книги / smaghambet(1)

4леуметтік р3лдер – о амды т%ртіп. Адам саналуан болмысты ж%не бас алар а 3зін сату ж%не сау т0рлерін абылдауы тиіс. Осыдан сананы" релятивизмін32 бай ау а болады.

=з ілімінде Бергер мен Лукман интеракцияда ы е" м%нді элемент -оз алыстар, ишара, имыл, сондай-а коммуникацияны" ж0зеге асуына м0мкіндік беретін тіл деп есептеді.Оларды" екі жа ты ма ынасы бар, біріншіден, олар на ты арыматынасты" 3зімен салыстыр анда аз уа ыт а созылады; біра сонымен атар олар жалпылан ан белгілерге жатады, нышанды ж0йелерді райды да обьектіленген 0лгілерге айналады да, «осында ж%не тап азір» деп аталатын субьективті ма саттарды" шегінен тыс ары орналаса алады ж%не осылайша «болмысты» жасау а м0мкіндік берді.

А.Шюц идеялары ы палында П.Бергер мен Т.Лукман к0нделікті 3мір социологиясын дамытты. Олар саналуан на тылы ты" арасынан – к0нделіктіамарекетті м%нді деп тани отырып, оны «интерсубъективті %лем» деп атады немесе бізді" %р айсысымыз к0нделікті тіршілікті бас алармен б3лісе, оян-олты араласа отырып, 3мір с0реміз. К0нделікті тіршілік белгілі бір а параттар жиынты ы білім ар ылы ж0зеге асады. Оны" на тылы ы %рбір адамны" интерсубъективті сана ар ылы растыру, сонды тан к0нделікті 3мірді" обьективті ж%не субъективті на тылы ы арасында ы айырмашылы туралы с ра аса ма"ызды емес.

8арапайым болмысты" на тылы ы - ол туралы білімде к0нделікті 3мірді", ке"істікті", уа ытты", рылымны" ма"ызы зор. Со" ысы - 3те к0рделі. Адам уа ытты 0зілмейтін ж%не а ты деп абылдайды, біра адам 3мір с0рген уа ытта ы о амды 3згерістер уа ытты абылдау мен т0йсінуге ы пал етеді. Б л адамдарды" к0нделікті 3мірдегі %леуметтік 3зара %рекетіні" сипатын аны тайды.

«К0нделікті 3мірді мені" білуім» деген не? Ол, П.Бергер мен Т.Лукман бойынша, тас ара" ы ну орманны" ішінде с0рлеу жолды табу а ж%не ая жолына жары т0сіріп т ратын сыбыз ыдай жары с%улені еске т0сіретін аспап. «Мені" к0нделікті 3мір жайлы білімім - релеванттылы 33 ымдарына топтас ан.Оларды" кейбіреуі - мені" тікелей т%жірибелік (3мірлік) м0дделерім ар ылы аны талса, кейбіреулері - о амда ы жалпы жа дайыма атысты.Егер д%мді болса, жа сы к3ретін асымды зайыбым алай дайындайтыны мен 0шін ма"ызды емес. 8о амда акциялар ныны" т0сіп кетуі мені" басымды ауыртпайды, егер менде ол акциялар болмаса, егер мен атеист болсам, католиктерді" 3з ілімдерін айта арауы, егер Африка а шу жоспарымда болмаса, о ан тіке шу а болатыны да мені ызы тырмайды». Сонымен мені" релевантты рылымым мен бас алардікіні" то ысатыны с3зсіз, олай болса, осы рылымдарды білу – к0нделікті 3мірімні" ма"ызды элементі.

32Релятивизм – латынны" «relativus» салыстырмалы деген с3зінен бастау алатын танымны" салыстырмалылы ы мен шарттылы ын білдіретін ым. «Р.» заттар мен былыстарды" т ра сызды ына ж%не оларды" 0немі 3згеріп т ратынды ына м%н береді.

33Релеванттылы (relevant) – а ылшын тілінен аудар анда «іске атысты, ажетті» дегенді білдіреді.

