книги / smaghambet(1)

«Толкотт Парсонсты" «0лкен теориясында» « ымдардан» бас а еште"е к3рінбейді» деп айыптады.

Т.Парсонсты" к3лемі ома ты, тым теориялан ан е"бектерін о у 3теиын екенін Питирим Сорокин де айт ан болатын. 4сіресе Т.Парсонсты" «4леуметтік ж0йе» деген е"бегін Ч.Р.Миллс те атты сынады.

Осы сынны" н%тижесінде Ч.Р.Миллс %леуметтану енді Огюст Конт, Карл Маркс, Макс Вебер, Герберт Спенсер ілімдеріне « айтуы керек» деп санады. Миллсті" с3зімен айтатын болса , алым «%леуметтануды руханиндылы тар а негізделген жо ары д%режелі классика а айтаруды» ма сат т тты. =зіні" сын ан ілімін Миллс «жа"а %леуметтану» деп атады.

Ч.Р.Миллс идеяларын таратушыларды" бірі - радикалды ба ытта ы америкалы социолог Гоулднер А.(1920–1980). Осы екі алымны" к3з арастары «балама леуметтану» деп аталады.

Балама %леуметтану ба ытына кейін Ч.Рейч пен Т.Роззак та осылды. Олар Маркстік т жырымдарды жа тай отырып, %леуметтануды" идеологиялы бейтараптылы ын сынады.

А.Гоулднер - солшыл радикалды %леуметтануды дамыт ан ж мыстарды" авторы. Оны" «Батыс %леуметтануыны" болаша та ы да дарысы» (1970), «Платон а кіріспе» (1965) деп аталатын е"бектері «Батыс %леуметтік теорияны" %леуметті" айнар к3здері» сериясынан шы арылды. Осындай ба ытта ы ба дарлама бойынша Гоулднер «Диалектиканы" алтарысы» трилогиясын да шы аруды жоспарла ан. Оны" бірінші томы «Технология мен идеологияны" диалектикасы» (1976), екіншісі - «Интеллектуалдарды" болаша ы мен жа"а тапты" 3рлеуі» (1979) деген атаулармен жары к3рді. Ал 0шіншісі «Екі марксизм: ос м%нді м ра» деп жоспарлан ан еді, біра 1980 жылы «Екі марксизм: теорияны" дамуында ы арамаарсылы тар мен ауыт улар» деген атпен жары к3рді.

А.Гоулднерді" %леуметтанулы шы армашылы ыны" бастауы Ч.Миллсті"ылыми адамдарына 3те сас. Ол 50-жылдары социолог–эмпирик ретіндеылым а келген еді, ал 60-70 жылдары рылымды –функциялы а ымды жа тады. А.Гоулднер 70-жылдары неомарксизм мен Франкфурт мектебіні" ы палы н%тижесінде балама леуметтануды дамытуды ма сат етіп, «сынирефлексияны" %леуметтік ілімі» деп ата ан к3з арастарын жария етті.

А.Гоулднер сын ан негізгі т жырым: « ылым рылымын талдау - о амрылымын талдаумен байланысты болу керек». Осы к3з арасын ол «Батыс %леуметтануыны" болаша та ы да дарысы» е"бегінде жан–жа ты баяндайды.

«Балама %леуметтану» ба ытыны" 3кілдері «%леуметтануды" идеологиясыздануы» деген а иданы сынады. Мысалы, А.Гоулднер 3зіні" «Анти–минотавр» деген ма ала-манифесінде %леуметтануды" бейтарапты ы туралы мифті жо а шы арды. Осы мифті енгізген Макс Вебер деп сана ан А.Гоулднер, минотаврды «Макс» деп атайды. «Макс Вебер томизмні" протестантты діни н с асын жасады», - деп айыптады. =з кезегінде Макс Вебер %леуметтанулы е"бектерінде сезім мен білімді, романтика мен классикалы ты біріктірген болатын.

