книги / smaghambet(1)

Георг Зиммель адамдарды" 3зара ы палдасты ыны" та ы бір т0рі – еркін араласу, ж й пікір алысып, бір–бірімен ау ылдасуды сипаттайды. Б л -

%леуметтік процесті" абстрактілі т0рі. Адамдар бір-бірімен те" адамдар ретінде араласады. Б л жердегі басты талап – сыпайылы са тау, %дептілік. Мысалы, кездесуде ж мыс туралы айту а немесе 3зі"ні" байлы ы"ды к3рсетуді ма сат етуге болмайды.

Г.Зиммель %леуметтік арыматынастарды" та ы бір т0рі – ылымсуды,ырындауды сипаттайды. 4"гіме б л жерде %леуметтік 3зара атынастар мен байланыстарды" ерекше бір т0рі – сексуалды атынастар туралы болып отыр. 8ылымсу - на ты эротикалы мазм ны жо ойын т0рі. Еркін арым-атынасты сипатта ы ылымсу алпы ар ылы адамдар белгілі д%режеде рахат сезіміне б3ленеді. Бар бол аны – сол ана.

Георг Зиммель шы армашылы ыны" басым б3лігі капитализмні" талдауына арнал ан. Оны" осы салада ы пікіріне %сер еткен - Карл Марксті" «капитализмдегі о шаулану (немесе жатсыну) ілімі». А ша концепциясын т0сіндіру ма сатымен Г.Зиммель капитализмдегі о шаулану идеясы негізінде «А ша философиясы» деген е"бегін жазды. Б л - асырлар то ысында жары к3рген к3лемді е"бек. Сол кезде е"бекті атауына арап, экономикалы м%селелерді арастыр ан е"бек ретінде абылдап, %леуметтанулы мазм нына м%н бере оймады.

Зиммельді" «А ша философиясы» - ХХ асырды" басында ы капитализмні" «рухани» да дарысы туралы е"бектерді" к3ш басында т рды. Кейінірек осы м%селе туралы В.Зомбарт пен М.Вебер, О.Шпенглер сия тыалымдарды" %йгілі ж мыстары жары к3рді.

8о амда ы о шаулану процесін Георг Зиммель адамдарды" жеке бостанды ы шекарасыны" ке"еюімен байланыстырды. Оны" пікірінше, капитализмні" алыптасуы мен дамуы интеллект пен а ша а ты ыз байланысты. «Адам 0лкен алада 3з а шасына сатып алатын тауар ж%не ызмет ар ылы бас алармен байланыста», - дейді Г.Зиммель. Жеке еркіндік пен бостанды тере"деген сайын о амдастыру процесінде интеллект пен а шаны" индивидуалдануда ы р3лі арта т0спек.

О шаулану процесінде а ша р3ліне ба а бере отырып алым, «а ша - адамдарды т л алы асиеттерінен айырып, оларды «бір3лшемді» адам а айналдырады» деген т жырым жасады. Осы жа дайда жез3кшелік адамдар арасында ы арыматынастарды" символына айналады. Г.Зиммельді" ойынша , «а ша мен жез3кшелікті" мазм ны бірдей». А ша да же"іл ж0рісті %йел сия ты кез келгенні" олына тиюі м0мкін. А ша байыз таппайды, я ни т ра тамайды, « олдан ол а к3шіп безек а ады».

Георг Зиммель арастыр ан м%селені" бірі – о амны" %леуметтікрылымы мен рылымда ы индивидті" орны.Топ не рлым ша ын болса, сол рлым т л аны ба ылау ата" болады. Ал топ не рлым 0лкен болса, оны" м0шелеріні" арасында ы айырмашылы тар да к3п немесе топ 0лкейген сайын ба ылау иын а т0седі. Бір адамны" бірнеше топты" м0шесі болуы - оны" м%дени де"гейінен хабардар етеді деп сана ан алым «топтар саны не рлым

83

к3п болса, сол рлым о амны" даму де"гейі жо ары бол аны» деп жазады. 4рине топтарды" к3п болуы - т л а а та"дау жасау а я ни еркін білдіруге м0мкіндік береді. Георг Зиммель адамны" бостанды ын жо ары ба алады.

