книги / smaghambet(1)

	билікке сенім;т ртіп	жеке бастама;
		шыншылды ,
		айырымдылы

Ба ылау с ра тары:

•4леуметтік эволюциялы ты" негізгі а идалары андай?

•Г.Спенсер «%леуметтік институт» деп нені т0сінді?

•Г.Спенсер андай %леуметтік институттарды к3рсетті?

•Г.Спенсер андай о амды прогресшіл деп атады? Оны" азіргі заман ыо амды болжа анын андай т жырымдардан білуге болады?

•Г.Спенсер мемлекетке андай ба а берді?

Тапсырма

Г.Спенсер к3рсеткен %леуметтік институттар а жеке талдау жаса"ыздар.

73

§10. Фердинанд Тённисті леуметтануы

Негізгі $ымдар: алып, ауым, о ам, леуметтік .мір типтері, гезельшафт (gesellschaft), гемайншафт (gemeinchaft)

ХІХ асырды" со"ында В.Дильтей, Г.Риккерт, В.Виндельбанд сия ты белгілі неміс философтары %леуметтануды" ылым ретіндегі орнына к0м%н келтірді. Б лай болуына сол кезде ылым %леміне таныс позитивизмдегі таби ат пен о ам арасында ы байланыс а к3з арас ы пал етті.

Неміс классикалы %леуметтануы ХIХ асырда ылымда 0стем бол ан позитивизмді атты сын а алды. 4сіресе, неміс алымдары позитивизмдегі таби и фактор р3ліне, я ни о ам мен дамуды таби атты" б3лігі деп арастыру д%ст0ріне арсы болды. Неміс %леуметтануында негізінен теориялы - %діснамалы зерттеулер басым бол анына арамастан, эмпириялы зерттеулерге де ден ойылды.

Неміс классикалы %леуметтануында ы теориялы -%діснамалы ізденістер туралы айт анда %"гіме « алыпты %леуметтану»18 деп аталатын ба ыт туралы болатыны - за"ды.

«8алыпты %леуметтану дегеніміз не?» деген с ра а жауап іздеп к3релік. Ба ытты дамытушылар о амды былыстар мен процестерді" т0рлеріне,рылымдалуына, топтасуына аса 0лкен назар аударды. Олар %леуметтік процестерді, арыматынастарды саналуан ж%не м ият топтастырыл ан «%леуметтік алыптар» аясында арастыру а тырысты. Осы « алыптар а» %рт0рлі %леуметтік рылымдарды, іс-%рекеттерді ж%не тенденцияларды «орналастырды». 4леуметтану тарихында « алыпты %леуметтану» деген атпен белгілі болып отыр ан мектеп 3кілдері: Фердинанд Тённис, Георг Зиммель, Макс Вебер.

8алыпты %леуметтану ба ыты %леуметтік м%селелерді" теориялы – %діснамалы ырларын зерттеуді ж%не оларды" алыпты сипатын арастыру міндетін алдарына ойды.

Фердинанд Тённис позитивизмні" кейбір а идаларына с0йенді, біра ба ытты олда ан жо . Ф.Тённис (1855-1936) Германияда ау атты шаруа отбасында д0ниеге келді. Ол 1872 жылы Страсбург университетіне т0сіп, 1875 жылы Тюбинген университетін бітіріп шы ты.

18 «form» с3зі роман-герман тобын райтын барлы тілдерде «т0р», « алып» деген ма ынаны береді. Орыс тілінде сол к0йі «форма» деп аталып ж0р. Енді ана тілімізде «формалды %леуметтану» (кейде «формальді») деп беріліп ж0р. К3пшілік оны абылда анда «ресми» деп т0сінуі м0мкін. Осы н с аны абылдаса , біз %леуметтануды о ып 0йренушілерді шатастырамыз.Сонда «ресми емес немесе бейресми %леуметтану деген не» деген с ра туады. «Т0рлік %леуметтану» десек, «т0р» т0с к3рсетіп т р андай %сер алдырады. Сонымен о улы ты" авторы ба ытты" аталуында «т0р» с3зіні" синонимі « алып» с3зін пайдаланып отыр. «8алыпты %леуметтану» деген атау осы ба ытты" мазм нын ашу а к3мектеседі деп есептейміз.

