книги / smaghambet(1)

Ф.Ратцель «мемлекетті" шекарасы», «ке"істігі» мен «орналасуы»ымдарыны" %рт0рлі ма ынада екенін д%лелдейді. -лттарды" дамуы ж%не м%дениеті таби и параметрлерді 3згерту, ке"ейтуге м таж болады. Ф.Ратцельді" ылыми пайымдауларын да фашистік Германия 3з саясатын а тау а пайдалан анымен, Ратцель еш ашан %сіре лтшыл да, н%сілшіл де бол ан емес.

Фридрих Ратцель ылымда та ы андай идеяны алдырды десек, ол - %рине, диффузия ілімі. Диффузия о амны" дамуы 0шін м%дениетті" бас а м%дениет ндылы тарын абылдауы, сі"діруі, таратуы дегенді білдіреді, я ни сырт ы фактор ар ылы м%дени инновацияларды абылдау ішкі дамуда пайдалану. Ол даму принципін эволюционизмге арсы ойды.

Неміс геосаяси іліміні" негізін алаушы Карл Хаусхофер де (1869-1946) географиялы мектеп 3кілі. Ал Францияда географиялы мектепті" дамуына Ш.Монтескье ілімі ы пал етті. Француз алымдары Ж.Реклю мен П.Видаль Жан Элизе Реклю (1830-1963) %леуметтанулы ойларды" дамуына жалпы географияны" %серін зерттеді. Олар о амны" дамуына жер бедеріні", жолдарды" ы палын к3рсетті.

Сонымен, жо арыда к3рсетілген ба ыттар а т%н мынадай орта белгілер бар екенін бай ау а болады:

1)жаратылыстану ылымдары %дістеріне с0йену; редукциялы %діске

с0йену;

2)%леуметтік ж%не таби и процестерден састы іздеу (кейде тікелей);

3)о амды процестерді" ж%не за"дылы тарды" сана а атысты ерекшеліктерін жо а шы ару.

Негізгі е бектер:

•У. Самнер «Халы ты %дет рыптар»;

•Ж. Гобино «Адам н%сілдеріні" те"сіздігі туралы» 4 томды ;

•Ш. Летурно «Социология»;

•Генри Бокль «Англияда ы 3ркениет тарихы»

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы,2004

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов.

М.,1997.

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер, 2002.

Ба ылау с ра тары:

oНатурализмні" прогресшіл ойлары андай?

oЛ.Гумпловичті" андай т жырымдары %леуметтану 0шін ма"ызды?

oА.Смоллды" негізгі ой-т жырымдары андай ?

53

o Н%сілдік–антропологиялы мектеп идеяларыны" зияны неде деп ойлайсыз?

o Географиялы мектеп 3кілдеріні" пікірлері позитивті сипатта болды ма?

Тапсырма

Эволюциялы мектепті сынаушыларды" негізгі д%йектерін талда"ыздар.

54

§7. леуметтануда+ы психологиялы% теориялар

Негізгі $ымдар: психологизм, тобыр, б ара, еліктеу, рефлекс,леуметтік пен биологиялы ты# ара атынасы, символды , «халы рухы»

Биологиялы%–натуралистік ілімдерді1 да+дарысы – ;леуметтануда+ы психологизм тенденциясыны1 дамуына ;келіп со%ты. Психологизм ;леуметтік іс-;рекеттерді адамдарды1 тек психологиялы% %асиеттерімен тAсіндірді. Кейінірек б3л а+ым эксперименттік психологияны1 жеке п;н ретінде %алыптасуына мAмкіндік берді.

Таби+и т3рпайы 3%састы%тар+а %ана+аттана %ойма+ан социологтар ;леуметтік +адетті1 (іс-;рекетті1, мінез-%3лы%ты1) психологиялы% мотивтерін ж;не психологиялы% тетіктеріне ерекше к-1іл б-лді. Осылайша, ;леуметтануда психологиялы% а+ымдар: психологиялы% эволюционизм, инстинктивизм; «халы%тар психологиясы», топты% психология ж;не интеракционизм пайда болды.

Психологиялы ба ытты" 3кілдері арасында бірнеше америкалыалымдарды атаса , олар: Лестер Уорд (1841-1913), Франклин Гиддингс (18551931); Ч.Х.Кули (1864-1929)14 .

