлік, ашты , орша ан таби и ортаны" ластануы, жанталаса жаппай арулану, б рын ы отар елдердегі лт–азатты оз алыстары - адамзатты" дамуында ы ылым мен техниканы" орнына деген сыни к3з арастарды" туындауына себепкер болды. Осы кезде ылым мен техниканы" дамуында"ы зардаптары туралы пессимистік сарында ы ілімдер пайда болды. Зерттеушілер О.Шпенглер, В.Парето, Н.Бердяев сия тыалымдарды" андай да болмасын прогресс м0мкін емес екені туралы ойларына оралды. Олар «н3лдік 3сім» принципі бойынша экономиканы" 3суі туралы ілімді дамытты. «Стационарлы экономика» ілімі экономиканы" аясын 3сірмей белгілі бір д%режеде стап т руды сынды.

Италиялы менеджер, доктор А.Пассиді" бастамасымен Римдегі деи Линчеи Академиясында 1968 жылы с%уір айында он елді" 3кілі болып табылатын отыз алым, іскерлер, саясаткерлер адамзатты" б0гіні мен болаша ы туралы пікірталас а жиналды. Осы жиын ж мысыны" н%тижесінде биресмийым д0ниеге келді. «Рим клубы» деген ат а ие бол ан йымны" ма саты - адамзатты" %лемдік де"гейдегі глобалды м%селелерін зерттеу, болжау, жа"аылыми жа"алы тар, оны" ішінде кибернетиканы", негізінде 0лгілеумен айналысу. Экономикалы , саяси, %леуметтік ж%не таби и факторлар 3зара ты ыз байланыста ы айнымалы шамалар ретінде арастырылды.

«Рим клубыны"» бірінші «Адамзатты" жа дайы туралы жобасы» барлылт 3кілдерін тол андыратын кедейлік, таби и ортаны" ластануы, ж мыссызды , д%ст0рлі ндылы тарды" жойылуы, урбанизацияны" тере"деуі, сенімні" жо алуы, жастарды" о шаулануы, а ша инфляциясы, экономикалы да дарыстар сия ты м%селелерге арналды. 1972 жылы жары к3рген «=су шегі» деген ал аш ы кітапта «%лемні" 0лгісі» жасалды. Осы зерттеуде адамзат эволюциясыны" мынадай бес факторы к3рсетілді:

1)индустриялануды" жеделдеуі;

2)халы саныны" артуы;

3)тама тануды" нашарлауы;

4)айта алпына келмейтін таби и ресурстарды" кемуі;

5)ортаны" ластануы.

244

Жобаны" авторлары экспоненциялы 3сім за"ын47 негіздеді. Адамзат дамуыны" негізгі факторлары - халы саныны" 3суі мен экономикалы даму деп таны ан алымдар осы за" а с%йкес «егер халы саны 1900 мен 1972 жылдар аралы ында ыдай 3ссе, онда 2100 жылы жер бетінде адам саны шамадан тыс к3бейіп, тама жетіспейді» деген т жырым жасады.

Сонымен индустриялы о амны" да дарысы ж%не одан шы уды" жолдары туралы айтыла бастады. Оларды" атарында «%леуметтік 3згерістер» туралы ілім мен «%леуметтік шиеленістер» ілімі ерекше орын ала бастады.

Негізгі ж3мыстар:

•Валлерштайн И. 4лемдік ж0йелерді талдау. //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер

•СмелзерН. Сырттай %леуметтік ы пал //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2007, том 9, 363 - 510 беттер

•Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.

•Тоффлер Э. ылым ж%не 3згеріс // ылым мен техниканы" батысты философиясы. 4лемдік философиялы м ра. Алматы, «Жазушы», 2006, том 10, 398-422 беттер

•Штомпка П. леуметтік -згерістер ;леуметтануы // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, 9 том, 7-363

сынылатын ;дебиеттер:

•Арон Р. леуметтанушылы% ойды1 даму сатылары // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер

•Кравченко С. А., Мнацаканян М. О., Покровский Н. Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М.,

1997.

•Новое и старое в теоретической социологии. Книга 2. М.,2001

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер,

2002.

Ба%ылау с3ра%тары:

• Индустриялы о ам іліміні" тарихи ал ышарттарыандай?Индустриялы о амны" негізгі принциптері андай?