74

Ф.Тённисті" атын %лемге %йгілі еткен ж мыстарыны" атарына: «8ауым ж%не о ам» (1887 жылы), «8ылмыс %леуметтік былыс» (1909 жылы), «Мораль» (1909 жылы), «8о амды пікірді сынау» (1922 жылы), «Меншік» (1926 жылы), «Прогресс ж%не %леуметтік даму» (1926 жылы), «4леуметтану а кіріспе» (1931 жылы) бар.

Фердинанд Тённис %леуметтануды адамны" %леуметтік м%нін зерттейтінылым ретінде т0сіндіреді. Ол таби илы пен руханилы ты жо а шы ар ан жо , себебі таби илы пен руханилы %леуметтік м%нге атысты бол анды танана ма"ызды. Осылайша, Ф.Тённис адамдар арасында ы айырмашылы тарды зерттеді ж%не типтеді. Мысалы, Ф. Тённисті білу мен білмеу («танысты » пен

«б3тендік»), симпатия мен антипатия, сенім мен сенбеу арасында ы ерекшеліктер ызы тырды. Ол негізгі тип немесе алып адамдар арасында байланыс бар немесе жо болуына атысты деп есептеді.

Ф.Тённисті" ойынша, %леуметтануды" ерекше п%ні бар. Ол - леуметтік

.мірде ана орны бар заттар ( былыстар, рекеттер). Заттар адам ойыны" н%тижесі ж%не адамны" абылдауы 0шін ажетті жемісі, біра бірінші кезекте %леуметтік байланыста ы адамдарды" 3зіні" пайымдауы 0шін керек деген мазм нда ы пікірде болды. Зерттеуші б л жерде адамдарды" 3зара %рекеті, 3зара т%уелділігі, 3зараы палы туралы айтып отыр.

Ф.Тённис 3зара байланысты" арапайым т0рі ретінде айырбасты талдайды. 4рине, %леуметтік байланысты тек айырбас деп т0сінсек ателесеміз. 4леуметтік байланыс саналуан, оларды" типтері мен т0рлері к3п. Ф. Тённис осындай типтер мен т0рлерді" екі типін талдады ж%не оларды екі ауымды ( о амды ) тип деп аны тады: « ауымды » ж%не « о амды ».

«8ауымды » байланыстарды сипаттайтын психологиялы элементтер: рухани жа ынды , жеке адами арыматынастар, к3"іл-к0й. Ал о амды байланыстар рационалды та"дау а, я ни айырбас, сауда, та"дау сия ты элементтерге негізделген. Біріншісі – патриархатты -феодалды о ам а, ал екіншісі - капитализмге т%н. 8ауымды арыматынастар ретінде рулыарыматынастар к3ршілік ж%не досты байланыстарды арастыру а болады. Ал о амды байланыстар затты сипатта болады ж%не рационалдырылымны" принциптері аясында пайда болып, 3мір с0реді.

Сонымен ауымда сезім, инстинкт, адами арыматынастарды" таби и т0рлері басым болса, о ам а есепке рыл ан ой, абстракциялар, рационалдыарыматынастар т%н. Егер, ауым - бейресми %леуметтік топ болса, о ам - ресми %леуметтік топ. Осы екі т0рлі байланыс адамдарды" 3зара атынасынана емес, сондай-а оларды" о ам а атынасын да сипаттайды. 8ауымда %леуметтік т тасты б3ліктерге негіз болса, о амда, керісінше,%леуметтік т тасты б3ліктерден т рады. Екі тип «ынтыма тасты ты" екі т0ріне – механикалы ж%не органикалы а с%йкес келеді» деген Ф. Тённисті" ойын кейін Э. Дюркгейм 3рбітіп, дамытты.

Ф.Тённис 3зі айтып отыр ан %леуметтікті" екі типіне адамны" ерік жігеріні" екі типін с%йкестендірді. Оны" біріншісі – таби и, я ни инстинктіге негізделсе, екіншісі – зерделеу мен пайымдау а рыл ан рационалды.

75

Ф.Тённис %леуметтік 3мірді" т0рлерін 0ш типке б3лінеді: 1) %леуметтік арыматынастар; 2)топтар, ауымдар; 3)корпорациялар, ода тар, о амдасты тар;

«4леуметтік арыматынас - на ыз жалпы ж%не арапайым %леуметтік м%н немесе алып (форма)». Оны" «тамыры тере"де жатыр» дей отырып, Фердинанд Тённис «адамдар арасында ы 3зара байланыс - 3зара т%уелділігі мен 3зара жа ынды ыны" ал ышарты ретінде ал аш ы таби и ж%не на ты жа дайлар а с0йенсе, екінші жа ынан т0п-тамыры тере"де жатыр ан, адами, жалпы сипатта ы, аса ажетті м0дделеріне с0йенеді» деген т жырым жасайды.