233

«Минотавр символы» - ндылы тардан ерікті болу болса, алымны" объективтілігі мен моралды индифференттілігі екі б3лек н%рсе. А.Гоулднер: «Жапон алаларына атом бомбасын тастар алдында физиктер: ылымндылы тардан алша болуы керек деп к3п айтып еді, ал б0гін олар 3з пікірлеріне сенімді емес»,-деп к3рсетеді. Осы ар ылы А.Гоулднер ылымны", соны" ішінде %леуметтануды" о амда ы саяси идеологиядан алша болуы ж%не оны" ы палына т0спей, «таза ылым» болып алуы м0мкін емес деген т жырымын білдіреді.

А.Гоулднер %леуметтану тарихын о амны" пайда болуы ж%не дамуымен ты ыз байланыста арастырды:

•Бірінші кезе"ді %леуметтанулы позитивизм деп атады. Оны" 3кілдері - Анри Сен–Симон, Огюст Конт.

•Екінші кезе" – марксизм. Б л кезе" неміс идеализмі, француз утопизмі, а ылшын саяси экономиясы сия ты белгілі ілімдермен ты ыз байланыста болды.

•Iшінші кезе" – М. Вебер, Э.Дюркгейм, Г.Спенсер, А.Радклифф– Браун есімдерімен байланысты классикалы %леуметтанудыамтыды.

•Т3ртінші кезе"ді Т.Парсонсты" рылымды -функциялы ы,

Р.Мертон, К.Дэвис, У.Мур, Р.Уильямсон к3з арастары райды. А.Гоулднер ал аш ы 0ш кезе"ге утилитаризм т%н деп есептеді. Мысалы,

А.Гоулднер О.Конт ба дарламасыны" формуласын былай к3рсетті : ылыми %діс + иерархиялы метафизика = позитивті %леуметтану; ал, марксизм формуласы мынадай: ылыми %діс + романтикалы метафизика = ылыми социализм.

Классикалы %леуметтануды" дамуы о амны" секуляризациясына, я нио ам а дінні" ы палыны" б%се"деу кезе"іне с%йкес келді ж%не тап осы кезе"де %леуметтану институттанды. Т3ртінші кезе" - ХХ асырды" 30-жылдарыны" со"ында ы Т.Парсонс іліміні" дамуымен с%йкес келеді. А.Гоулднер «Т.Парсонс неміс романтизмін америкаландырды» дей отырып, «Парсонс ілімін теория емес, парадигма деушілерге Т.Парсонс ілімін азіргі заман ы социологияны" энциклопедиясы деген д рыс», - деп т0йіндеді.

А.Гоулднерді" пікірінше, %леуметтану а мемлекетті" бет б руы – %леуметтануды" екіге ба ыт а б3лінуіне алып келді. Осыны" н%тижесінде Шы ыста марксизм, ал Батыста академиялы %леуметтану дамыды. Сондай–а , А.Гоулднерді" «жа"а тап ілімі» де ерекше т жырымдар а негізделген. Ол 3зіні" тап туралы ілімі жа"а гегелшілдік пен марксизм ы палында екенін жасырмады. Жа"а тап рамына техникалы ж%не гуманитарлы интеллигенцияны осты ж%не олар а «сын функциясы т%н» деп к3рсетеді; екіншіден, жа"а тапты шын м%ніндегі жа"а %леуметтік тап деп таныды ж%не «болаша та осы тап жо ары саяси билікке ол жеткізеді» деп есептеді; 0шіншіден, интеллигенцияны" о амда ы орнына назар аударды. Гоулднер 3зі 3мір с0рген кездегі 0ш тап: к3не буржуазия; к3не пролетариат; жа"а интеллигенцияны зерттеді.

234

А.Гоулднер жа"а тапты «м%дени буржуазия» деп атады ж%не м%дениетті «капитал» деп санады. Жа"а тап, к3не тап 3зара тартыс пен к0рес жа дайында деген т жырымы оны" маркстік к3з арасын білдіреді.

ХХ асырда ы америкалы %леуметтануда дамы ан микро%леуметтанулы концепция «%леуметтік айырбас іліміні"» 3кілдері - Питер Блау мен Дж. Хоманс. Оларды" к3з арастары %леуметтануда « адеттік ылымдар» деп аталатын а ым аясына енеді. Осы ба ытты дамытушылар адам адетіні" р3ліне басымды бере отырып, адамны" «%леуметтік таби атын тек адам адеті ана т0сіндіріп бере алады» деп санады.