Негізгі е бектері:

•«4леуметтік дифференциация» (1890);

•«А ша философиясы» (1900);

•«4леуметтану» (1908);

•«4леуметтануды" негізгі м%селелері» (1917)

&сынылатын дебиеттер:

•Култыгин В.П. Ранняя немецкая классическая социология. М.,1991

•История теоретической социологии. М.,1998. т.,2

•Зиммель Г. Философия денег // Теория общества.М.,1999

Ба ылау с ра тары :

•Г.Зиммель %леуметтану а андай жа"алы осты? Г.Зиммель %леуметтану п%нін алай аны тады ?

•Г.Зиммель ілімін неге « алыпты %леуметтану» деп атайды ? 8алыпты %леуметтану о ам мен индивид арасында ы ара атынасты алай т0сіндіреді?

•Г.Зиммель бойынша %леуметтік ы палдасты ты" андай типтері бар? «8о амны" негізгі б3лігі - 3зара ы палдасты » дегенді алай т0сінуге болады ?

•Г.Зиммель о ам а андай аны тама берді ?

•Г.Зиммель «с%нді» алай сипаттады ?

Тапсырма

Г.Зиммельді" с%н туралы ойларын азіргі заман ы о амда ы с%нді сипаттау аолданып, пікір алысы"ыздар.

84

§12. Макс Веберді леуметтанулы ойлары

Негізгі $ымдар: леуметтік ісрекет, мінсіз тип, рационалды ,леуметтік жіктер, билік, шаруашылы м дениеті,дін

4лемдiк %леуметтік ой тарихында ерекше орны бар алымдарды" бірі - Макс Вебер(1864-1920). Макс Вебер - классикалы %леуметтануды" к3рнектi 3кiлi. Ол Эрфурт аласында д0ниеге келді. 1882 жылы Гейдельберг университетіні" ы факультетіне т0сті. Макс Вебер ы пен атар философия, экономика, тарих, теология а да ызы ан болатын. 1884 жылы %скерден айт аннан кейін Берлин, Геттинген университеттерінде о уын жал астырды.

Макс Вебер 1889 жылы Берлинде «Орта асырларда ы саудао амдарыны" тарихы»деген та ырыпта диссертация ор ады. Ал екі жылдан кейін ол «Римні" аграрлы тарихы ж%не оны" мемлекеттік ж%не жеке ы 0шін ма"ызы» деген та ырыпта екінші диссертациясын ор ады. Осыдан кейін Макс Вебер Берлин, Фрайбург, Гейдельберг университеттерінде ызмет ат арды.

1904 жылдан бастап Макс Вебер Вернер Зомбартпен бірге шы ар ан «4леуметтік ылым ж%не %леуметтік саясат м ра аты» %леуметтанулы журналыны" редакторы болды. Журналда ы ызмет Макс Вебер шы армашылы ында ерекше орын алды. Осы журналда оны" дін %леуметтануы бойынша жаз ан біраз е"бектерімен атар ата ты «Протестантты этика ж%не капитализм рухы» деген е"бегі де жары к3рді. Макс Вебер 3з е"бектерінде марксизмге арсы к3з арастарын білдіреді. Дегенде Макс Веберді" Карл Маркс к3з арастарымен орта т стары да баршылы .

1907 жылы м рагерлікке ие бол ан М.Вебер тек ылыммен айналысу а ден ойды.1913 жылы алымны" «- ыну %леуметтануыны" кейбір категориялары туралы» деген е"бегі жары к3рді. Ал 1909 жылы алым 3зіні" «Шаруашылы ж%не о ам» деген негізгі е"бегін жазуды бастады. Осы іргелі е"бегі автор д0ниеден 3ткеннен кейін 1923 жылы жары к3рді. М раныалымны" зайыбы баспа а дайында ан.

Бірінші д0ниеж0зілік со ыс кезінде Макс Вебер Гейдельбергаласында ы %скери госпиталдарды бас арды ж%не бірнеше еуропалы елдерді" астаналарында ресми миссияны ж0зеге асырады. Осы кезе"де М.Вебер «4лемдік діндерді" шаруашылы этикасы» ж%не «Дін социологиясы» (1916) деген е"бектеріні" бірнеше тарауын жазады.

Экономикалы %леуметтану, дiн %леуметтануы, %леуметтiк мобилдiк iлiмiнi" ма"ызды а идаларымен атар М.Вебердi" рационалды туралы iлiмi

85

нары ты арыматынастар кезе"iнi" алыптасуында ы %леуметтiк іс- %рекетті" ( адеттi") 3згерiсi мен таби атына ылыми талдау болып табылады.