4леуметтік атынастар - объективті сипатта. 4леуметтік атынастар осыатынастар а деген ажеттілік пайда бол ан кезде ана ж0зеге асады. Алажеттілік - 3зара ы палдасты н%тижесінде пайда болары ха . Адамдар андай да бір атынастар а деген ажеттілікті сезінуі ж%не т0сінуі керек. Жолдастыарыматынастарды, 0стемдік типтегі %леуметтік атынастарды ж%не араласарыматынастарды айыра білу керек. Белгілі бір атынастар типі белгілі бірауымны" немесе йымны" рылуына, са талуына ы пал етеді.

Екіден к3п адам атысатын %леуметтік атынастар жиынты ын Фердинанд Тённис «%леуметтік ше"бер» деп атады. Б л топты немесе топтасты арыматынас а негіз болады.

«Топтасты » (жиынты ) %леуметтік атынастардан кейінгі т0рге, алып аатысты екінші ым. 4леуметтік топтасты ты" м%нін Ф.Тённис топтасты ты" немесе жиынты ты" негізгі іргетасы болып табылатын таби и ж%не руханиарыматынастарды" саналы т0рде абылдануы, я ни оларды" саналы т0рдеажет етілуі деп т0сіндіреді. Осы былысты халы ты болмыста,ауымдасты ты" саналуан т0рлерінде, мысалы, тілде, 3мір с0ру %дістері мен %дет рыптарда, дін мен діни наным-сенімдерден ба ылау а болады», - дейді Ф. Тённис.

Топтасты а « ауым» мен « о ам» деген ымдарды пайдалану а болады, себебі оны райтындар таби ат а т%н немесе діретті к0шті" еркі ар ылы жаратыл ан т0сініктерді пайдаланады. Оны" е" т рпайы ж%неарапайым т0рін Iндістанны" касталы ж0йесінен к3реміз. Екінші т0рге немесе алып а, Ф.Тённис «0стемдік-жолдасты » негізінде топтастырылатын адами арыматынастарды жат ызады.

Iшінші т0р немесе алып ретінде Ф.Тённис корпорацияны арастырады. -йымдас ан ішкі рылымы бол ан кезде, я ни индивидтер белгілі функцияларды орында ан кезде %леуметтік йым пайда болады. Бас аша айтса , Ф. Тённисті" т0сінігі бойынша, орта ерік пен іске деген абілеттілік корпорацияны" ерекше белгісі ретінде шешім абылдау абілеттілігіне м0мкіндік береді.

Корпорация таби и бірлік арыматынастары (мысалы, андас туысты ) негізінде, я ни жерге орта иелік, бір оныста бірге т руы ж%не 3зара ы палдасудан пайда болуы м0мкін. Корпорацияда ы %леуметтік

76

байланыстарды «0стемдік-жолдасты » принципін олдану ар ылы арастыру а болады.

=зара шектесіп жат ан 0ш ымды пайдалана отырып, Ф.Тённис о амды %леуметтанулы « алыптылы » т р ысынан арастырады, біра « о амды тарихи даму т р ысынан ж%не %леуметтік на тылы де"гейінде т0сіну иын» дейді. Сонымен %леуметтік 3мірді" т0рлері немесе алыптары:

1)леуметтік арым- атынастар, топтасты тар, корпорациялар;

2)жолдасты , &стемдік;

3)ауым ж не о ам.

Ф.Тённис %леуметтік йымдарды" кез келген типіне т%н %леуметтік ережелерді топтастырды. Олар:

1)%леуметтік т%ртіп ережелері;

2)ы ты нормалар;

3)адамгершілік нормалар.

Атал ан ережелерді" бірінші тобын орта келісім ай ындайды. Екіншісі за"нама негізінде орны ады немесе %детрыптардан тарайды. Ал, 0шіншісі дін немесе о амды пікірді орны тырып, ада алайды. Осы ережелер « ауымды » ж%не « о амды » болып б3лінеді.

Ф.Тённис ауымды 3мірден о ам а ауысу негізінде индивуализм жатыр анын к3рсетеді.