« адеттік ылымдар» негізге ал ан парадигма - бихевиористік психология. Негізгі %дістері - ба ылау, эксперимент, с рыптау, жаттарды талдау.

Джордж Хоманс функциялы а балама адеттік психологиялы ілім жасама шы болды. Адамдар арасында ы интеракция негізі «айырбас» деген т жырым ба ытты" 3зегі болып табылады.

«4леуметтік айырбас ілімі» %леуметтануда ы бірнеше ба ыттарды"осындысы деп айту а болады. Мысалы, ілімді дамытушылар 3з т жырымдарын функциялы антропология, адет психологиясы мен утилитарлы экономизм сия ты а ымдарды" а идаларына с0йене отырып жасады. Дж.Хоманс «Адамдар тобы» (1950), «4леуметтік адет: оны"арапайым т0рлері»(1961), «4леуметтік ылымны" таби аты»(1967) деген ж мыстарында рылымды -функциялы ты сынай отырып, психологиялы болжамдарды жа тады. Ол «тарих – уа ыт а байланысты адамны" адетіні" 3згеруі» деп т0сінді. Ал «%леуметтануды" міндеті – психологияда ы бихеовиризмде жатыр, %леуметтануды" объектісі – жеке адамны" адеті немесе индивидтер арасында ы интеракциялар»деп т0сінеді.

Дж.Хоманс «Институттар - адам адеті, сонды тан оларды тек адамдарды" мінез- л ы ар ылы ана т0сіндіруге болады»деген пікірдістанды. Индивидті" жеке адетін зерттей отырып, Дж.Хоманс мынадай т жырымдар жасады:

•4рекет етушілерді" 0шінші адам абылдай алатын ж%не зерттеуге болатын %рекеті;

•8арыматынастар немесе к3"іл-к0й бай алатын сезімдер, я ни белсенділік;

•Интеракциялар – адамдар арасында ы 3зара %рекет бас а адамны"

реакциясы ар ылы ж0зеге асады.

4леуметтік айырбас идеясын дамытушыларды" бірі - америкалы %леуметтанушы Питер Блау %леуметтік бихеовиризм мен социологизмді біріктіру ар ылы метатеория жасама шы болды. Ол «%леуметтік айырбас барысында ы айырбастау белгілі бір %леуметтік байланыстар ар ылы ж0зеге асады. =зара %рекеттер те" адамдар арасында ж0реді, міне сонды тан 3зара айырбас болма ан жа дайда статустар дифференциацияланады» деген пікір айтады. Питер Блауды" ойынша, 3мір де «базар» сия ты, онда 0немі саудаласу

235

ж0ріп жатады. Айырбас ара атынасы динамикасын к3рсету 0шін Блауды"сын ан за"дары мен принциптерін атап 3тейік:

1.Адам белгілі бір ызметті ат ара отырып, бас адан ед%уір пайда к0тсе, ол со рлым осы ызметті ат ару а бейім болуы м0мкін.

2.Адам бас а адаммен ед%уір д%режеде 3зара ома ты марапаттаулармен алмас ан болса, со рлым пайда бол ан ж%не ба ыттал ан 3зара міндеттерге байланысты кезекті актілер пайда болуы м0мкін.

3.Айырбас барысында 3зара міндеттер жиі б зылса, онда осы 3зара байланысты" 3зара нормаларын б з андар а негативті санкция беруге бейім партияларды" билік аясы тарылады.

4.Марапаттау с%ті жа ында ан сайын ызмет ны т3мендейді ж%не оны" ат арылу де"гейі т3мендейді.

5.Айырбас арыматынастары т ра танса, б л арыматынасты бас ару «%ділетті айырбас» ережесіне с%йкес бас арылуы ы тимал.

6. «8арыматынасты" %ділеттілік нормаларыны"» са талу де"гейі т3мен болса, онда осы нормаларды б з андарды санкциялау а бейім партияларды" билігі де %лсіз бола бастайды.

7. 4леуметтік бірліктер арасында ы айырбас атынастары т ра ты ж%не те" сипатта болса, бас а айырбас атынастары да те" ж%не т ра ты сипатта болады.