Макс Веберді" ал аш ы е"бектеріні" т тастай аграрлы м%селеге арналуы - ХІХ асырды" 90-жылдары алыптас ан жа дай а байланысты болды. Ол Германияда ы либералды а ымны" жа"а саяси платформасын жасау а мтылды. Макс Вебер іліміні" ыр-сырына аны болу 0шін ХІХасырда ы о амды ылымда ы 0стем бол ан ба ыттарды" ара атынасын білген арты болмайды. Белгілі француз тарихшысы, %леуметтанушы Раймон Арон айт андай, «Веберді т0сіну 0шін неміс тарихын, неміс болмысын білген ж3н».

Макс Вебер зерттеулерінде м%дениетті" р3лі ерекше к3рініс тапты.алым психологизмді жа тамады. Вебер ілімінде ерекше орын алатын рационалды , м%дени ндылы тарды" экономика а %сері ж3ніндегі ойлары - м%дениет пен экономика ара атынасыны" жалпы шаруашылы даму а ы палын ж0йелендіруді м0мкін етті.

Макс Веберді" «мінсіз типтер» туралы iлiмi, бас аша айт анда, « ыну %леуметтануы» - о ам а идеалистiк к3з арасты" ай ын к3рiнiсi. Вебер %леуметтануы о амды ылымдарды" ерекше %дісі ретінде « ыну а» ж0гінеді. Оны" пікірінше, %леуметтік 3мірді" кез-келген т0рі - біз 3зіміз о ан т%н деп есептейтін субъективті м%нге ие. Олай болса, осы субъективті м%нді зерттеуді" %дісі - « ыну», я ни зерттеу п%нін -зерттеушіні" «сезінуі». Б л - субъективті процесс.

Веберше, мінсіз типтер тарихи ж%не леуметтанулы деп б3лінеді. 4леуметтанулы ыну тек индивидтерді" %рекеттері ж%не адетімен шектеледі. 4рекет – индивидті т0сінуге м0мкіндік береді. Макс Вебер т0сіндірілетін іс-%рекетті" ( адетті") бар екенін к3рсететін басты ерекшеліктерді" 0шеуін к3рсетті. Олар: біріншіден, рекет етуші т л а .зіні#

субъективті т р ыда м нді м&мкін рекетін бас а адамдарды# адетімен с йкестендіреді; екіншіден, оны" осы рекеті м нді адетпен ай ындал ан; 0шіншіден, осы м&мкін м ніне с йкес т&сінікті ындырады. Осы т р ыда зерттеулер %леуметтік іс-%рекет ( адет)туралы, оны" тарихи т р ыда 3згерістеріне талдау жасау ар ылы %леуметтік іс-%рекетті" ( адетті") 3згерісі сараланды. Макс Вебер %леуметтік іс-%рекетті" ( адетті") негізгі тарихи т0рлерін к3рсетіп берді.

1.Аффективті іс-%рекет ( адет) - индивидті" таби и, жынысты таби атына жа ын, санадан тыс іс-%рекет.

2.Д%ст0рлі іс-%рекет ( адет) - топта ы арыматынастар, салт-сана, д%ст0р ар ылы реттеледі.

3.Рационалды іс-%рекет ( адет). адетті" б л т0рін Макс Вебер екіге б3ліп к3рсетті: ндылы ты-рационалды , ма сатты-рационалды .

4леуметтік адетті" д%ст0рлі т0рі д%ст0рлі о ам а т%н болса, рационалдыадет нары ты арыматынастар кезе"іне т%н. Олай болса, шаруашылыарыматынасы %леуметтік м%дениетті" даму де"гейіне с%йкес келіп отырады.

86

«Рационалды Еуропаны индустриялы а алып келді» деп есептеген Вебер, капиталистік о амны" негізгі критерийі – « алыпты рационалды » деп т0сінді. 8алыпты рационалды - на ты бірде"еге ба ытталма ан, соныменатар б%рін амтымайтын жа дай. Оны" материалды рационалды тан айырмашылы ы - белгілі бір ма сат а немесе пайда алу а к3зделмегендігі.