47

Б л за"ны" м%ні - андай да бір шама белгілі бір уа ыт аралы ында т ра ты, салыстырмалы шама а(%)

айналады. Егер 3сімні" к3рсеткіші 0немі т ра ты т0рде 100% болып т р десек, онда %рбір келесі к3рсеткіш еселеніп отырады. Мысалы,1,2,4,8,16,32. Егер халы саны жыл сайын тек 2% 3ссе, онда 35 жылдан кейін халы саны екі есе 3седі. «Экспоненция» деген с3з «к0тпеген, ая астынан, бір с%тте пайда бол ан» дегенді білдіреді.

245

•Конвергенция теориясын жасаушылар кімдер? Б л ілім нені к3здеді?

•Индустриялы о ам» ілімі 0шін %леуметтік мобилдік ж%не %леуметтік жіктелу неге ма"ызды?

•Д.Беллді" постиндустриялы о ам теориясыны" негізгі т жырымдарыандай?

•«Б аралы о ам» доктринасыны" негізі т жырымдары андай?

•«Рим клубыны"» ма саты не? Ол андай ж мыстар ат арды?

•Экспоненциялы 3сім за"ы деген не?

Тапсырма

Елімізде алыптасып келе жат ан о амнан индустриялы ж%не постиндустриялы ты" андай белгілерін бай ау а болатынын к3рсеті"іздер. Д%ст0рлі о ам мен азіргі заман ы о ам андай салаларда 0ндестік тауып отыр анын сарала"ыздар.

§ 36. ?азіргі заман$ы леуметтанулы ілімдер

Негізгі $ымдар: рекет, рылым, т жірибе, рылымны# осарлы ы, структурация, агент, актор, леуметтік .згеріс, морфостазис, морфогенез,рекеттер леуметтануы, акционизм, социеталды .згерістер, модернизация, жа6андану

8азіргі заман ы %леуметтанулы ілімдер саналуан. Осы б3лімдегі ма сатымыз – %леуметтанулы ой а с0белі 0лес ос ан негізгі ба ыттарды" 3зекті а идаларымен таныстыру.

246

ХХ асырды" со" ы онжылды тарында %леуметтану а ты" т жырым енгізгендерді" бірі – а ылшын алымы, Кембридж университетіні" профессоры Энтони Гидденс. Ол 1938 жылы Лондонда д0ниеге келді.

1971 жылы Э.Гидденсті" «Капитализм ж%не азіргі заман ы %леуметтік ілім» деген е"бегі ж%не классикалы %леуметтану 3кілдері М.Вебер мен Э.Дюркгейм ілімдері туралы зерттеулері жарияланды. Мысалы, «Макс Вебер іліміндегі саясат пен %леуметтану» (1972), «Эмиль Дюркгейм» (1978).

Э.Гидденсті" университет студенттеріне арнап дайында ан к3лемді «4леуметтану» о улы ы да к0ні б0гінге дейін %лем елдерінде ке"іненолданылып ж0р. О улы бірнеше тілдерге аударылды, соны" ішінде ана тіліміздегі н с асы да дайындалып, жары к3рді.48

Энтони Гидденс ылыми шы армашылы ында %леуметтік %рекет ілімі, %леуметтік йым, %леуметтік рылым ж%не %леуметтік институт туралы ойлары ерекше орын алады. алым «4леуметтанулы %дісті" ережелері» (1976), «4леуметтік ж%не саяси ілімді зерттеу» (1977), «4леуметтік ілімні" негізгі м%селелері» (1979), «4леуметтік ілімдегі контурлар мен сын»(1983), «8о амды растыру:структурация іліміні" очеркі» (1984) деген е"бектеріндеылыми позициясын баяндайды, ал 1990 жылдары жазыл ан ж мыстарындаазіргі заман ы о амны" 3зекті м%селелерін оз айды.

Енді Гидденсті" структурация іліміні" негізгі а идаларына назар салайы . ХХ асырда ы америкалы %леуметтанулы мектепте микро- ж%не макроде"гейдегі %леуметтік былыстар а ден ой аны бай алады. Ал еуропалы алымдарды «%рекет» ж%не « рылым» м%селелері к3бірекызы тырды. «4рекетті» к3біне микроде"гейге жат ызамыз. Егерде кез келгенрылым акторларды" %рекеті н%тижесінде 3мір с0ріп жатыр десек, онда 0лкен %леуметтік рылымдарды микроде"гейде арастыруымыз керек, себебі 0лкенрылымдар да - адамдарды" 3зараы палыны" н%тижесі. «Макро-микро», «%рекетрылым» ж0йелерін м ият зерделер болса , оларды" арасында м%нді айырмашылы бар екенін бай ауымыз а болады.