Питер Блау айырбас теориясы мен %леуметтік рылым ілімін синтездемекші болды. Оны" билік арыматынастарыны" пайда болуын сыйрметке б3ленген адамны" сол статусын бас алар а 3з ерік-жігерін та"уды, я ни оларды 3зіне т%уелді етуге мтылуын к3рсетеді.

8о амны" даму процесіндегі 3зекті м%селелерді" бірі ретінде таныл ан бас ару америкалы %леуметтануда менеджеризм ба ытыны" пайда болуына, жандануына м0мкіндік ту ызды. ХХ асырды" басында 3ндірісті йымдастыру мен бас аруды" экономикалы д0мпудегі р3лі «менеджерлік революция»былысымен байланыстырылды. Б л ба ытта Дж. Бернхем, Р. Гордон, У.Лернер, Питер Друкер сия ты зерттеушілер болды. Сондай-а , 1953 жылы Питирим Сорокин «менеджерлер табы» туралы ойларын білдірсе, Толкотт Парсонс – техперсоналды бас ару ж3ніндегі т жырымдар а назар аударды. Ал 1958 жыл Д. Белл ылыми-техникалы революция н%тижесінде пайда бол ано амда ы менеджеризмді «0нсіз революция» деп ба алады.

50-60 жылдарда ы %леуметтану ылымында ы да дарыс 70 – жылдарды" ортасына таман т ра тана бастады. Т ра тылы кезе"і либералды ж%не неолибералды к3з арастардан неоконсерватизмге 3тумен сипатталады. 4рине б л жерде неолибералдарды «неоконсерваторлар» деп ата андар - солшыл интеллектуалдар. 60-жылдары с%нге айнал ан революцияшыл рухты жа тама андар, т ра тылы ты к3здегендерді «неоконсерваторлар» деп атады. Оларды" негізгі сына аны - саяси былыстар.

Негізінен бізді ызы тыратын ба ыт - %леуметтік-философиялы неоконсерватизм. «Жат м%дениет іліміні"» 3кілдері Д.Белл, Р.Нисбет, М.Новак батыс, соны" ішінде америкалы м%дениеттегі солшыл радикализм, гедонистік

236

идеяларды" 0стемдігі ж%не оларды" %леуметтік 3мірге ы пал ете алатын салаларды жаулап алуы туралы жазады.

ХХ асырды" жетпісінші жылдары Америкада постиндустриялы о ам ж3ніндегі ж%не футурологиялы ойлар басым бола т0сті. Мысалы, «постиндустриялы » (Д.Белл), «жа"а индустриялы » (Дж.Гэлбрейт), «жо ары индустриялы » (О.Тоффлер), «технотронды » (З.Бжезинский) ж%не т.б. ілімдерде адамзатты" жа"а даму сатысыны" н%тижесі туралы пікірлер айтылды. Осы ілімдерге т%н парадигмалар айта индустрияландыру ж%не

индустриялы о амды постиндустриялы о ам а дейін дамыту болды.

8айта индустрияландыру парадигмасында ылым мен техниканы" адам аызмет етуі, оны адамзатты са тап алу а, таби атты ор ау а ба ыттау керек деген идеялар а негіз болды. Ал постиндустриялы о амны" а паратты сипатта екеніне баса назар аударылды.

Негізгі е бектер:

•Ч.Р.Миллс:«Ша ын бизнес ж%не азамат со ысы» (1958), «Биліктегі жа"а адамдар» (1948), «А жа алылар» (1951), «4леуметтік рылымны" сипаты»(1959), «Билеуші элита» (1956), «Марксистер»(1962)

•Дж.Хоманс: «Адамдар тобы» (1950), «4леуметтік адет: оны" арапайым т0рлері»(1961), «4леуметтік ылымны" таби аты»(1967)

•А.Гоулднер: «Батыс %леуметтануыны" болаша та ы да дарысы» (1970), «Платон а кіріспе» (1965) «Диалектиканы" алтарысы» трилогиясы

(1976,1979,1980)

&сынылатын дебиеттер:

•Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972.

С. 360-378.

•Баразгова Е.С. Американская социология: традиции и современность. Екатеринбург-Бишкек,1997

•Современная американская социология. М.,1994

•Коровин В.Ф. Основные проблемы «новой социологии» Райта Миллса. М.,1977

Ба ылау с ра тары:

•Америкалы %леуметтануды" негізгі ба ыттары андай?