Л.Уордты" белгілі ж мыстары «Динамикалы %леуметтану» (1883), «=ркениетті" психологиялы факторлары» (1893), «4леуметтану очерктері» (1898), «Таза %леуметтану» (1901), «8олданбалы %леуметтану» (1906).

Л.Уорд т0сінігінде %леуметтік эволюцияны" %луметтанулы принциптеріні" негізі – биологиялы емес, психологиялы болу керек. Ол «телезис» деген ым енгізді. «Генезис» пен «телезис» эволюцияны" екірамдас б3лігі. «Генезис» - таза %леуметтануды" п%ні, объектісі болса, «телезис» олданбалы %леуметтану п%ні, себебі о амны" саналы т0рде дамуы туралы ылыми пайымдау 3те ма"ызды.

Лестер Уорд %леуметтік пен таби илы ты біріктірмек болды. Оларды байланыстырушы, %рине – адам. Лестер Уорд іліміндегі %леуметтік к0штер ілімі адамны" жымды жа дайында ы психиканы" к0ші деп танылды. 4леуметтік к0штер адамны" іс–%рекетін аны тайды. Бастап ы леуметтік к&шке адамны"ажеттіліктері жатады: ашты , ш3л, жынысты ажеттілігі. Осыларды" негізінде осал ы ажеттіліктер интеллектуалды , адамгершілік, эстетикалы к0штер алыптасады.

Уордша, е" бастысы – интеллект. Бастап ы ажеттіліктердіана аттандыратын – е"бек, біра адам барлы кезде е"бек ар ылы к0н к3ре алмайды. Байлы ты жина тауды" бір ба ыты ретінде Уорд адамны" мінезіне т%н, я ни психологиялы компонент болып табылатын алдау асиетін талдайды. Мысалы, ол адам б рын жануарларды алдап ауласа, енді бірін–бірі алдап отыр деген пікірді айтады.

14 Ч.Х.Кули туралы «Символды интеракция ілімі» деген та ырыпта айтатын боламыз

55

Лестер Уордты" шы армашылы ында 3ркениетті" психологиялы факторлары туралы ойлар ерекше орын алады. Б л жерде б%рі, я ни объект,

субъект ж%не леуметтік синтезделген.

А) Субъективті факторлар: сезім, ерік, эмоциялар; 4) Объективті факторлар: интуиция, интеллект, шы армашылы рух;

Б) 1леуметтік синтез адамны" а ыл-ойды 0немдеуі, таби и к0шті ж%не таби и ресурсты 0немдеуі, ерік пен интеллектіні" %леуметтік аспектілерінамтиды.

Л. Уорд адам интеллектісін дамытуда білім мен те#дікті# р3лін жо ары ба алады. Оны" мінсіз (идеалды) о ам – «социократия» туралы утопиялы ілімі де психологиялы мазм нда болды.

Психологиялы ба ытты" та ы бір америкалы 3кілі Ф. Гиддингс 1894 жылы Америкада ы ал аш ы %леуметтану кафедрасын р ан. Оны" негізгі е"бектері: «4леуметтану принциптері», «4леуметтану элементтері», «Индуктивті %леуметтану», «Сипаттамалы ж%не тарихи %леуметтану», «=ркениет ж%не о ам» (1939).

Ф. Гиддингс, %леуметтану – о амды жалпы космосты за"дар мен себеп– салдар ар ылы т0сінуге талпынатын ылым деп т0сінді. 4леуметтану 0ш міндетті шешуі керек:

1.адамдарды" агрегациясы мен бірігуіне жол ашу;

2.субъективті процесс за"ын ашу–%леуметтік та"дау;

3.объективті процесс за"ын ашу – таби и с рыптау мен та"дауды ж0зеге асыру.

Ф.Гиддингс о амды таби и процесс ретінде к3рсетеді ж%не ол психологиялы былыс деп есептейді. Оны" негізгі теориялы идеясы – «.зі тектес сана» (рулы сана). Э.Гиддингс %леуметтік эволюция процесінде екі к0ш бар деп есептеді:санасыз ж%не саналы. Біріншісі - таби и, объективті; екіншісі – субъективті-психологиялы сипатта.