Макс Веберді" Марксты" идеясын толы абылдамауыны" бір себебі – ма сатты-рационалды %рекет адамдарды ынтыма тасты а бастайды ж%не жекеменшік м0лкі жо жіктерді" саны к3бейеді деген т жырым жасауы болатын.

4рекетті" м%нін т0сіну дегеніміз - рекет етуші индивидті т&сіну – оны#

ісіні# м нін т&сіну.

Макс Вебер %леуметтік іс-%рекетті ( адетті) талдау барысында екі %дісті пайдалану керек деп санайды. Олар:

•Сырт ы адеттік акцияларды объективті белгілеріне ылыми ба ылау. Мысалы, адамны" ашу-ызасыны" оны" бет-%лпетінен бай алуы;

•себеп-салдарлы талдау %леуметтік іс-%рекетті" ( адетті") м%нін т0сіну 0шін м%селеге тере"дей т0суге м0мкіндік береді. Іс-%рекет субъектісіні" мотивтері, ма саты,м0дделеріне к3"іл б3лу жан-жа ты талдау а, философиялы пайымдау а жетелейді.

«Іс-%рекет бас а адам а немесе бас а адамдарды" іс-%рекеті мен м%ні

жа ынан атысты болса, 0йлесіп жатырса ана %леуметтік іс-%рекетке айналады» дейді алым. Макс Вебер «%леуметтану ылымыны" ма саты – %леуметтік іс-%рекетті" себеп-салдары м%нін т0сіндіру. Ол - ыну %леуметтануы болуы тиіс, себебі адамдарды" іс-%рекеті м%нді, я ни, адам белгілі іс-%рекетке %леуметтік мазм н береді»,- деп т жырым жасады. Веберше, %леуметтік іс-%рекетті" рылымы екі н%рседен т рады:

•индивидті" субъективті мотивациясы, себебі субъективті мотивациясыз %рекет ж0зеге аспайды.

•бас алар а ба ытталу немесе (Макс Вебер оны «к0ту» деп белгілейді) немесе «аттитюд».

4леуметтік шынды ты" м%нін ашып к3рсетуді" %дісі – ыну болады екен, біра Вебер ынуды" рационалды сипатын баса айтады, осыдан « ынуды» %леуметтік былыс немесе м%тінді « абылдауынан» г3рі ж0йелі де д%л зерттеу десе де болады.

«- ынуды"» рационалдылы ы %леуметтікті" рационалды ына ана с%йкес келеді, ал %леуметтік іс-%рекеттер белгілі бір д%уірді" о амды м0ддесіні" м%нін немесе мінсіз типтерді білдіреді. Осылайша, %леуметтануды «адамдарды" %леуметтік іс-%рекеттерін ж0зеге асыратын мінсіз типтерылымына» (мінсіз 0лгілер, жобалар) айналдыруы - Веберді" %леуметтану аос ан 0лесі десе де болады.

- ыну «мінсіз типтермен» ты ыз байланысты. «Мінсіз тип» – пайымдал ан конструкция, ерекше теориялы схема, ол эмпириялы на тылы тан алынбайды. «Мінсіз тип» к0нделікті 3мірде кездеспейді. Ол текылыми таным мен ыну 0шін керек. «Мінсіз типтер» - зерттеліп отыр ан

87

%леуметтік былысты" негізгі белгілерін б3ліп к3рсетуге м0мкіндік беретін жасанды т0сінік. «Мінсіз тип» абстрактілі теориялы ымдарда ы %леуметтік тарихты" на ты к3рінісінен келіп шы ады. Мысалы, мінсіз типтік %скери шай асты" на ты шай ас а т%н негізгі белгілері болуы керек немесе мінсіз тип тым жалпы сипатта немесе тым жеке сипатта болмауы тиіс. Айталы , дінні" жалпы тарихы немесе жеке діни т%жірибе. «Мінсіз тип» осы екеуіні" ортасында ы аралы былыс болуы м0мкін. Дінде жеке ба ыттар кальвинизм, баптизм, шиизм, суннизм т.б. на ты былыс а т%н негізді" ай ын к3рініс табуы.