•8 рылымды - функциялы ба ытыны" 3кілдері кімдер?

•Р.Миллс %леуметтануы неге сыни немесе балама деп аталады? Ол андай т жырымдарды сынады?

•А.Гоулднер к3з арастарында ы маркстік ілімні" ы палын неден бай ау а болады?

•4леуметтік айырбас іліміні" негізі неде?

•Америкалы %леуметтануда ы жа"а ба ыттар андай м%селеллерді оз ап отыр?

237

Тапсырма

Америкалы %леуметтануды" негізгі ба ыттарыны" кестесін жасап, %рбір ба ытты" 3кілдері, негізгі т жырымдары туралы м%ліметтерді жина та"ыздар.

§35. Индустриялы% даму ;леуметтануы

Негізгі $ымдар: индустрия, ылыми-техникалы прогресс, леуметтік

.згерістер, конвергенция

Индустриялы даму идеясы позитивистерден бастау алады. Олар: Сен Симон, О.Конт. Дж.Миль. Ал %діснамалы негізі – Т.Веблен ілімі. алымдар К.Кларкты" «Экономикалы прогресті" ал ышарттары» пен Ж.Фурастьені" ж%не «ХХ асырды" лы 0міті» деп аталатын е"бектерінде аса ма"ызды %діснамалы т жырымдар к3рсетілді.

ХХ асырды" 50-60 жылдары экономикалы дамуды" 3те к0шті ар ын алуы н%тижесінде т0бегейлі %леуметтік-экономикалы 3згерістер ж0зеге асты.

238

8алыптас ан жа дай рухани, м%дени 3мірде де, сонымен бірге %леуметтанымды ойда да жа"а ілімдер мен к3з арастарды" алыптасуына ал ышарт болды. 4лемні" бір-біріне арамаарсы екі саяси ж0йеге б3лінуі - « о амды дамуды" жалпы за"дылы тары неде?» с ра а жауап іздеген жа"а ілімдерді ту ызды.

Индустриялы о амны" негізі - 3ндіріс, коммуникация мен %леуметтік мобилдік, индивидті" бостанды ы мен м0дделері орта %леуметтік-м%дени ережелер мен ндылы тар аясында 0ндесіп жатады.

Осы жылдарда ы индустриялы о ам капиталистік ж%не социалистік болып б3лінді. Социалистік ж0йені" капиталистіктен айырмашылы ы - оны" т йы ты ында, я ни тоталитарлы саяси ж0йе жабы индустриялы о амдырды. Ал капиталистік ж0йе шынды ында индустриялы ілімдерде к3п сипатталатын, баршаны" игілігі 0шін ызмет ететін, %леуметтік серіктестік принципіне негізделген «%леуметтік мемлекетті» рды. Индустриялыо амны" негізгі принциптері мынадай:

•Жекеменшік - экономикалы дамуды", жеке бостанды пен %леуметтік т%ртіпті" негізі. Ж мыс беруші мен ж мыс істеуші арасында ы арым-атынастар акция а ие болу ар ылы ж0зеге асады, м ны капиталды" диффузиясы деп атайды;

•Бизнес - %леуметтік прогресті" оз аушы к0ші, олай болса к%сіпкерліколдау а ие болады;

•Менеджеризм бас ару т0рі ретінде %кімшілікке арнайы білімі бар адамдарды тартады;

•Саяси ымыра а бастаушы плюрализмді жа тайтын демократия;

•8о амды 3мірді" идеологиясыздануы (деидеологизация) – %леуметтік шиеленістерді болдырмайды;

•Корпоративизм - о амны" дамуында лтты м0ддеден жо ары т ратын

былыс.

Халы аралы транс лтты корпорациялар лтты мемлекеттен жо ары, я ни о ан ба ынбайды. Олар 3здерін кейде «бейбіт шаруашылы ж0ргізушілер» деп атайды. 4лбетте, олар андай да болмасын шиеленістерге м0лдем м0дделі емес.