4леуметтік рылымда Э.Гиддингс топтарды" 0ш тобын к3рсетті:

1.3мірлік топтар (3мір с0руі, ыр а ы, 3лімі)

2.т л алар табы (дарынына байланысты: лама, дарынды, арапайым.)

3.негізінде ынтыма тасты сезімі жатыр ан %леуметтік топтар.

Осы к3з арасты д%лелдеу ма сатында «%леуметтік топ», «%леуметтік емес топ», «квази (жал ан) %леуметтік топ», «анти%леуметтік топ» деген ымдарды пайдаланды.

4леуметтік топ – о амда белсенді ор аушы, оны жа сарту а мтылушы; екіншісі – индивидуалистер; 0шіншісі – кедейлер; т3ртіншісі – ылмыскерлер.

4леуметтануда ы инстинктивизм а ымы да психологиялы ба ыт а жатады. Оны" негізін ала ан - Уильям Мак Дугалл (1871–1938). Мак Дугаллды" «4леуметтік психология а кіріспесі» (1908) кезінде 0лкен с раныс а ие болды ж%не бірнеше рет басылды.

У.Мак Дугаллды" негізгі идеясы – «инстинктивизм» ымы. Ол «инстинктіні адамны" ж0йке ж0йесін алпына келтіретін, таби и шартты каналдар» деп атады ж%не «инстинктіні бастап ы» деп таныды.

56

8арапайым ж%не б3лінбейтін инстинкт эмоциялармен ты ыз байланысты. Инстинкт туралы к3з арастар саналуан. Мысалы, Мак Дугалл адам а т%н 18 негізгі инстинктіні к3рсетіп берсе, Джеймс деген алым 38 инстинктіні к3рсеткен, ал З. Фрейд екеуін ана к3рсеткен болатын. 4сіресе ол «тобырлы инстинктіге» ерекше орын берді. Тап осы «тобырлы инстинкт» о амды біріктіреді деп есептеді ж%не кез келген о амды былыс белгілі бір инстинктіге негізделген деп т0сінді.

Психологиялы социологияны" та ы бір ба ыты – «халы тар психологиясы». Б л а ымны" 3кілдері: М. Лацарус, Х. Штейнталь, В.Вундт.

«Халы тар психологиясы» ба ытыны" негізгі идеясы – тарихи процесті"оз аушы к0ші – халы . Ал енді халы ты" оз аушы к0ші - «халы рухы». Ал 3з кезегінде «халы рухын» райтын компоненттер - м%дениет, тіл, мифтер, д%ст0р, салт–сана. «Халы рухы» адамны" жеке санасын ж%не адамдарды" психикасын ай ындайды.

Белгілі алым В. Вундтты" (1832 – 1920) 10 томды ж мысы бар. Ол «халы психологиясы - жеке саналарды" к0рделі синтезі» деген пікірінеылыми д%лелдер келтіре отырып, «халы психологиясы - бастап ы, ал жеке сана – осал ы» деген де т жырым жасады.

Вундтты" к3з арастары этно%діснаманы" дамуына ы пал етті, себебі б л ба ыт - м%дениет пен жеке сананы" 3зара %рекетін зерттеуге ниет білдірген еді. Сонымен атар алым «халы жаны - айры ша жеке болмыс» т0сінігін енгізді.

«Халы рухы», « лтты мінезлы » деген ымдарды пайдалан ан романтиктерді" ы палымен Вундт та «тілді, а"ыздар мен адамгершілікстанымдарды - болмысты" к3рінісі» деп т0сінді.

4леуметтануда ы «топты психология» ба ытын зерттеп, оны" негізінала ан – француз публицисі Гюстав Лебон (1841-1931) - «Тобыр психологиясы» (1895), «Халы тар эволюциясыны" психологиялы за"дары» (1894) атты е"бектерді" авторы, психологиялы мектепті" белгілі 3кілдеріні" бірі.

Г.Лебонны1 пікірінше, еуропалы% %о+ам «жа1а саты+а», я+ни «тобыр д;уіріне» -тті де «парасатты сыни негізі бар т3л+аны», бас%аша айт%анда - иррационалды б3%аралы% сананы басып тастады.