Энтони Гидденсті" структурация ілімі %леуметтанулы теорияларды жанжа ты, тере" талдаудан 3ткізу н%тижесінде пайда болды. алым символды интеракциялы , структурализм ілімдеріндегі о ам/ рылым деген негізгі т ырлы ымдарды жа тамайды. «4леуметтануды" негізгі ма саты - жеке акторды" т жірибесі немесе андай да бір %леуметтік т тасты емес, уа ыт пен ке"істікте реттелген %леуметтік т%жірибелер болуы керек» дейді.

Осыдан Э.Гидденсті" дуалды немесе осарлы деген идеясы шы ады, я ни «%рекет» пен « рылым» бірі-бірінсіз 3мір с0ре алмайды. 4леуметтік «%рекет» « рылымсыз» болмайды, ал кез келген « рылым» «%рекетке» ба ытталады. «4рекет» пен « рылым» адамны" т%жірибесіне «байлаулы» немесе «к3гендеулі». Бас аша айтса , %рекетті %леуметтік акторлар тудырмайды, керісінше, акторлар а 3зін к3рсету 0шін іргелі, дайы 3ндіріліп т ратын, айталанатын %рекеттер к3мектеседі. «4рекеттер де ж%не сол ар ылы

48 Гидденс Э. 4леуметтану // 4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2007, том 7, 9-612 беттер

247

акторлар осы %рекеттер м0мкін болатын жа дайларды жасайды», - дейді Э.Гидденс.

4леуметтік рылымдар - индивидтер %рекетіні" жемісі %рі осы %рекетті" - ал ышарты. Айталы , Сіз іні"ізге немесе а а"ыз а ам орлы жасау 0шін 3зі"із 3скен ортада ы «а а-іні» атынастарына атысты алыптас ан 0лгілердіайталады"ыз делік ж%не сол 0лгілерді" са талуы - сізді" б0гінгі %рекеті"ізге байланысты. Гидденсше, осы т%жірибе ар ылы сана мен рылым пайда болды. 4рекетті сана да, тіпті рылым да ту ыз ан жо , оны адам 3з т%жірибесі ар ылы ту ызды. Адамды белгілі бір «%рекетке не н%рсе итермелейді», ол «%рекетті алай ж0зеге асырады» ж%не «%рекетті" н%тижесі андай болады» деген с ра тарды Гидденс айналып 3тпейді. Егер %рекет ойда ыдай болса, оны 0лгі ретінде алыптастырып, бас алар да пайдаланады.

Сонымен Энтони Гидденстегі %рекет рефлексиялы , я ни санада зерделенген. Зерттеушілер Э.Гидденс к3з арастарынан Маркстік диалектиканы" «исі а" ып т р» деп жазады, 3йткені Э.Гидденс практика,рылым ж%не сана диалектикасын к3рсете отырып, %рекет пен рылымды тарихи, процессуалды , динамикалы т р ыда арастырады.

Гидденс іліміндегі негізгі ымны" бірі - актор. «Актор %лемні" аупін сезіне отырып, оны 3зі 0шін ауіпсіз орта а айналдырма ниетпен рационалдандырады», - деп жазады Энтони Гидденс. Адам 3зі 3мір с0ріп отыр ан ортаны" т ра тылы ына м0дделі, ортаны" т0бегейлі 3згеруін асаалай оймайды, сонды тан барынша алыптас ан жа дайды са тау а тырысады.

Рационалдандыру дегеніміз - акторды" т%жірибелерді пайдалана отырып,ауіпсіз орта ана емес, сондай-а %леуметтік 3мірде тиімді %рекет жасауы. Тиімді %рекетті ж0зеге асыру 0шін адам белгілі бір ай ын 0лгілерді, т%ртіпті, ережені пайдаланады. Осы жерде Энтони Гидденс мотивация р3ліне ма"ызды сипат бергенін айтуымыз керек. Дегенмен зерттеуші мотивтерді" кейде санасыз болуы м0мкіндігін де жо а шы армайды.