«Бірт тас индустриялы о ам» ілімі аясында конвергенция теориясы пайда болды. Б л ілімні" негізгі идеясы - екі %лемдік ж0йені", «бай Солт0стік» пен «кедей О"т0стік», Батыс пен Шы ысты" орта белгілер негізінде жа ындасуы, т тастануы. Адамзатты" орта мекені болып табылатын Жер планетасыны" болаша ы 0шін шиеленіссіз, бейбіт 3мірді 3зара ынтыма тасты негізінде дамытуда ы ылыми-техникалы прогресті" р3лі жо ары ба аланды. Конвергенция іліміндегі екі ба ытты" бірі - батысты . Осы ба ыт 3кілдері Р.Арон, У.Ростоу батыс елдеріні" 0лгісімен индустриализация, демократизация, вестернизация ар ылы шы ыста ы социалистік елдерде жа"а экономикалы т%ртіп орнатуды сынады. Ал екінші ба ытта ы З.Бжезинский мен П.Сорокин «параллель эволюциялы даму» идеясын негізге ала отырып, бір-бірімен жарысушы екі ж0йені" 3зіндік ерекшеліктері бар екенін, сонымен

239

байланысты оны" даму м0мкіндіктері ар ылы постиндустриялы де"гейге жетуге болады деген т жырым а келеді.

Индустриялы даму ілімдерінде %леуметтік жіктелу мен %леуметтік мобилдікке аса к3п к3"іл б3лінеді. Осы м%селе туралы айт анда Е.Барбер, С.Липсет, Т.Парсонс,П.Сорокин, У.Уорнер туралы айтпас а болмайды. 4сіресе У.Уорнерді" америкалы о амны" %леуметтік жіктелуін к3рсеткен сызбасы м%лім. Осы кездегі зерттеулер америкалы о амны" индустриялы даму н%тижесінде %леуметтік рылымы пирамида сипатынан айырылып, ромб сия ты бол анын к3рсетеді. Біз де о у ралдарында жиі пайдаланылатын кестелерді" бірін к3рсетуді ж3н к3рдік.

		Кесте 7
леуметтiк жiктелудi1 америкалы% н3с%асы
Жо ары		Жалпы лтты корпорацияларды" бас жетекшiлерi, ата ты
жо ары тап		фирмаларды" иелерi, жо ары %скери шендегiлер, федералды
		соттар, биржада ылар, iрi архитекторлар, денсаулы са тау
		саласында ы ламалар, архиепископтар
Жо ары тап		Орташа фирманы" бас жетекшiсi, инженер –механик, газет
		шы арушы, жеке т%жiрибе ж0ргiзушi д%рiгер, iс ж0ргiзушi
		за"гер, колледж о ытушысы
Жо ары	орта	Банк кассирi, муниципалитеттік колледждi" о ытушысы, орта
тап		буында ы басты , орта мектеп м алiмi
Орташа	орта	Банк ызметкерi, тiс д%рiгерi, бастауыш мектеп м алімі,
тап		к%сiпорында ы ауысым басты ы, са тандыру мекемесiнi"
		ызметкерi, универсамны" ме"герушiсi, бiлiктi а аш шеберi
Т3менгi	орта	Автомеханик, шаштараз, бармен, дене е"бегiмен айналысушы
тап		бiлiктi ж мысшы, она 0й ызметкерi, пошта ж мыскерi, ж0к
		машинасыны" ж0ргiзушiсi
Орташа		Такси ж0ргiзушiсi, орта бiлiктi маман, май юшы, официант,
т3менгi тап		швейцар
Т3менгi		Ыдыс жуушы, 0й ызметшiсi, ба бан, шахтер, аула сыпырушы,
т3менгi тап		о ыс жинаушы

«Индустриялы о ам» ілімі %леуметтік мобилдік ж%не %леуметтік жіктелуді" 3згерістеріне байланысты «идеологиясыздануы» деген ілімді жасады.

Б л ілімді жасаушылар с0йенген дерек, %рине, %леуметтік-таптырылымны" 3згеруі мен антоганистік таптарды" жойылуы, %леуметтік т%ртіпті" орны уы. «Идеологияны" а ырына» ы пал еткен факторлар арасында бірінші орында т р ан - о амны" техникалы -рационалды ызметіні" басымдылы ы арта т0суі. Р.Арон, Д.Белл, Ж.Эллюль сия ты алымдар е"бектері н%тижесінде «идеология не рлым аз болса, сол рлым 3те жа сы» деген станым ке"інен олдау тапты.