153

К0нделікті 3мір туралы білім - білімді %леуметтік б3лу процесімен де байланысты. Ол 3те арапайым деректен басталады. Ол не н%рсе? Ол - мені" білгенімді бас алар білмейді, мен бас аларды" білетінін білмеймін. Бір ма л матты %ркім %рт0рлі де"гейде, д%режеде білуі м0мкін, сонымен атар %ркімні" бас амен б3лісетін білімі ж%не б3ліспейтін білімі болуы м0мкін. Сондай-а , білімні" %леуметтік т р ыда олжетімді т0рлері бар ж%не ол да білімні" %леуметтік б3ліну процесіне атысады. Бергер мен Лукман: «К0нделікті 3мірде мен нені кімнен жасыру керек екенін жобалап болса да, 3зімде жо а паратты кімнен алу а болатынын ж%не жалпы ал анда %рт0рлі адамдардан андай білімді к0туге болатынын білемін», - деп жазады.

Сонымен о амда ы білім - %леуметтік %лем туралы %р айсысымыз білетін м%ліметтерді" жиынты ы: %детрып, адет ережелері, адамгершілікстанымдар, ндылы тар, сенімдер, ма ал-м%телдер т.б. Білім о амны" институттан ан іс-%рекеттерін т0сінуге ж%не сол на тылы ты айталау а м0мкіндік береді. Осылайша, Бергер мен Лукман Пьер Бурдьені" «габитус» идеясын жа" ыртады.

Питер Бергер мен Томас Лукман к0нделікті 3мірдегі білімді д рыс ба алады. Ал, теориялы ылыми білімді сол к0нделікті білімні" рамдас б3лігі ретінде абылдады.

Аталмыш м%селелерді П.Бергер мен Т.Лукман %леуметтену процесі аясында арастырды. Оны 3здері де атап к3рсетті. Оларды" %леуметтену ж3ніндегі к3з арастары белгілі %леуметтанушылар У.Джемс, Дж.Дьюи, Э.Дюркгейм, М.Вебер, Дж.Мидті" ойларымен штасып жатыр. Адам о ам м0шесі болып тумайды. Ол тек %леуметтікке бейім болып туады ж%не за а созыл ан %леуметтену процесі н%тижесінде ана интернализация ар ылы о ам м0шесіне айналады.

«4леуметтену дегеніміз - индивидті" о амны" обьективті %леміне немесе оны" жеке б3лігіне енуі», - дей отырып бастап ы %леуметтену ж%неосал ы %леуметтенуді б3ліп к3рсетеді. Бастап ы %леуметтенуді" ма"ызды к3рінісі - адамны" «жалпылан ан бас аны"» бейнесін алыптастыруы. Б л тілді игерумен атар ж0реді, сонды тан адам ар ылы %лемді тануды" тетігін игереді.

Бастап ы %леуметтенуді" ма саты - ерекше т ра ты сана а ие болып табылатын индивидті" ал аш ы %лемін арастыру. Осы процесс барысында бала м%нді бас аны" %лемін 3зі 0шін бас а баламасы жо , жал ыз м0мкін %лем ретінде абылдайды дейді,себебі бас а м%ндерді та"дай алатын м0мкіндігі де, жа дайы да жо . Бергер мен Лукманны" ойынша, осал ы %леуметтену %лемі бастап ыдай мы ты емес, негізгі т ырды «шай алта алмайды».

4рине м%селені негізгі а ида т р ысынан араса , онда білімні" р3ліне м%н бере отырып, бастап ы мен осал ы %леуметтенуді" ерекшелігін к3рсету керек. Ерекшелігі – «тікелей немесе жанама т0рде е"бек б3лінісімен байланыста ы айры ша р3лдік білім алу».

Ма"ызды м%селені" бірі - бастап ы ж%не осал ы %леуметтену арасында білімді институтты б3лу. Егерде білімді б3лу арапайым болса, онда бірдей

154

институтты ралдар пайдаланылады. Ал, егер к0рделі болса, онда осал ы %леуметтенуге арнайы тетіктер ажет, тіпті арнайы дайындал ан мамандар болуы керек.

Та ы бір м%селе, ол - стаз бен ш%кірт арасында ы арыматынас. Осыбылысты зерттеу 0шін феноменологиялы т жырым білімні" дамуы мен оны" б3лінуін негізгі принцип деп арастыру керек. Ал азіргі 0стем принцип - к%сіби білім мен оны" б3лінуі білімні" дамуы мен оны" б3лінуіне байланысты емес, ол е"бек пен 3ндірісті" даму н%тижесі делініп ж0р.

Сонымен, б л - гуманистік %леуметтануды" бір ба ыты. Оны" п%ні – адамны" к0нделікті болмыс а арыматынасы, %леуметтік ж0йенірастырады.