4леуметтік т0рлер немесе алыптар туралы ілім – Тённисше, «таза» немесе теориялы %леуметтану п%ні. Ф.Тённис %леуметтануды бірт тас ж%не логикалы ж0йедегі к3псатылы ылым ретінде рма болды. Ол «таза»,олданбалы ж%не эмпириялы %леуметтануды б3ліп арастырды.

Теориялы %леуметтану о амны" статикасын, екіншісі динамикасын, ал 0шінші статистикалы м%ліметтер негізінде азіргі заман ы о ам 3мірі туралы деректерді зерттейді. М ны Ф. Тённис «социография» деп атады.

4леуметтану мен саясатты" ара атынасы м%селесін састыра отырып, Ф. Тённис оны позитивтілік т р ысынан саралады. Оны" ойынша, %леуметтану, біріншіден, 0немі объективті болып алуы керек, екіншіден, іс т%жірибеге т%уелсіз болуы керек, 0шіншіден, саясат пен саяси шешімдерден т%уелсіз болу керек.

Фердинанд Тённис «%леуметтану саясаттан алша бол анмен, саясат социологиядан алша болмауы тиіс, себебі саясаткер %леуметтік білімді 3з ісінде пайдалан аны абзал» деген пікірде болды.

Негізгі е бектері:

•«8ауым ж%не о ам» (1887);

•«8ылмыс %леуметтік былыс» (1909);

•«Мораль» (1909);

•«8о амды пікірді сынау» (1922);

•«Меншік» (1926);

•«Прогресс ж%не %леуметтік даму» (1926);

•«4леуметтану а кіріспе» (1931 жылы).

77

&сынылатын дебиеттер:

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М.,

1997.

•Култыгин В.П. Ранняя немецкая классическая социология.М.,1991

•Тексты по истории социологии XIX—XX веков: Хрестоматия. М., 1994.

•Тённис Ф. Орта ты ж%не о ам //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы»,2006,том 3, 12-36 беттер

Ба ылау с ра тары:

•Ф.Тённис іліміндегі « ауымны"» мен « о амны"» белгілері андай?

•4леуметтік 3мір алыптарыны" типтері алай жіктелген?

•4леуметтік йымдарды" %леуметтік ережелері андай? «Корпорация» деген не?

•Ф. Тённис іліміндегі «Социография» ымы нені білдіреді?

Тапсырма

Ф. Тённис пен Э.Дюркгейм идеяларын салыстыры"ыздар.

78

§ 11. Георг Зиммельді алыпты леуметтануы

Негізгі $ымдар: ыну, т&р, алып, .зара ы палдасу, .зара рекет, м&дде, ма сат, о шаулану

Германияда ы алыпты %леуметтану мектебіні" 3кілі - белгілі неміс социологы, Берлин университеті философия факультетіні" т0легі Георг Зиммель (1858-1918) Берлин аласында д0ниеге келген.

Георг Зиммель 1881 жылы сол кездегі ылым %леміне белгілі, ата тыалымдардан д%ріс алды. Н%тижесінде Иммануил Кантты" философиясынан докторлы диссертация ор ап, университетті ая тап шы ады.

1885 жылы Г. Зиммель Берлин университетіні" приват доценті, ал 1901 жылы штаттан тыс профессоры ызметіне орналасты. Оны" лекциялары студенттер арасында 0лкен ызы ушылы ту ызды. Замандастарыны" айтуынаара анда, Георг Зиммельді" лекцияларында аудитория 0немі лы толы болатын. Оны" жан-жа ты білімі, парасатты ойлары, ылыми исынды д%лелдері ш%кірттерін, %ріптестерін та" алдыр ан. Осы ан арамастан 1914 жылы ана Г.Зиммель Страсбургтегі университет профессоры ызметіне олы жетіп, 3міріні" со"ына дейін осы ызметті т ра ты ат арды.

Георг Зиммельді" за жылдар университеттерге орналаса алмауын -лтыны" еврей болуымен ана т0сіндіруге болады, себебі ХIХ асырды" со"ы мен ХХ асырды" басында ы неміс о амында антисемитизмні" ы палы к0шті еді.

Г.Зиммель %леуметтанушы ана емес, сонымен атар философия тарихы, дін философиясы, этика, психология, 3нер философиясы м%селелерімен жан - жа ты айналысты. Зиммельді" артында м ра а ал ан 30 кітабы - алымны" е"бек орлы ыны", ылыми парасаттылы ыны" к3рінісі.