Индустриялы о ам т сында ы б аралы сипат а ие бол ан о амды салалар саныны" арта т0суі де «б аралы о ам іліміні"» саналуан ба ыттарын дамытты. Б л ба ытта ы ілімдер б аралы сипат алып отыр ано амда ы адам мен %леуметтік орта арасында ы 3зараы палдасты ты" таби атына талдау жасайды. «Б аралы о ам - игілік пе %лде зиян ба» деген с ра 3зекті с ра екені даусыз. Б ара а деген к3з арасты" 3зі де саналуан.

240

«Б аралы о ам» доктринасы к3птеген а ымдарды біріктіріп отыр. Мысалы, «плюралистік демократия», «игілік о амы», «%леуметтік серіктестіко амы», «келісім о амы» ж%не т.б.

ылымда «б аралы о амны"» %рт0рлі пайымы бар.Мысалы, Г.Лебон, Г.Тард, Ортега-и-Гассет ж%не т.б. зерттеушілер жаса ан элита ілімінде б ара а т%н асиеттер атарына иррационалды , т%ртіпсіздік жатады. Оларды" «орта м0дделері мен ндылы тары жо базбір тобыр» деген аны тама беріледі. Со ан арамастан б араны" арманы – «элитаны" орнын тартып алу» дейді. Б араны" билік басына келуі адамзат 3ркениетін ртып жіберуі м0мкін дегенауіпті де жасырмайды.

Х.Арендт пен Э.Ледерер дамыт ан антитоталитарлы концепцияда тоталитарлы саяси т%ртіп сыналды. Мемлекеттік билікті узурпация жасап ал ан топ билікке мемлекеттік монополияны пайдалана отырып, б ара халы ты %рт0рлі ит р ы %діспен алдап, арбап, популистік ран ж%не бюрократиялы аппарат к3мегімен «бірт тас халы » деп аталатын жал ан %леуметтік топты жасайды. «Бірт тас халы » немесе «совет хал ы» - шынды ында жал ан топ, себебі ол - «ме"іреу топ» ж%не тап осы топ %сірелтшылды а, фашизмге, социализмге %леуметтік негіз бола алады. Осылайша, бюрократиялы о амдар «жаппай б аралану» н%тижесінде «б аралыо амны"» пайда болуын амтамасыз етеді дейді.

Ал б аралы сипатта ы индустриялы о ам туралы ілімдерде екі тенденция бар. Оны" біріншісі – либералды ба ытты" 3кілдері Р.Миллс пен Д.Рисмен ж%не т.б.ойлары. Индустриялы о амда ы бюрократиялануды" одан %рі тере"дей т0суі, о амны" машина тектес болуы, на тылы тан о шаулану, «б аралы адамны"» бірегейленуі сия ты былыстар оптимистіктен ж рдай идеяларды тудырды. Аталмыш былыстар о амны" конформизм мен аморфты сипатта бола беруіне ж%не адамдар а манипуляция жасау одан %рі орын ала беруіне алып келеді. Б л ба ыт 3кілдері «б араны жой ын к0ш» деп есептемейді. Керісінше, б ара - белсенділігі т3мен, йымдаспа ан, шаласауатты, тек ана м0дделерді" орта ты ымен ана байланыс ан адамдар тобы немесе «жал ызілікті тобыр». Осы жа дайды элита тымды пайдаланып, байлы пен билікті олына шо ырландырып отыр. Біра оны" да «ма"дайы шыл ып отыр аны шамалы», - дейді либералды ба ыт 3кілдері, себебі оны" «мамыражай 3мірін» б ара б зып отыр.

Элитаны" б ара а сынып отыр ан «шалажансар б аралы м%дениеті»о амды лдырау а алып келеді. Сонымен атар элита да екіге жарылып отыр. Б аралы м%дени ндылы тарды мойындамайтын элита шынайындылы тарды станады. Б л топ билеуші элитадан да, б арадан да о шау т р.