Негізгі е1бектері:

П.Бергер, Т.Лукман «На ты болмысты %леуметтік конструкциялау»

сынылатын ;дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Редакциясын бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2005

•Бергер П., Лукман Т. На%ты болмысты ;леуметтік конструкциялау //лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 100-307 беттер

•Бергер П.Л. 4леуметтану а ша ыру // 4лемдік %леуметтану антологиясыАлматы, «Жазушы», 2006, том 5, 391-575 беттер

•Гофман А. Б. Семь лекций по истории социологии. М., 1995.

•Громов И. А., Мацкевич А. Ю., Семенов В. А. Западная теоретическая социология. СПб., 1996.

•Социологиялы% с-здік. Алматы: аза% университеті, 2003

Ба%ылау с3ра%тары:

•«На ты болмысты %леуметтік конструкциялау» іліміні" негізгіа идалары андай?

•Аталмыш ілім неге «феноменологиялы » деп аталады?

•П.Бергер мен Т.Лукманны" тілді" %леуметтік р3ліне берген аны тамасыандай?

•П.Бергер мен Т.Лукман к3з арастарында «%леуметтену» туралы не дейді?

Тапсырма

П.Бергер мен Т.Лукманны" «На ты болмысты %леуметтік конструкциялау» е"бегімен танысып, білім институтыны" р3ліне талдау жаса"ыздар.

155

§24. Эмпириялы% ;леуметтану (ХХ +асырды1 20-40 жылдарында)

Негізгі $ымдар: эмпириялы		дістер, Чикаго	мектебі, ала
леуметтануы,	.нерк сіптік	(индустриялы )	леуметтану

ХIХ асырда ы %леуметтанулы а ымдар жа"а ылымны" іргетасыналады. Осы мектептерді" б%ріне т%н орта белгі – теориялы м%селелерге к3бірек к3"іл б3лу болды. ХХ асырды" басында теориялы ты" тым басым болуына арсы эмпириялы а ым34 пайда болды.

Жа"а ба ыт теориялы т жырымдарды іс ж0зінде на ты м%селелерді шешу 0шін %леуметтік ба ылау мен о амды 3мірді реттеуді" ралдарын аны тау а арай б руды ма сат етті. Дегенмен ылым тарихында эмпириялы ты тек ХХ асырдан бастар болса , ателесеміз. 4леуметтану тарихында ы эмпириялы зерттеулерге негіз бол ан Адольф Кетле сын ан %діснамалы принциптерді еске т0сірейік. Олар:

•4леуметтік былыстар т ра ты ж%не 0немі айталанып отырады;

•Д%л ж%не на ты н%тижелерге ол жеткізу 0шін зерттеу объектісі етіп 3те 0лкен шаманы алуымыз керек.

Жалпы А.Кетле %леуметтік статистиканы" негізін ала андарды" бірі ж%не %леуметтануда ы эмпириялы зерттеулер %леуметтік статистиканы" дамуымен байланысты екенін атап к3рсетті.

Эмпириялы зерттеулер тарихына 0"ілсек,онда «моралды статистика» ж%не «%леуметтік гигиена» деп атал ан ба ыттарды" бол анын айту а міндеттіміз.Моралды статистиканы" ма саты арапайым халы арасында ы (к3біне халы ты" кедей топтары) хал-ахуал, т рмысты жа дайы, оларды" моралды бет-бейнесін ( ылмыс,маск0немдік)зерттеу деп аны талды. Аталмыш ба ытта А.Вагнер,А.Герри ж%не бас алар 3з зерттеулерін ж0ргізді. Осы ба ытстан ан принциптерді пайдалана отырып Ф.Энгельс 3зіні" белгілі

34 Эмпириялы – тәжірибеге негізделген

156

ж мыстарыны" бірі «Англияда ы ж мысшы табыны" жа дайы» деген е"бегін жаз ан болатын.

8ала хал ы саныны" артуы ж%не индустриялану процесіндегі халы ты" денсаулы ы, тазалы м%селелерін «%леуметтік гигиена» ба ыты зерттеді. Францияда осы ба ытта зерттеу ж0ргізген Фредерик Ле Пле (1806-1882). Оны" «Еуропалы ж мыскер» (1855 жыл) деген е"бегі эмпириялы зерттеулерді" тамаша 0лгісі болып табылады. Сонымен атар Ле Пле %леуметтанулы зерттеулерді" жа"а %дістерін де пайдалан ан. Мысалы, монографиялы %діс ар ылы отбасылы арым– атынастарды тере" зерттеді. 4сіресе, осы %дісті оны" ш%кірті Анри де Турвиль жан-жа ты пайдаланды.