Веберді" пікірінше, «мінсіз тип» л ай ан сайын, оны" эвристикалындылы ы жо арылайды да на ты тарихи былыс а айналады. Б л т0сінік - динамикалы сипатта, ол - атып-семіп ал ан ым емес. 8о ам мен оны зерттеушілер 0немі 3згеріп т рады, сонды тан жа"а типологияларды дамыту керек. Сонымен «мінсіз тип» - алым-социологты" ойлау ызметіні" жемісі болып табылатын теориялы рылым. Ол - бейне-схемасы эмпириялы зерттеуді" на ты материалын ж0йелеу ж%не реттеу %дісі, ерекше д%некерлеушіым. Айталы , «капитализм», « ала», «экономикалы адам» т.б.

Осы «мінсіз тип» т р ысынан Макс Вебер «билікті» арастырады. Мысалы, «билік ру» дегенді Вебер - «3зара к0тулер» деп т0сінеді, я ни б йры берушіні" 3зі берген б йры тарды" орындалуын ж%не о ан ба ынуды к0туі; ал ба ынушыларды" б йры тарды 3здері ойла андай болуын к0теді. Осыны" негізінде Макс Вебер билікті" «легитимділігі», я ни «оны ба ыныштыларды" мойындауы» деген т жырымны" д рыс екендігіне к3з жеткізеді. Макс Вебер легитимді билікті" 0ш т0рін ба ынуды" негізгі 0ш мотивтеріне с%йкес дейді. Бірінші мотив - ба ыныштыларды" м0ддесі, я ни ма сатты-рационалды . Б л - А8Ш, Англия сия ты елдердегі билікті" мазм нын ай ындайды. Осы жерде адамдар бір кісіге ба ынбайды, за" а ба ынады. Жария, ашы билікті" е" таза т0рі – бюрократия.

Легитимді билікті" екінші типі - за"дылы а ана емес, сондай-а билікті" асиеттілігіне сену. Б л типті" таза т0рі – патриархатты .

Билікті" 0шінші типі - мотивті" аффективті т0ріне, я ни харизма а негізделген.

Макс Вебер айналыс ан м%селелерді" арасында ы ма"ыздыларыны" бірі

- леуметтік рылым мен леуметтік стратификация. Макс Вебер сын ан %леуметтік стратификация іліміні" жалпы %леуметтану ылымыны" дамуында ма"ызды орны бар. Вебер «%леуметтік м%ртебе», «тап», «топ», «билік», «бюрократия» ымдарына талдау жасады.

Макс Вебер бюрократияны" %леуметтік р3лін, оны" позитивті жа ын к3рсетті. Жалпы бюрократияны" негативті р3лі туралы к3бірек айтылады. Ал «бюрократияны" позитивтілігі неде?» дегенге Вебер «за"ды орындау - міндетті, орындамау анархия а алып келеді, сонды тан да бюрократия ажет» деп жауап береді.

Макс Веберді" ылыми шы армашылы ында ы ерекше орын алатын - дін %леуметтануы. Веберді" ата ты ж мыстары «Протестантты этика ж%не

88

капитализм рухы», «4лемдік діндерді" шаруашылы этикасы» ж%не «Дін %леуметтануы» осы салада ы іргелі зерттеулер болып табылады. 4сіресе Веберді ызы тыр ан м%селе – дінні" шаруашылы а ы палы.

Діни этикада ы «топан суда» немесе а ырзаманда жанды т аруды" н с аларын зерттеген алым сараптама жасау ар ылы діни станымдарды" екі жолмен ж0зеге асатынын бай ады: бірі - 3з к0ші ар ылы (буддизм); екіншісінде

– делдал к3мекші ар ылы. Біріншісіндегі %дістер - %леуметтік ы пал, р%сімдер болса, ал екіншісінде - дін, сенім ар ылы. Барлы діндерде т ару жолдары орта екен, олар - этика, мистикалы т0сіністік.

Макс Веберді" %леуметтанулы ілімге ос ан 0лесі - 3лшеусіз. Неміс ойшылыны" %леуметтік %рекет теориясы, %леуметтік стратификация, дін мен шаруашылы м%дениетті" 3зара палы ж3ніндегі ойлары, саяси %леуметтанулы к3з арастары оны парадигма а айналдырды.