Г.Лебон тобырды «;ртекті» ж;не «біртекті» деп б-леді. « ртектіге» ол к-шедегі уа%ытша топтарды %3райтындарды немесе белгілі бір ;леуметтік ма%сатпен ресми тAрде бас %ос%андарды (парламент м;жілісі, партия съезі т.т.), «біртектіге» тап, каста, діни сектаны жат%ызады.

«Тобыр» немесе «б3%ара» - орта% сезімдерге рухтан+ан ж;не -з к-семдері %айда бастаса, сонда бару+а дайын адамдар тобы. Буыр%ан+ан б3%аралы% сананы еш%андай рационалды кAш же1е алмайды. Г.Лебон тобырда адамны1 ойлау жAйесі орта% к-1іл-кAйге ба+ынады деп есептеді. Адам тобырда не+3рлым 3за+ыра% болса, сол+3рлым басшыны1 ы%палында болады. Б3л жа+дай оны1 ;леуметтік болмысты сезінуі д;режесін ж;не жауапкершілігін т-мендетеді.

57

Лебон пікіріне с;йкес, топ басшыларыны1, к-семдеріні1 арасында ;ртAрлі психологиялы% ауыт%ушылы%тары бар адамдар жиі кездеседі, олар -здеріні1 бас%алар+а 3%самайтын ерекше +адеті ар%ылы тобырды елітіп, -з айт%анына к-ндіреді, со1ына ертеді. Осы т3жырымын негіздей отырып, Г.Лебон %андай да болмасын революциялы% %оз+алысты жо%%а шы+арды.

Аристократиялы% к-з%арас т3р+ысынан Г.Лебон ;леуметтік те1дік пен демократияны1 барлы% тAрлеріне %арсы шы%ты. Оны1 ойынша, -ркениетті1 %ол жеткізген табысы мен жетістіктері – тек элита %ызметіні1 н;тижесі.

Гюстав Лебонны" іліміндегі «тобыр» т0сінігі абстрактілі идеалистік мазм ны 0шін атты сын а алынды. Лебонны" ж мыстарында ы ымдарды" т рпайылы ы, кейбір д%лелдеулерді" ж0йесіздігі, ылмыскерлерді, б аралы хал-ахуалды" арапайым т0рлерін жо ары топ а жат ызуы да сын а ілікті.

Француз социологы Габриэль Тард (1841-1904) - %леуметтік психологияны" негізін салушыларды" бірі. Г.Тард %леуметтануды «интерменттік психология а» те"еді, я ни %леуметтану жеке саналарды" 3зара ы палын зерттеуі тиіс деп есептеді. Габриэль Тардты" к3птеген идеялары Э.Дюркгейммен ызу пікірталаста туды. Мысалы, Э. Дюркгейм бастап ы негіз деп о амды таныса, Г.Тард « о ам- индивидтерді# .зара арым-атынастарыны# жемісі» деп есептеді.

8о амды процестерді Габриэль Тард еліктеу психологиялы механизміні" %рекетімен т0сіндірді. Еліктеу сенімді немесе ниетті білдіру немесе білдірмеуге талпыныс, 3з таби аты жа ынан гипнозды" ы палы бар ж%не арапайым %леуметтік арыматынас болып табылады.

Тард бойынша, кез келген жа"алы – жеке шы армашылы ты" н%тижесі. Жа"алы ты" жал ыз айнар к3зі – дарынды адамны" елестете алуыны" шы армашылы актісі. Жа"алы ты" табысты бейімделуден 3туі - «еліктеу»алпына айнал ан айталау тол ыны.

Габриэль Тард айналыс ан м%селелерді" бірі - б аралы коммуникация мен т л ааралы 3зара арыматынасты" саналуан т0рлері, мысалы - %"гімелесу. Ол Гюстав Лебонны" тобыр ж3ніндегі к3з арасына арсы болды. Болаша - «тобырды"» емес, «публиканы"», я ни «рухани интеллектуалдыауымдасты ты" асыры». Олар 3зара бір-біріне алша орналасса да, арым-атынас «б аралы а парат ралдары ар ылы ж0зеге асады» деп к3регендік жасайды. Габриэль Тард іліміне субъективизм т%н бол анына арамастан, ол %леуметтік психологияны" ылым ретінде дамуына 0лес осты.