А ылшын зерттеушісі Чарльз Бут (1840-1916) «Лондонда ы 3мір мен е"бек» деп аталатын 17 томды ома ты зерттеу алдырды. Ч.Бутты ала %леуметтануыны" негізін алаушы десек жа"ылыспаймыз. Кейінірек Чикаго мектебіндегі эмпириктер оны" идеяларын тымды пайдаланды. Мысалы,ылымда ал аш рет Чарльз Бут аланы" (Лондонны") %леуметтік картасын жаса ан болатын.

Германияда ы эмпириялы зерттеулер ж0ргізгендер - Э.Энгель (отбасы), А.Вагнер (3зін-3зі 3лтіру) ж%не А.Левенштайн (ж мысшы м%селесі).

1872 жылы Макс Веберді" бастамасымен Германияда рыл ан «4леуметтік саясатты жа тайтын лига» деп атал ан йым елде эмпириялы зерттеулерді белсенді ж0ргізуге м рынды болды. Оны" рамына университет профессорларымен атар к%сіпкерлер, шенеуніктер кірді. Лиганы" ызметін жандандыр андар атарында Ф.Теннис, а айынды М. ж%не А. Веберлер, Г.Шмоллер бар.

Эмпириялы %леуметтану ылымда ы жаратылыстанымды ба ытты" басым а идаларыны" негізінде дамыды. Мысалы, эмпириялы %леуметтану %леуметтік былыстар таби ат пен %леуметтік-тарихи ызметке орта болып табылатын жалпы за"дылы тар а ба ынады деп есептеді. Сонымен атар %леуметтанулы а параттарды жинау %дістері жаратылыстану ылымында ы сия ты д%л, б лтартпас ж%не объективті болуы тиіс деген а идамен атар, %леуметтану идеологиялы клишелер ндылы тарынан алша болуы тиіс дегенді де уа ыздады.

Эмпириялы %леуметтану атты сын а тап болды, біра со ан арамастан б л ба ыт эмпириялы %дістер (верификация35) ар ылы « ылыми а и ат барлы %леуметтік былыстарды" квантталуы36 мен %леуметтік адетті" субъективті аспектілері тек ашы , ба ыланатын адет ар ылы ана зерттелуі тиіс» деген ма"ызды а идалардан айнымады.

Эмпириялы %леуметтануды" дамуына байланысты 0ш ма"ызды м%селені айтуымыз ажет.

Біріншіден, ол - %леуметтанулы зерттеулерде экспериментті олдану; Екіншіден, зерттеулерді" олданбалы сипатыны" артуы;

35Верификация – ойыл ан талаптарды" орындал анын объективті д%йектер ар ылы д%лелдеу.

36Кванттау - б!лшектеу

157

Iшіншіден, %леуметтану ылымыны" салалы б3лінісі.

Эксперимент - тек эмпириялы %діс деген д рыс емес, себебі, эксперимент н%тижесінде теориялы с ра тар туады. Мысалы, «нені зерттеу керек, андай негізгі ж%не к3мекші болжамдар бар, андай ымдармен ж мыс жасаймыз,андай операцияларды ж0зеге асыру керек, андай м%ліметтер аламыз» ж%не т.б.

Ал аш рет эксперимент туралы 1814 жылы Лаплас «Ы тималды тарды" философиялы теориясыны" т%жірибесі» деген ж мысында айт ан еді. Ал 1920 жылы зерттеуші Ф.Оллпорт %рт0рлі топтарды" ой е"бегіне ы пал ететін факторларды, 1927 жылы сайлау а атыспау себептерін эксперимент %дісі ар ылы зерттеді.

Эмпириялы мектеп 3кілдері зерттеулерде математикалы %дістерді пайдалануда ед%уір табыс а жетті. Б л теориялы т жырымдар мен оларды" т%жірибе ж0зіндегі на ты жа дайды" арасында ы байланысты" ерекшеліктерін зерттеудегі ізденістер еді. Осы ан арамастан эмпириялы мектепке т%н плюрализм, н%тижелерге ба а беруді" жалпы ылыми 0лгілерді" болмауы эмпириялы зерттеулерді" теориялы пен сі"ісуіне м0мкіндік бермеді.