Сана а атысты Гидденс дискурсты сана мен практикалы сананы

айырып к3рсетеді. Егер 3з %рекетімізді с3збен, бейнемен, суреттеп берсек, ол - дискурсты сана болма . Кейде кейбір %рекетті санасыз жасаймыз, оны с3збен жеткізе алмай %уре сарса" а т0сіп жатамыз. Э.Гидденс ылым 0шін практикалы (т жірибелік) сананы ма"ызы ерекше деп т0сінеді, себебі %рекет етуге ниетті агенттен абылдап, ж0зеге асырыл ан %рекетті т0сіну 0шін т%жірибелік сана м%нді деген орытынды жасайды.

Э.Гидденс белгілі бір %рекетті ж0зеге асыру ниеті мен %рекет арасында ерекшелік бар дейді. 4рекет ойла андай болмауы ж%не %рекетті" н%тижесі бастап ы ниетке с%йкес келмей алуы м0мкін. Осыдан шы атын «к>тілмеген н тижелер» деген ым - алым 0шін ма"ызды, себебі б л ым ар ылы Энтони Гидденс леуметтік ж>йені талдау а к3шеді.

Гидденс ілімінде агентті" м0мкіндіктері мол. Мысалы, оны" %леуметтік 3мірді 3згерте алатын м0мкіндігі бар

248

Акторды" ма саттары мен тек сырт ы рылымны" ы палына ана назар аударатын ілімдерге Э. Гидденс арсы.

: рылым, Э.Гидденсті" т0сінігінде, рылымдаушы асиеттер, я ни белгілі бір ережелер мен м&мкіндіктер. Белгілі бір уа ыт пен ке#істікте сас

леуметтік т жірибелер болады ж не осы састы олар а ж&йелік сипат береді. Бас аша айтса , рылымдар уа ыт пен ке"істікте жо , оларды адамдар %леуметтік т%жірибе н%тижесінде са тайды.4леуметтік былыстарды"рылымдалу м0мкіндігі бар. Мысал ретінде алып отыр ан «а а-іні»рылымы, Гидденсше айтса , біріміз «а алы », енді біріміз «інілік парыз» деген ымдар аясында %рекет жасаса ана пайда болады ж%не са талады, %ріарай тере"дей т0седі. 8аза ы д%ст0рді са тап, оны к0нделікті 3мірде станса , я ни «%рекетті» аза ы мінезлы 0лгілері, салт-сана, %детрыптар негізінде ж0зеге асырса ана « рылым» са талады дегенге саяды. Осылайша, Энтони Гидденс Эмиль Дюркгеймні" « рылым» ы палыны" сырт ы сипаты ж%не агенттерге атысты 0стемдігі туралы т жырымын жо а шы арады.

Э.Гидденс « рылымны" 3мірі тікелей агентті" %рекетіне атысты» дейді, біра осы рылымды %ркім %рт0рлі т0сінеді. О ан %ркімні" 3скен ортасы, парасат-пайымы, білім-біліктілігі ж%не %рекетті" андай жа дайда 3туі ы пал етеді. Гидденс м ны «%рекет пен рылым арасында ы байланыстар ресурстары» деп атайды да, екіге б3ліп арастырады: материалды ж%не материалды емес.

Э.Гидденс ілімін америкалы %леуметтанушылар сынады. Мысалы, Э.Гидденс %леуметтік т%жірибеге тым к3п назар аударды ж%не осыдан «Гидденс іліміні" онтологиялы жа ы %лсіреп алды», «т%жірибені" 3зі айдан шы ты, оны" т3ркіні айда дегенге жауап іздеген жо » деп сынады.

Гидденс %леуметтік рылымдарды %леуметтік %лемні" негізі депарастырмайды. Екіншіден, %леуметтік %лем 3те к0рделі, оны бір ілімні"а идалары т р ысынан т0сіндіру м0мкін емес. 4леуметтік %лем орта ережеге ба ынбайды, онда ы хаос, ж0йесіздікті т%ртіпке келтіріп, реттеу иын бол анды тан %леуметтік %лемді жалпы да жал ы а идамен т0сіндіремін деу - бос %урешілік.