Сонымен психологиялы ілімдер %леуметтік іс–%рекетті" психологиялы факторын жо ары ба алады.

Негізгі е бектер:

• Вильгельм Вундт. «Халы тар психологиясы»; «Жаратылыстану ж%не психология»;

58

•Гюстав Лебон. «Тобыр психологиясы» (1895); «Халы тар эволюциясыны" психологиялы за"дары» (1894);

•Габриэль Тард. «4леуметтік-психологиялы этюдтер» (1898); «8о амды пікір ж%не тобыр» (1901);

•Гиддингс Ф. «4леуметтану т ырлары».

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Гиддингс Ф. 4леуметтану т ырлары. // 4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы»,2006,том 4, 238-267 беттер

•Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни.

М.,2000.

•Кули Ч. Бастап%ы топтар // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы»,2006, том 4, 278-286 беттер

•Тард Г.8о амды пікір ж%не тобыр // 4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы»,2005, том 1

Ба ылау с ра тары:

•Инстинктивизм, «халы тар психологиясы», «топты психология» а ымдарыны" ерекшеліктері неде?

•Уорд іліміндегі «генезис» пен «телезис» ымдары нені білдіреді?

•4леуметтік рылымда Гиддингс к3рсеткен топтар андай?

•Мак Дугаллды" негізгі идеясы андай?

•Вундт пен Лебон ілімдеріндегі негізгі ымдар андай?

•8о амды процестерді Габриэль Тард алай т0сіндірді?

Тапсырма

«Психологиялы » пен «%леуметтанулы » категориялары ара атынасы туралы эссе дайында"ыздар.

59

§8. Эмиль Дюркгеймні1 ;леуметтік ілімі

Негізгі $ымдар: социологизм, жымды сана, ынтыма тасты , механикалы ж не органикалы ынтыма тасты , аномия, суицидті#леуметтік шарттылы ы

Эмиль Дюркгейм - %леуметтануды" негізін салушыларды" бірі. 4леуметтануды" ылым ж%не п%н ретінде дамуына 0лес осты.

Эмиль Дюркгейм 1858 жылы 15 с%уірде Эпинал аласында раввинні" отбасында туды. Отбасы д%ст0ріне с%йкес оны дінбасы болу а дайындап, бала к0нінен к3не еврей тілін 0йретеді.Тора мен Талмудты жаттап 3скен Эмиль Дюркгеймні" дінге к3з арасын мектептегі католик м алима 3згертті.

1879 жылы Жо ары Норма мектебіне т0сіп, 1882 жылы бітірген Эмиль Дюркгейм философия п%нінен саба берді. 1887 жылдан бастап университетте д%ріс о и бастады.

1896 жылы Эмиль Дюркгейм Францияда ы ал аш ы %леуметтану кафедрасына ме"геруші болды. 1898-1913 жылдар аралы ында «4леуметтанулы жылнама» журналын бас арды. Осы жылдары француз %леуметтанулы мектебі пайда болды.

Эмиль Дюркгейм к3з арастары француз ойшылдары Рене Декарт, Шарль Монтескье, Жан Жак Руссо к3з арастарымен штасып жатыр. Мысалы, Дюркгеймні" «социологизм %дісі» - Р. Декартты" «%діс туралы ойымен» 0ндестікте. Екі ойшылды" ма саты - біреу ана, ол - %рт0рлі к3з арастар аарамастан а и атты аны тауды" рационалды принциптері мен т%сілдерін табу. Декартты" «%діс ережелері» деген ымын Э. Дюркгейм 3зіні" е"бегіне ар ау етті.