Эмпириялы мектеп екі ба ытта: академиялы пен олданбалы ба ытта дамыды. Біріншісі - тікелей жеке салаларда ы %леуметтік м%селелерді зерттесе, екіншісі - осы зерттеулерді белгілі бір м%селені шешуде пайдаланудыйымдастыруы керек болды. Осылайша, ылымда леуметтік инженерия дегеным пайда болды.

ХІХ асырда о амны" %леуметтік ж%не адамгершілік салауаттылы ы м%селесі к0н т%ртібіне ойыл ан еді. 4леуметтік «гигиенистер» (тазалы шылар) деп атал андар 3ндірісті" тиімділігін арттыра отырып, о амды ж%не жеке 3мірді, медициналы ызмет к3рсету мен мемлекеттік бас аруды рационалдандыру а болады деген пікір айтты. Ма сат - 3ндірісті" шо ырланып,алаларды" 3сіп отыр ан т сында халы ты" жа дайын жа сарту жолдарын к3рсету еді. 8о амды адамгершілік салауаттылы м%селесімен атар ал аш ы эмпиристер %леуметтік ж%не м%дени саясат, %леуметтік жоспарлау м%селелеріноз ады.

ХХ асырды" бірінші жартысында ы америкалы %леуметтануда эмпириялы %леуметтану ерекше орын алды. «Чикаго мектебі» деген атпен белгілі америкалы алымдар Смолл, Винсент, Хендерсон, Томас эмпириялы ба ытты дамытушылар болды. Сондай-а , осы мектепті" алыптасуына ата тыалымдар Уорд, Самнер, Гиддингс, Росс, Кули ы пал етті.

Чикаго мектебіні" ерекшеліктері атарына эмпириялы зерттеулер мен теориялы т жырымдарды" органикалы т тасты ы; белгілі бір м%селені шешу 0шін арнайы ба дарламаны" аясында болжамдар сыну жатады.

Америкалы эмпириялы %леуметтануда айыры ша орын алатын ж мыс – «Еуропа мен Америкада ы поляк шаруасы» деген е"бек. Оны" авторлары – У.Томас пен Ф. Знанецкий. Б л ж мыста ы У.Томасты" негізгі идеясы -леуметтік жа дай немесе ситуация «сына тан 3тті» деуге болады.

158

Зерттеушілер эмпириялы %леуметтану 3зара байланысты 0ш элементтен т рады деп таныды:

1)объективті ал ышарттар (%леуметтік ережелер мен ндылы тар);

2)индивидті" немесе топты" станымдары;

3)кейіпкерді" жа дайды (ситуацияны) аны тауы.

4сіресе екі со" ы элементті" с%йкес келуін талдау а к3бірек к3"іл б3лінді. Егер ситуацияны аны тау топты ндылы тармен с%йкес келмесе %леуметтік дезинтеграция, ыдырау, берекесіздік пайда болады. Осыны" н%тижесіндео амда ы %леуметтік с%йкессіздіктегі,я ни «%леуметтік кеселдерге» алып келеді.Ал топты ндылы тарды" де"гейіндегі ай ындау %рекеті ережелер, за"дар, ндылы тар туралы т0сінік береді. Егер ситуация а индивид жекестанымдар мен топты ндылы ты ережелері ар ылы ба а берсе, онда %"гіме индивидті" бейімділігін к3рсетеді. Осы негізде Уильям Томас ж%не Флориан Знанецкий т л аларды" %леуметтік орта а бейімделу де"гейіне байланысты мынадай типтерді аны тады:

1)Мещанды тип. О ан д%ст0рлі станымдар мен стереотиптер т%н; 2)Богемалы тип. Т ра сыз ж%не 3зара %лсіз байланыс ан станымдар

т%н;

3)Ал шы армашылы типке 3зара исынды байланыс ан станымдар мен ситуацияны тиімді аны тай алу а м0мкіндік беретін шы армашылы к0штер т%н.

Роберт Э. Парк (1864-1944) - Чикаго мектебіні" негізін салушыны" бірі. Ол %леуметтануды « жымды адетті" 0лгілерін зерттейді»,- дейді. «8о ам – биологиялы былыс» дегенді негізге ала отырып, %леуметтік эволюция кезкелген а за сия ты т3рт т0рлі жа дайды (т%ртіпті) басынан кешіреді деген пікірді негіздеді. Олар:экологиялы (ке#істік, .зара байланыс), экономикалы ,

саяси, м дени.