Э.Гидденс позитивизм мен рылымды -функциялы ілімдерін мойындамады, ал %леуметтік %лемді 3зіні" структурация ілімімен т0сіндіріп бере алмады. Э.Гидденс іліміні" кейбір эклектикалы ж%не ая талма ан сипатын мойындау керек.

Э.Гидденсті сына андар атарында, « рылым-%рекет» %леуметтанулы м%селесін арастыр ан морфогенез ілімін жасаушы лыбританиялы алым Маргарэт Арчер бар.

Морфогенез іліміні" негізгі а идасы - «ж0йедегі к0рделі 3зара айырбас ж0йе рылымын 3згертеді ж%не рылымды т р ыдан к0рделенуге алып келеді» деген т жырым. Сонда морфогенез 3згерістерді білдіреді екен, ал морфостаз, керісінше, 3згерістерді" жо екенін білдіреді.

Б л ілімні" мазм нын ашып к3рсететін бірнеше т жырымдарды т0сініп алуымыз керек. Біріншіден, %леуметтанушы рылымды (немесе м%дениетті),

249

екінші жа ынан талдау ар ылы рекетті айыра білуі тиіс. Б л - %леуметтік 3мірді" ос аспектісі. Оларды бір-бірінен айырмайтын бірлікте арастыруды Арчер конфляционизм деп атайды. «Сonflation» деген с3з «біріктіру», « оспа» ж%не «екі м%тінді біріктіру» деген ымды білдіреді.

Маргарет Арчер конфляционистер «кез келген %рекет рылымдан ан, алрылым %рекет ар ылы ана ж0зеге асады деп есептейді» деп жазады. Біреулер %рекетті « рылымны" эпифеномені» десе, екінші біреулері рылымды «%рекетті" эпифеномені» деп атайды. Біріншісінде «т тастану» процесі жо арыдан т3мен арай ж0зеге асса, я ни %рекет рылым а атысты т%уелсіз; ал екінші жа дайда «т3меннен жо ары а арай», я ни рылым %рекеткеатысты т%уелсіз. Е" а ырында, алым 0шінші м0мкіндік бар дейді, олрылым да, %рекет те т%уелсіздіктен айырылып, т тастан ан ортада пайда болады.

М.Арчер м%дениет %леуметтік ж0йемен де"гейлес деп санады. Ол 3зіні" м%дениетке атысын бас а жалпы ба ытынан ерекше к3рсетеді. Біріншісі – т3менге ба ыттал ан конфляция; м%дениет - макро былыс, актор а оны" ы тиярынсыз-а ы пал етеді. Жо ары а ба ыттал ан конфляция – бір топты" екінші топ а 3з станымын та"уы. Iшінші негізгі конфляция – «м%дениет - адам ызметіні" 3німі», сонды тан онда %леуметтік 3зараы палдасты ты" кез келген т0рі орналас ан.

Екіншіден, М. Арчер конфляционистер %леуметтік 3мірді" уа ытша 3лшемі бар екенін ескермейді дейді, себебі уа ыт жа ынан рылымдаррылымдалатын %рекетке негіз болады. Бас аша айтса , оны" алдында пайда болады. Егер %рекетті" н%тижесінде рылым пайда болса, онда осы рылым келесі %рекетті ай ындайды. Айталы , %леуметтік-м%дени ж0йе %леуметтік- м%дени байланыс ж%не 3зараы палдасты тан б рын пайда болды. Олай болса, ол - м%дени ы палдасты ты" негізі. Диалектикалы %діс ар ылы Арчер осы 0ш кезе"ді к3рсетеді, я ни «3ткен ша -осы ша -келер ша ». Бас аша айтса , м%дени 0лгілер, ндылы тар 3ткен ша та пайда болады. Осы ша та біз оларды т0рлендіріп, бейімдеп, пайда а асырды , ал болаша та сол м%дени 0лгілер менндылы тар о амда ы м%дени 3мірге біте айнасып, оны к0рделендіре т0седі.

М.Арчерді" «М%дениет ж%не %рекет» деген е"бегінде %леуметтік ілімдегі м%дениетті" орны талданады. Б л ж мыста Арчер негізінен м%дениеттегі «р3лдер мен адамдарды» аналитикалы жолмен ажырату а к3"іл б3лді. Ол «%леуметтік интеграция» ж%не «ж0йелік интеграция» -ны ажырату а негізделді.