Э.Дюркгейм Шарль Монтескье іліміндегі %леуметтік о амны" дамуында ы ішкі за"дылы тар я ни детерменизм туралы ойларын, Ж.Ж.Руссоны" «жалпы ерік» ж%не «азаматты дін» туралы пікірлерінолдайды. Сондай-а , Эмиль Дюркгейм Клод Анри Сен Симон мен Огюст Конт ілімдеріне позитивті ба а беріп, оларды" %леуметтік ылымда ы орнын жо ары ба алады. О.Контты" о амды 3зара байланысты б3ліктерден рал ан т тасты ретінде арастыр ан т%сілін д рыс деп есептеді, біра Конт ілімін т0бегейлі абылда ан жо . Мысалы, Контты" «0ш кезе" за"ын» тіпті мойындамады. Дегенмен Э.Дюркгеймні" %леуметтік іліміне О.Контты" адамгершілік ілімі, я ни адамгершілік парыз а негізделген ойлары %сер етпейой ан жо . 4сіресе неоконтты ба ыт 3кілі Ш.Ренувьені" рационалды ыны" ы палы ерекше болды. Ол - адам болмысында ы адамгершілікті" негізгі р3лінылыми зерттеу ажеттілігін уа ызда ан к3з арас болатын. алым адамны"

60

бостанды ы принципі мен адамны" парасатын парыз бен бас алар а арым-атынасымен ты ыз байланыста арастырды.

Эмиль Дюркгейм іліміне а ылшын ойшылы Герберт Спенсер мен оны" биологиялы мектебіні" ы палы ерекше болды. Эмиль Дюркгеймні" шы армашылы ын зерттеушілер Г.Спенсер к3з арастарыны" ы палын «негативті» ж%не «позитивті» деп ба а берді. Эмиль Дюркгейм зерттеулеріні" Герберт Спенсер идеяларына арыматынас ретінде пайда болуын негативті деп т0сіндіреді. Ал позитивті жа ы - Эмиль Дюркгеймні" Спенсерді"рылымдылы мектебіні" эволюциялы идеяларымен келіскендігі.

Эмиль Дюркгейм к0рделі о амдарды арапайым о амдардан т рады деп есептеді. Осы ойды дамыту 0шін 3з е"бектерін бай этнографиялы материалдарды пайдалана отырып, арапайым о амдарды" («д%ст0рлі») к0рделі о амдар а айналу процесін к3рсетті.

Эмиль Дюркгейм социологиясы %леуметтік 3мірді биологиялы талдау аарсы бол анына арамастан, о ан биорганикалы мектеп 3кілдері к3з арастарыны" ы палы зор екенін айту керек. Мысалы, неміс социологы А.Шеффле мен француз алымы А.Эспинасты Эмиль Дюркгейм жо ары ба алады. Сондай-а , Жо ары Норма мектебіндегі стазы Фюстель де Куланжды" %леуметтік институттарды" дамуына ж0ргізген талдауы болашаалымны" к3з арастарын алыптастырды.

Эмиль Дюркгеймні" ХIХ асырда ке" тара ан Карл Маркс идеялары ха ында 3зіндік пікірі болды. Ол социализм мен тап к0ресі арасында ы байланыс а атысты ойларын ашы білдірді. Э.Дюркгейм Маркс іліміндегі экономикалы факторды" р3лін ай ындайтын т жырыммен келіспеді. «Тапты к0рес пен экономиканы" арасында андай байланыс болуы м0мкін?», - деп с ра ой ан Э.Дюркгейм о ан 3зі «еш андай» деп жауап береді. 4рине, б л - Э.Дюркгейм о амды дамуда ы экономикалы ты" р3лін т0бегейлі жо а шы арды деген с3з емес, дегенмен ол діни факторлар а басым назар аударды. Ал маркстік социализм идеясына келетін болса , Дюркгейм социализм идеясын 0немі назарында стады. =з заманыны" белгілі айраткерлеріні" бірі, француз социалисі Жан Жореспен досты арыматынаста болды ж%не оны" к3з арастарына, социалистік оз алыс а ызы ушылы танытты, тіпті Бордо университетіні" профессоры болып ж0ргенде «Социализм» деген курсты да о ыды.

Эмиль Дюркгеймні" %леуметтануы 0ш негізгі саладан т рады:

леуметтік морфология, леуметтік физиология, жалпы леуметтану.

4леуметтік морфологияны анатомия деуге болады, себебі ол о амны" субстратын зерттейді. Д%лірек айт анда, о амны" географиялы негізін, халы ты, оны" ты ызды ын ж%не т.б. арастырады. Ал %леуметтік физиология дін, мораль, за", экономика, тіл, эстетика ндылы тарын, 3мір с0ру бейнесін зерттесе, жалпы %леуметтануды" п%ні теориялы синтез бен орта за"дар.