М%дени т%ртіп %леуметтік байланыстарды ны айтады. Ал таби и к0штерді" макроде"гейде к0шеюі - %леуметтік институттарды" мобилдігін к3рсетсе, микроде"гейде адамны" орын ауыстыру а абілеттілігін білдіреді дейді.

Миграция, Паркше, о амны# экологиялы т ртібін, экономикалы , саяси ж не м дени т ртіптер «келісімді» я ни экономикалы за#дар, ы тар,

д ст&рлер, салт ар ылы реттелуін, «ба ылауды йымдастыруды» к.рсетеді.

Роберт Паркті" %леуметтік-экологиялы ілімі о амны" жекебылыстарын, о амдасты тарын зерттеуге негіз болды. Мысалы, Эрнст Берджесс(1886-1966)дамыт ан ала %леуметтануында ы олданбалы зерттеулер к0ні б0гінге дейін 3зектілігін жо алт ан жо . Оны" 1923-1924 жылдары жаса ан Чикаго аласыны" %леуметтік зерттеулер «картасы» бойынша ала 75 «таби и зона а» ж%не 0ш мы" жеке ауымдасты тар а б3лінеді. Э.Берджесс ішкі ба ылау, талдау, жаттарды талдау, с бат %дістерін пайдаланды.

Чикаго мектебіні" та ы бір 3кілі - Уильям Ф.Огборн (1886-1959) технологиялы детерменизм іліміні" н с асы болып табылатын «м%дениетті" кенжелеу ілімі» деп аталатын ерекше к3з арас сынды. Материалды салада ы

159

3згерістер рухани ндылы тар ж0йесіне с%йкес келмеуіні" %леуметтік м%селелеріне к3"іл аударды.

30-40 жылдары Чикаго мектебіні" 3кілдері арасында ы келіспеушілік эмпириялы %леуметтануды" Гарвард ж%не Колумбия университетіне ауысуына алып келді.

Чикаго мектебі кейінірек пайда бол ан «инвайронментті»37 %леуметтануды" алыптасуына ы пал етті. Сондай-а , Чикаго мектебі аясында Луис Виртті" (1897-1952) урбанистік іліміні" дамуына м0мкіндік туды. Вирт 3з ілімінде ала т р ыныны" ерекше типін ірі аланы" ке"істік ж%не %леуметтікйымымен тікелей байланыстырады. 8ала м%дениеті ала хал ыны" ты ызды ына, %рекеттілігіне байланысты деп санай отырып, мынадай белгілерді к3рсетеді: 3зара атынаста жасырын, іскер, ыс а мерзімді, бір реттік ж%не 0стіртін сипат басым; аума ты ауымдасты тарды" ма"ызыны" б%се"деуі; отбасы роліні" т3мендеуі; м%дени стереотиптерді" саналуанды ы;алалы ты" %леуметтік статусыны" т ра сызды ы, оны" %леуметтік мобилділігіні" 3се т0суі; т л а іс-%рекетін реттеудегі д%ст0р ы палыны" %лсіздігі.

ХХ асырды" 40-50 жылдары урбанизм ілімі ке" етек жайды. Еуропада эмпириялы зерттеулер ж0ргізіліп, ала %леуметтануы дамыды. 60-жылдары сын а душар бол ан б л ілім, 70-жылдары «Жа"а ала %леуметтануы» деген ба ытты" дамуына алып келді. А ым жа"а технологияларды жаппай пайдалануды" %леуметтік-аума ты н%тижелеріне назар аударды. Сондай-а , а ым а рылымды -функциялы талдауды" да %сері болды.

Роберт Мертонны" ызметі н%тижесінде Колумбия университетінде эмпириялы %леуметтану жа"а белеске к3терілді. Осы т ста %діснамалы м%селелерге к3п к3"іл б3лді. Мысалы, белгілі зерттеуші П. Лазарсфельд (19011976) негізгі принцип ретінде верификацияны атады. Сонымен атар шкалалауды ол ерекше ба алады.

П.Лазарсфельд ылым а е" бірінші рет панелдік %дісті енгізді. Б л %діс 1940 жылы А8Ш-та ы сайлау н%тижелерін талдау а бірінші рет олданылды. Сондай-а зерттеуші латенттірылымды талдауды" исынды ж%не математикалы негіздерін жасады. П.Лазарсфельд - математикалы %леуметтануды" негізін салушы ретінде де белгілі.