М.Арчер «parts and people» дихотомиясын пайдаланады. Біріншісін р.лдер деп аудару а болар еді, б л да м%ні жа ынан рылым, ал екіншісі - ж%й «адамдар». Бір жа ынан м%дениет, идеялар %лемі исынды %рекеттерді талап етеді. Таза м%ндік аспектіде идеяларды" 3зара байланысы кездейсо емес сия ты, ал бас а ырынан ара анда б л идеялар, м%дениетті" компоненті ретінде адамдар а телінеді, я ни оларды абылдау а м%жб0р етеді де осы ан байланысты каузалды, себептік байланыстан келісім пайда болады.

М.Арчер Энтони Гидденс іліміндегі осарлы (дуалды ) идеясын сынады. Ол бір мезгілде бір былысты" екі жа ын арастыру м0мкін емес

250

дейді. Сондай–а , Гидденс бойынша %рекет пен рылымны" 3зарабайланысы м%"гілік былыс, оны" н%тижесі андай екені т0сініксіз дейді.

М.Арчер ілімінде «шиеленіс-т%ртіп» ж0йесін 3лшеу туралы да айтады. Сонымен атар, агенттерді" 3зараы палдасты ы андай атынас тудырады, я ни м%дениет 0лгілеріні" ы палына агенттерді" реакциясы андай деген с ра тар а жауап іздеді.

М.Арчер ілімінде т3рт жалпы а ида бар: м%дени ж0йе исынды 3зара байланыста ы %лемнен т рады; м%дени ж0йеге %леуметтік ж0йе себепсалдарлы ы пал етеді; %леуметтік–м%дени де"гейдегі индивид пен топтар а 3зара себеп-салдарлы байланыс бар; %леуметтік-м%дени де"гейдегі 3згерістер м%дени ж0йені 3згертеді.

ХХ асырда ы француз %леуметтануында ы ілімдер негізінен холистік ж%не индивидуалистік ба ытта дамыды. Осы екі ба ытта Пьер Бурдье мен Раймон Будонны" ата ты е"бектері жары к3рді. Егер П.Бурдье холистік к3з арас т р ысынан т тасты ты" жекеге атысты басымдылы ын абылдаса, Р.Будон %діснамалы индивидуализмді жа тады да %леуметтік рылымдарды" индивидке атысты 0стемдігін екінші орын а ойды.

Ал 0шінші ба ытты" ма саты - француз %леуметтануында ы объективизм мен субъективизм сы"аржа тылы ты ын же"уге талаптану. Осы ба ыт 3кілдері Мишель Крозье мен Ален Туренні" ілімдері рылымды интеракциялы деген ат а ие болды. 8 рылымды интеракциялы ты" негізгі а идасы – « рылым мен индивид %леуметтік болмысты" те" элементтері, олай болса %леуметтік %лем екеуіні" 3зара ы палы» ар ылы т0сіндіріледі.

ХХ асырды" 60-жылдары батыс елдері о амды -экономикалы дамуда 0лкен табыстар а жетті.4леуметтануда ы функциялы ілім о амды 3згерістерді т0сіндіре алмады, себебі %леуметтік 3згерістер функциялы ты" негізгі а идаларына с%йкес келмейді. Функциялы статикалы , я ни т ра тыо ам жа дайында ы арыматынастарды ана т0сіндіреді. ылымитехникалы революция н%тижесіндегі т0бегейлі 3згерістерді Ален Туренні" ойынша, акционистік категориялар ана т0сіндіре алады. Индустриялыо амны" пайда болуы да - адамдарды" %леуметтік %рекетіні" н%тижесі, олай болса, жа"а жа дайда ы 3згерістерді тек %рекет ар ылы талдау а ол жеткізе аламыз.

8азіргі заман ы %леуметтануда Ален Турен 0ш негізгі ба ытты, я ни функционализм, структурализм мен акционализмді к3рсете отырып, оларды" арасында ы тарихи байланыс индустриялы о амны" даму кезе"деріне с%йкес деп т жырымдайды. Белгілі бір кезе"де осы %дістерді" %р айсысы 3здігінше тиімді болды. Оларды" арасында ы арыматынасты Ален Турен бір-біріне ба ынышты емес,ма ынасы жа ынан те" атынастар деп т0сіндіреді. Б дан шы атын орытынды – акционизм бас а %дістерді, ілімдерді жо а шы армайды, керісінше оларды толы тырады.