Негізгі е бектері:

•«К3не заманны" аграрлы тарихы» (1891);

•«Орта асырлы сауда о амдарыны" тарихына» (1889);

•«Протестантты этика ж%не капитализм рухы» (1905);

•«4лемдік діндерді" шаруашылы этикасы» (1916-1919);

•«Шаруашылы ж%не о ам» (1913-1920)

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Редакциясын бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Вебер М. Протестантты этика ж%не капитализм рухы // 4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы»,2006,том 3, 61-168 беттер

•Вебер М. 4леуметтікылыми ж%не %леуметтік ж%не %леуметтік-саяси танымны" «объективтілігі» // 4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы»,2006, том 3, 168-241 беттер

•Вебер М. Т0сіне білетін %леуметтануды" кейбір категориялары туралы //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы», 2006, том 3, 241293 беттер

•Вебер М. 4леуметтанушылы ж%не экономикалы ылымдарда ы «Ба алаудан бостанды ты"» ма ынасы//4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 293 -349 беттер

•Вебер М. Негізгі %леуметтанушылы ымдар//4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 349-392 беттер

•Вебер М. Саясат бейімділік %рі к%сіп ретінде // 4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 392 – 454 беттер

•Вебер М. ылым бейімділік %рі к%сіп ретінде //4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 454-беттер

•Ионин Л.Г. Понимающая социология: историко-критический анализ.-

М.,1984

89

Ба ылау с ра тары:

•Макс Веберді" %леуметтік %рекет туралы іліміні" 3зектілігі неде?

•Макс Вебер %леуметтануы неге « ыну»деп аталады?

•Макс Вебер сын ан %леуметтік адеттік типтер андай?

•Макс Веберді" %леуметтік жіктелу ілімі негізгі а идалары андай?

Тапсырмалар

•Макс Веберді" «Протестантты этика ж%не капитализм рухы» е"бегін о ып шы ып, «Дін ж%не шаруашылы » та ырыбына эссе дайында"ыздар.

•8аза станда ы д%ст0рлі діндерді" шаруашылы этикасы туралы пікірталас 3ткізі"іздер.

90

§13. Неміс леуметтануында$ы Вернер Зомбартты орны

Негізгі $ымдар: капитализм, к сіпкерлік, рух, дін, шаруашылы м дениеттегі руханилы , пролетариат, тобыр

Белгілі неміс экономисі, социологы, тарихшысы %рі философы Вернер Зомбарт 1863 жылы 19 а"тарда Эрмслебенде д0ниеге келді, 1941 жылы 18 мамырда Берлин аласында айтыс болды.

алымны" 3мірбаянында ы аса табысты кезе"дерді" бірі ретінде оны" Макс Вебермен бірге «4леуметтік ылым мен %леуметтік саясат м ра аты» деп аталатын неміс социологиялы журналын шы ар аны жиі еске алынады.

Вернер Зомбартты" ылыми шы армашылы ы социалист ретінде бастал ан болатын, біра 1907 жылдан бастап ол марксизмнен алша тады. Марксизмнен алша тауына арамастан ылыми ортаны" В.Зомбарт а сенімсіздігі

– оны" ылыми мансабына кедергі жаса аны да рас. Тек 1917 жылы ана Вернер Зомбарт Берлин университетіні" %леуметтану кафедрасына ме"герушісі болды ж%не осы университетте 1934 жыл а дейін ызмет етті.

Зерттеушілер Вернер Зомбартты Густав Шмоллерді"19ш%кірті ретінде атайды, себебі кезінде Вернер Зомбарт Г.Шмоллер р ан «4леуметтік саясат ода ына» м0шелікке 3ткен еді ж%не оны" тарих а, %леуметтік 3мірге к3з арасынолда ан болатын.

Жалпы Зомбартты" шы армашылы ында ы 3згерістерге талдау жасаса , оны" к3з арастарыны" биологизмнен марксизмге, тіпті кейін %сіре лтшылды а дейін рын анын к3ре аламыз. 4сіресе В.Зомбартты" 1915 жылы жары к3рген «Саудагерлер мен батырлар» деген е"бегінде лтшыл к3з арастарына ку% боламыз. Зерттеушілер В.Зомбартты" %сіре лтшылды а рынуын капитализм да дарысымен т0сіндіреді.

ХХ асырды" отызыншы жылдары %лемді шарпы ан экономикалы да дарыс кезінде Вернер Зомбарт фашистік идеяларды жа тады. Со" ы ж мыстарыны" бірі - «Неміс капитализміндегі» т жырымдарына зерттеушілер «алжи баста ан артты" ойлары» деп ба а береді, себебі зерттеуші «б0кіладамзат тіршілігіні" м%ні - Германияны" лылы ында» деген ылым а жанаса оймайтын т жырымды д%лелдемек бол ан еді.