Ал Гарвард университетінде Бизнес мектебіні" профессоры Эльтон Мэйоны" (1870-1949) ар асында эмпириялы %леуметтануда 3нерк%сіптік %леуметтану ба ыты дамыды. Б л ба ытты" 3кiлдерi %леуметтiк рылымды, к%сiпорынны" е"бек жымдарында ы, фирмада ы адамдарды" е"бекатынастарын зерттеумен айналысады. Зерттеулердi" негiзгi ма саты – 3ндiрiстi" ж%не е"бектi" тиiмдiлiгiн арттыру 0шін т%жірибелiк кепiлдеме жасау болып табылады.

Элтон Мэйо жетекшілігімен 1924-1932 жылдары Хоторн аласында орналас ан «Уэстерн электрик» фирмасында эксперименттер ж0ргізілді. Осы зерттеулерді" орытындысы ретінде 1933 жылы Элтон Мэйо «Уэстерн

37 Инвайроментті – о ам мен орша ан тіршілік ортасы арасында ы байланыстарды зерттейтін сала.

160

электрик»фирмасында е"бек жа дайлары мен жала ыны" е"бек 3німділігіне ы палын зерттеген ма аласы жары к3рді.

Экспериментті" бірінші кезе"інде ж мыс орнында ы жары ты", температураны", ыл алдылы де"гейіні", демалыс пен ж мыс уа ытыны" ара атынасы зерттелді. Зерттеулер н%тижесінде алымдар «топты рух» дегенбылысты бай а андары туралы жазды.

Екінші кезе"де е"бекті йымдастыру ж%не бас ару а ж мысшыларды" субъективті к3з арастары зерттелді.

Ал 0шінші кезе"де «т%жірибелік б3лме» %дісі пайдаланылды. Н%тижесінде эксперимент мынадай ма"ызды т жырымдар жасау а м0мкіндік берді: «экономикалы адам» ілімінен алша тай отырып, «%леуметтік адам» іліміне к3бірек ж0гіну ажет; йымны" табысты ызметі оны" биресми рылымына байланысты.

Хоторн эксперименттері Э.Мэйоны" «Адами атынастар ілімі» деген атпен белгілі іліміне ар ау болды. Осы экспериментке атысушыларды" бірі - Ф.Ротлисбергер 3зіні" «Менеджмент ж%не ж мысшы», «Менеджмент ж%не мораль» деген е"бектерінде бихеовиристік «стимул-реакция» формуласынан бас тартып,«ститул- станым-реакция» деген жа"а формуланы сынды.

=нерк%сіптік %леуметтануды" теориялы -%діснамалы негiзi - тейлоризм, Э.Мэйоны", В.Паретоны", Э.Дюркгеймнi", Т.Парсонсты" ж%не т.б. социологтарды" iлiмдерi.

=нерк%сіптік %леуметтануды" аясында ж0ргiзiлген на ты %леуметтiк зерттеулер жеке ж мыс орнын ана емес(«е"бектi байыту»теориясы), соныменатар б0кiл ылыми бас ару ж0йесiн де (менеджмент) амтиды, я ни оны" п%нi - 3нерк%сіптік атынастар болып табылады. О ан 3ндiрiстiк е"бекті" жа дайы, 3ндiрiстi" йымдастырылуы, е"бек технологиясы мен экономикасы, к%сiпорында ы %рт0рлi %леуметтiк топтар арасында ы арыматынастар, е"бекке бейiмделуi, е"бек жымыны" йымшылды ы, е"бекайшылы тарыны" таби аты, оларды бейбiт жолмен реттеу м0мкiндiктерi ж%не т.б. жатады.

=нерк%сіптік %леуметтану ХХ асырды" 20-жылдарыны" со"ы мен 30жылдарды" басында дамуына ылыми менеджмент iлiмi ы пал етті. ылыми менеджменттi" негiзiн %йгiлi америкалы инженер – зерттеушi ж%не 3ндiрiстiйымдастырушы Фредерик Уинслоу Тейлор (1856-1915) сал ан. =нерк%сiптегi %леуметтiк iзденiстер сол уа ытта ерекше пайдалы бизнес болды. Мысалы, к%сіпорын штатында социологтарды" пайда болуымен бiрге к3птеген елдерде (тек А8Ш-та ана емес, сонымен атар Батыс Европада да) ке"ес беруші фирмалар пайда болды. Ке"есшiлердi" к3бi психология ж%не социология бойынша т%жiрибелiк сыныстар бере бастады. Олар белгiлi бiр а ы 0шiн жымды сананы ояту а, топтарды", жеке индивидтердi" адетiн аны тау а тырысты. Ке"есшiлер бас арушыларды та"дау 0шiн ж%не бас ару персоналыны" ызметін аны тау 0шiн жалпы тесттер жасады, клиенттермен, акционерлермен байланысу нысандарын сынды, ж мысшыларды" е"бекке

161

деген атынасын аны тады, ж мыс к0шiнi" жа дайын талдау ар ылы болжамдар жасады,на ты е"бек арыматынастарын зерттедi.