А.Турен %леуметтанулы ойда акционизмні" пайда болуын индустриялыо амны" дамуы процесіндегі за"ды адам деп т0сінеді. 8о амны" индустриялануыны" ал аш ы сатысында %леуметтік талдау экономикалы

251

ж0йені" тепе-те"дігіні" ал ышарттарын аны таумен айналысты. Индустриялыо ам дамуыны" келесі сатысында %леуметтік ыымдар аясы ке"ейе т0сті де, «%леуметтік ж0йе» ымы ылымда негізгі, 3зекті а ида а айналды. Одан со" функциялы %діс белгілі бір эволюциялы ойлау типімен толы тырылды. Ал осы ан дейін 3згеріс модификацияларды" ретсіз ж0йесі ретінде арастырылып келген еді. Осы жерде Ален Турен Ф.Теннис пен Э. Дюркгеймдегі «gemainschaft»-тан «gesellschaft»- а немесе «механикалы ынтыма тасты тан» «органикалы ынтыма тасты а» 3ту процесіндегі р3лдер дифференциациясыны" тере"деуі немесе ол жеткізген статустарды" аясыны"л аюы сия ты %леуметтік эволюцияны" жалпы сипаттамаларын есімізге т0сіре отырып, осы т жырымдар «ба ыланатын 3згерістерге %леуметтанымды ба а беруге м0мкіндік бере келе %рекетті" на ты %леуметтануыны" 3зегіне айналады»- дейді.

Турен бойынша, %леуметтануды" дамуында ы азіргі кезе"іні" сипаты -азіргі заман ы о амды даму о амы ретінде ж%не шешім абылдау барысында тарихи о и аларды" ма"ыздылы ын мойындау. 8о амны" %леуметтік ж%не м%дени даму ба ыттары м%селелері, %леуметтік шиеленістер мен осы шиеленістер к3рініс беретін билік 0шін к0рес таби аты - %рекет %леуметтануыны" объектісі болып табылады.

Жа"а кезе" жа"а %леуметтануды талап етеді. Біріншіден, %леуметтік эволюция мен %леуметтік оз алыстар а %леуметтанулы талдау ажет. Туренні" пікіріне с%йкес капиталистік индустриялану кезе"індегі 3згерістерді талдау екі ба ытта ж0руі тиіс: капитализмні# дамуында ы экономикалы тетіктерді тану ж%не тарихты тану. 8о амды былыстарды зерттеуде тек экономикалы детерменизмге ж0гіну бірде-бір на ты %леуметтанулы %діске жол бермеді деп т0сінген А.Турен шынайы %леуметтанулы талдау ж0ргізу 0шін «%леуметтану %леуметтік фактілерді емес, %леуметтік арыматынастар категорияларын пайдалануы тиіс» деген т жырым а келді.

А.Турен сынып отыр ан акционистік %дісті" жа"алы ы - азіргі заман ы батысты капиталистік о амда экономикалы атынастар 3зіні" негізгі орнынан «айырылып алды», оны" орнын %леуметтік ж%не м%дени факторлар алып отыр. Б л индустриялы о ам белгілі бір де"гейге жеткеннен кейін 3ндірістен бас тартып, тек т тыну мен демалыс о амына айналады деген с3з емес. 8о амны" азіргі типі бас алармен салыстыр анда, экономикалы 3сумен ты ыз байланысты. Дегенмен 0немі 0здіксіз 3сіп отыр ан %леуметтік ж%не географиялы мобилдік, насихат пен а паратты" таралуыны" б аралы сипаты, саяси 3мірге араласу аясыны" б рын ыдан ке"ейе т0суі - %леуметтікйымда ы экономикалы тетіктерді" негізгі р3ліне н сан келтіріп, оны кейін ысырады. Міне, осы к3з арас Ален Туренді азіргі заман ы о амны" %леуметтік эволюциясы мен %леуметтік оз алыстарына %леуметтанымды талдау жасау ажет деген т жырым а алып келді.

Ален Турен %леуметтануыны" п%ні - %леуметтік ж0йелер ж0зеге асыратын %леуметтік атынастар.4леуметтанулы талдауды" негізгі принципі – «іс– %рекетті" м%ні акторды" санасы немесе онымен атысты ситуациямен емес,

252