В.Зомбарт сын ан ж0йеде %рбір адам жо ар ы билікте отыр андар аны та ан, к3рсетіп берген орында болуы тиіс. «Мемлекетті" басында жо ары шенді %скерилер болуы керек» деген ойы - неміс фашизміні" саясатын а тау а негіз

19 Г.Шмоллер (1838-1917) - неміс тарихи мектебіні" негізін салушыларды" бірі. Макс Веберден айырмашылы ы - романтизм ба ытында бола отырып, осы мектепті" бас а 3кілдері сия ты шаруашылы %рекетті экономика мен этика м%селелерін біріктіре отырып зерттеді.

91

бол аны да дау ту ызбас. Дегенмен, В.Зомбартты" ылыми шы армашылы ында ы 3згерістер – оны" ылым а енгізген ты" ойларыны" ндылы ын кемітпейді.

Вернер Зомбарт е"бектеріні" басым б3лігі капитализм м%селесіне арнал анын оларды" аталуынан к3реміз. Капитализмді зерттеуді Зомбарт 3зі аны та ан %діснамалы принциптер негізінде ж0зеге асырды. Атап айтар болса , ол принциптер - мыналар:

•Капитализмні" %леуметтік-экономикалы дамуын талдау - капитализмні" саналуан на ты тарихи ж%не м%дени к3ріністерін амту ар ылы ж0ргізілуі керек;

•Капиталистік рылысты" ж%не о ам 3мірі т0рлеріні" дамуында лтты" биологиялы асиеттері негізгі р3л ат арады;

•Дамы ан капитализмге т%н негізгі былыс ретінде капиталистік к сіпорын - экономикалы атынастарды" салыстырмалы т0рде т%уелсіз субъектісі ж%не оны" бастап ы н с асына с%йкес келмейтін мотивацияны"айнар к3зіне айналады;

•Капитализм – уа ытша былыс. Ол кейбір халы тарды" м%дениеті сия ты те"дессіз ж%не айталанбас былыс ретінде тарих сахнасына бір-а рет

ана шы ады.

Вернер Зомбарт іліміне м ият талдау жасай отырып, оны" кейбір к3з арастары маркстік ілімге с%йкес екенін к3реміз. Мысалы - таптар, оларды" арасында ы к0рес, революция ж%не оны" р3лі т.б.

В.Зомбартты" капитализм туралы е"бектеріні" басым б3лігіне антииндустриялы мазм н т%н. алымны" антииндустриализмін о"ай т0сіндіруге болатын сия ты, себебі – Зомбарт Г.Шмоллер р ан тарихи мектеп 3кілі екенін айтып 3ттік.

В.Зомбарт техниканы прогресс ретінде мойында анмен, оны" салдарын зиянды деп есептеді. Оны" индустриялы о ам а арсы шы уы кейін Франкфурт мектебінде жал асын тапты.

В.Зомбарт «техника 3ндірісті дамытты, біра ылыми-техникалы революция неміс о амыны" іріп-шіруіне, рухани да дарысына алып келіп отыр» деп есептеді. Б л жа дайдан шы у жолын, я ни индустриялы 3ркениетті тек неміс бюргерлігі ана же"е алады, олай болса, ел 3зіні" тарихи, ділдік т0птамырына айта оралуы тиіс. Осы ан байланысты В.Зомбартты" шаруашылы ж0ргізуді" капиталистік %дісін зерттеген ж мыстары к0ні б0гінге дейін ма"ызын жо алт ан жо .

Вернер Зомбарт %леуметтік-экономикалы ба ытты стана отырып,ылыми айналым а «капитализм» мен «капиталистік рух» деген ымдарды енгізді. Осы ымдар ар ылы еуропалы шаруашылы ты" дамуыны" он бірасырлы тарихын к3рсетіп бермекші болды. алымны" ма саты - шаруашылы дамуда ы «рухани байланыстарды табу» болатын. В.Зомбартты" осы к3з арасы антимарксшіл сипатта екені к0м%н тудырмайды.

Макс Веберді" де шаруашылы пен м%дениет арасында ы байланыстар ба ытында зерттеу ж0ргізуіне Зомбарт ы пал етті деуге негіз бар, себебі

92