=нерк%сіптік %леуметтануды" е" iрi т тынушысы мемлекет болып табылады. Мысалы, А8Ш-та, президент Франклин Рузвельтті" т сында 0кiмет 0йлестiру ж%не жоспарлау бойынша мемлекеттік бас ару органдарын социологтарды ж мыс а тартты ж%не азiргi уа ытта ж мыс к0шiн пайдалану, %леуметтiк шиеленiстi" алдын алу м%селелері бойынша зерттеулерге ажеттi шы ындарды" шамамен 70%-на жуы ын федералды 0кiмет б3лiп отырады.

Бизнестi" 3нерк%сіптік %леуметтану а деген ызы ушылы ын т0сiндiру аса иын емес. ылым к%сiпорында ы бас аруды" ескi %дiстерiн ауыстыру а ба ытталды ж%не %леуметтiк т%жірибені байытып, оны алыптастыруда зор р3л ат арды.

Сондай-а , 3нерк%сіптік %леуметтануды" теориялы негiздерi т л а мено амны" 3зара атынастарын талдап, зерттеуден т рады. Б л В.Паретоны" ж%не Э.Дюркгеймнi", Б.Малиновский мен А.Р.Радклифф-Браунны" функциялы %леуметтiк антропологиясы мектептерiнде 3з орнын тапты, сонымен атар %леуметтiк психиатрия %дiстері мен 3нерк%сіптік а ты ыстарды талдау да алыптасты.

50-жылдарды" со"ында 3нерк%сіптік %леуметтануды" е" басты ба ыттарыны" бiрi - йымдастыру теориясы болды. Ілім социом%дени талдау мен Толкотт Парсонсты" %леуметтiк iс-%рекет теориясыны", Макс Вебердi" бюрократия iлiмiнi" ж%не %леуметтiк процестi" кибернетикалы -ж0йелiк моделiнi" т0йiскен т сында алыптасты. Б л кезе"де 3нерк%сіптік %леуметтануйым %рекеттерiнi" функциялы ж%не дисфункциялы кезе"дерiн зерттей отырып, йымдастыру %леуметтануыны" р3лiн ат ара бастайды, ал к%сіп пен маманды тарды" ма"ызын зерттеу саласында – е"бек %леуметтануыны"ызметін ат арады.

Зерттеудi" барлы кезе"дерiнде 3нерк%сіптік %леуметтануда 3ндiрiстi м%дени–технологиялы кешен ретiнде арастырады. Б л кешенде адам iс- %рекетi оны" iшкi 3ндірістік технология принципiне сас болуына байланысты 0лгілеуге ж%не бас ару а болады, сонымен атар м нда %леуметтiк ба ылау адамны" %леуметтенуi процесi барысында сырт ы реттеушiден iшкi нормалар а 3згередi, со"ды тан 3нерк%сіптік %леуметтануды" ма саты - 3нерк%сіптік 3ндiрiсте бейбiтшiлiк пен келiсiм орнату, жалдамалы ж мысшылар мен ж мыс берушiлер арасында ы а ты ысты жою, серiктестiк арыматынастар орнату болып табылады.

8 рылымды –функциялы талдау мектебіні" ы палымен эмпириялы %леуметтануды" неміс мектебі алыптасты. Оны" негізін салушы Роберт Кениг пен Хельмут Шельски болды. 80-90 жылдары неміс эмпириялы %леуметтануы жа"а технологияларды" ж%не е"бекті йымдастыруды" жа"а т0рлеріні" 3те жылдам дамуына байланысты е"бек %леуметтануына к3п к3"іл б3лді. К%сіби м%дениетті" алыптасуы, к%сіби білімдер мен да дыларды пайдалануды" парапарлы ы т.б. м%селелер жан-жа ты ерттелуде.

162