Ал енді екінші концепция а келер болса , оларды" пікірі - айтыл ан ойлар а кере ар. Демократиялы ба ыт (Д.Белл, С.Липсет,Э.Шиллз ж%не т.б.) 3кілдері о амны" б аралы сипатын д%ст0рлі о амда ы ата" ережелер ж0йесіні" 0стемдігін же"ген, адамды азат етіп, оны" м0мкіншіліктері аясын

241

ке"ейткен былыс ретінде к3рсетеді. Б аралы о ам ар ылы элита а ана тиесілі болып келген к3п н%рсеге олы жеткен халы ты марапаттайды.

Экономиканы" жедел ар ынмен дамуы б аралы т тыну мен игіліктерді пайдалану де"гейін 3сірді. Экономикалы демократия %рбір адам а 3ндірісті", к%сіпті" т0рін та"дауына м0мкіндік берді. Капиталды" 3згеруі мен жеке еркіндікті" артуы ж%не к%сіпкерлікпен айналысу м0мкіндігі орта тапты" пайда болуына, оны" позицияларыны" ны аюына алып келді.

Орта тап индустриялы о амны", батыс демократиясыны" ж%нео амды келісімні" іргетасы болып саналады. Б аралы а парат ралдарыо амны" біртекті я ни гомогенді болуына жа дай ту ызып отыр. Осы ар ылыо ам бірегейленеді, т тастанып, т%ртіпке ба ынады, т ра танады. Ма"ыздысы

– адамдарды" а парат а бірдей олжетімді болуы білімділерді" санын к3бейтеді. Элитаны" ана олы жеткен а парат енді к3пшілікке тиесілі. Ал элитаны" 3з та дырына келсек, ол б аралы сана а байланысты болып алады. Саяси билікті" осы элементі мемлекетті" ы ты сипатын тере"дете т0седі ж%не азаматты о амны" дамуына жа дай жасайды. Осылайша саясат таптар арасында ы атынастарды к3рсетпейді, енді ол о амды бас ару технологиясы болып ана алады.

Саясат %рт0рлі %леуметтік топтар арасында ы шиеленістерді шешумен, социумны" 3зекті м%селелерімен ж%не б араны" конституция а с%йкес нормалар мен ережелерді орындау т%ртібін белгілейтін, ада алайтын ызмет аясында алып отыр. Сонымен индустриялы о амны" б0кіл%лемдік, интеграциялы сипаты макро%леуметтанулы де"гейде о ан т0сініктеме беруде аса жо ары жауапкершілікті талап ететіні с3зсіз.

ХХ асырды" жетпісінші жылдары дамы ан елдерді" индустриялы дамуыны" одан %рі тере"дей т0суі жа"а теориялы станымдарды д0ниеге алып келді. Осы жылдары %леуметтану футурология ылымына 3те жа ын болды. Адамзат болаша ы туралы саналуан идеялар айтылды. Олар оптимистік ж%не пессимистік сарында болды. Теорияларды" плюралистік ба ытта бол анын атауларынан–а бай ау а болады. Мысалы, «постиндустриялы » (Д.Белл), «посткапиталистік» (Р.Дарендорф), «пост3ркениеттік» (К.Болдуинг), «пост азіргі» (А.Этциони), «постбуржуазиялы » (Г.Литхейм), «жа"а индустриялы » (Дж.Гэлбрейт), «есею кезе"індегі индустриялы » (Р.Арон), «жетілген индустриялы » (Г.Маркузе), «жо ары индустриялы » (О.Тоффлер), «технотронды » (З.Бжезинский) ж%не т.б. ілімдерде адамзатты" жа"а даму сатысыны" н%тижесі туралы пікірлер айтылды. Осы ілімдерге т%н парадигмаларайта индустрияландыру ж%не индустриялы о амды постиндустриялыо ам а дейін дамыту болды. «8айта индустрияландыру» парадигмасындаылым мен техниканы" адам а ызмет етуі, оны адамзатты са тап алу а, таби атты ор ау а ба ыттау керек деген идеялар а негіз болды. Ал постиндустриялы о ам а паратты сипатта екеніне баса назар аударылды.

Дэниел Белл – америкалы %леуметтанушы ж%не публицист, А8Ш 3нер ж%не ылым академиясыны" майталманы. 1919 жылы 10 мамырда Нью-Йоркаласында д0ниеге келген. О уды т%мамда ан со" Колумбия (1959-1969) ж%не

242