Эмиль Дюркгейм социологиясын т0сіндіру 0шін %детте «социологизм» деген ымды жиі пайдаланады ж%не оны екі аспектіде арастырылуы керек екені айтылады. Онтологиялы жа ын т0сіндіру 0шін Эмиль Дюркгейм

61

%леуметтік болмысты" т%уелсіздігі мен ерекшелігі принципін индивидуалистік ілімдерге арсы ойды. 1діснамалы т р ыда социологизм принципіне %леуметтік былыстар а ылыми объективті т р ыдан т0сініктеме беруі т%н. Осы а иданы дамыта отырып, Эмиль Дюркгейм биологиялы ж%не психологиялы редукционизмді (%сіресе, Габриэль Тардты) сынайды. Кезкелген о амды былыс тек ана «%леуметтілікпен байланыстыарастырылуы керек» деп есептейді.

«Социологизм» о амды сананы жеке %леуметтік былыс д%режесіне к3теретін сапалы асиеттерді аны тайды. Э.Дюркгеймні" пікірінше, %леуметтік 3мір индивидтерді" 3зара арыматынасы мен ассоциацияларыны" 3зара ы палы мен байланыстары н%тижесінде пайда болды. Дегенмен Эмиль Дюркгейм 3з т жырымына арсы ойды да білдіре отырып, «индивидтерге 0стемдік ететін о амда к0ш бар» деген пікір айтады. Осы к0шті ол « жымды сана» деп атайды.

Эмиль Дюркгейм « о амды субъектілерге т%уелсіз %леуметтік фактілерді мойындау ж%не объективті %дістер к3мегімен зерттелуі тиіс «заттар» ретіндеарастыруды - жаратылыстану («позитивті») ылымдарыны" принциптерінстану» деп т0сіндірді. Ол «%леуметтану %леуметтік фактілерді зерттеуі керек» дейді, себебі %леуметтік фактілер (деректер) о амды райды.

4леуметтануды ерекше ылым ретінде арастыру 0шін Эмиль Дюркгейм мынадай екі ал ышарт ажет дейді :

Оны" ерекше п%ні болуы керек; Бас а ылымдарда ба ылана ж%не т0сіндіріле алатын деректер сия ты,

%леуметтану п%ні ба ылана ж%не т0сіндіріле алатын болуы керек. Осыдан Эмиль Дюркгеймні" ата ты екі формуласы шы ады:

•4леуметтік фактілерді (деректерді) зат ретінде арастыру;

•4леуметтік деректерді" индивидке к0штеп ы пал ететін негізгі ерекше белгісі бар.

Жалпы а орта , жан-жа ты, ерекше %леуметтік болмыс индивидтерді %леуметтік т тасты ты" б3лігіне айналдыра отырып, о амда м0лтіксіз 0стемдік етуі - %рбір жеке адам а 3з ережелерін, о амды «к0тулерді"» талаптарын, адамгершілік станымдарын, принциптері ретінде 3з ниеттерін орындау а м%жб0рлеу. Жеке сана, осылайша, бастап ы объективті %леуметтік фактілерге я ни %леуметтік ортаны" былыстарына т%уелді осал ыбылыс а айналады.

Кез-келген д%л аны тал ан немесе аны талма ан, біра индивидке сырттайысым к3рсететін ж%не одан т%уелсіз 3мір с0ре алатын %рекет %леуметтік факт болып табылады екен. Индивид д0ниеге келгенде за"дар мен салт, адет ережелері, діни сенімдер мен д%ст0рлер, тіл, а ша оны" санасынан тыс т%уелсіз 3мір с0реді. Осы ой, %рекет ж%не сезім 0лгілері т%уелсіз, объективті ж%не индивидтерді белгілі бір %рекетке итермелеп ысым к3рсетеді. Аталмыш процесс %рбір адамны" %леуметтік ысымды сезінуін тудырады.

4леуметтік фактілер объективті т0рде, мысалы объективті м%ліметтер негізінде аралуы тиіс. Айталы , Эмиль Дюркгейм «=зін-3зі 3лтіру туралы»

62