Антисемитизмні" «уына булан ан» со ыстан кейінгі Германия Георг Зиммель м расына нем райлы арады. Германияда ы ылыми ортада Зиммельді" алатын орнына берілген ба аны" со" ы онжылды тарда ана 3згергенін бай аймыз. Неміс о амыны" Зиммель м расына деген к3з арасы т0бегейлі жа"арды десе де бол андай. О ан д%лел - Г.Зиммельді" шы армаларыны" 24 томды толы жина ыны" Германияда шы арылуы.

Георг Зиммель %леуметтануында ы негізгі ым - « алып» немесе «т0р» болып табылады. «Т0р» ( алып) мазм нды к3рсету мен ж0зеге асыруды" бірден-бір %дісі ретінде, я ни адамдарды" 3зараы палдасты ыны" тарихи шартты мотивтері, ма саты мен т0рткілерін т0сіндіретін, білдіретін %діс деп таныл ан.

Г.Зиммель «кез келген %леуметтік былысты" мазм ны мен о амдыалпы (т0рі) бірт тас на тылы ты райды; ке"істіктік т0рді" материясыз

79

болмайтыны сия ты %леуметтік алып немесе т0р де мазм нсыз бола алмайды» дейді.

Г.Зиммель диалектиканы жа сы т0сінді. Даму процесінде т0рді" 3згеретіндігін, я ни бірт тасты б3ліктеріні" жеке оз алысын мойындады. Т0р мен мазм нны" 3зара ты ыз байланыстылы ына баса назар аудара отырып, кейбір жа дайларда т0р мен мазм нды бір-біріне арсы ойды. Мысалы, геометриялы денелерді арастыр анда, Георг Зиммель т0рлерді" мазм ны %рт0рлі болатынын к3рсетті. Жалпылама немесе орта т0р %рт0рлі жа дайда саналуан мазм н а ие болуы м0мкін дейді, себебі оны" ма саты - бас а. Айталы , геометриялы дене ке"істікте %рт0рлі жа дайда, ма сатта болады.

Георг Зиммель іліміндегі негізгі ымны" бірі - «3зара ы палдасу». Оныалым о амды 3мірді" «негізгі тіні» деп есептейді ж%не осы а ида а с0йене отырып, %леуметтануды" негізгі категориясы болып табылатын « о амды» – т0р мен мазм нны" 3зара ы палдасты ыны" жиынты ы ретінде арастырды. Міне осы негізде Г.Зиммельді" о ам а берген аны тамасы - ылымда а и ат деп мойындалып ж0рген т жырымдарды" бірі. Б л аны тамада адамдаро амды тек оларды" %р айсысында андай да болмасын бір на ты ай ын немесе оны" 3зін ана оз аушы базбір 3мірлік мазм н бол анды танрамайды, осы мазм ндарды" 3мірше"дігі 3зараы палды" белгілі бір т0рін ( алпын) иеленгенде, я ни біреу екінші біреуге тікелей немесе 0шінші біреу ар ылы ы пал еткенде, я ни ке"істіктегі «на ты о"сыласты тан немесе адамдарды" уа ытша ауысуынан о ам пайда болады» деген т жырым жасалады.

Г.Зиммель 3зіні" ал аш ы ірі ж мыстарыны" бірінде-а о амды адамдармен байланысты арайды. Онда алым индивидтерді" р3лін жо ары ба алады. «Тек адамдар арасында ы на ты арыматынас ана ылым объектісі бола алады», ал « ылым о амда ы адамдарды" 3зара ы палдасты ын зерттеу керек», - дейді.

Г.Зиммель адамзат 0шін «3тпелі» сипатта ы т0рлерге м%н береді. Мысалы, ол «шиеленіс», «б%секе», «ба ыну», «бас ару», «3кілдік», «келісім», «бедел», «е"бек б3лінісі» т.б. т0рлерді немесе алыптарды арастырады. Б л т0рлерді" %мбебапты ын - оларды" 3мірді" саналуан саласында кездесуімен т0сіндіруге болады. Осыны т0сіндіру 0шін Георг Зиммель арапайым мысал ретінде б%секені арастырады. «Б%секе туралы %рт0рлі салалардан білеміз. Мысалы, саясат, сондай-а , халы шаруашылы ы, діндер тарихы, сондай-а 3нер, оны" сан жетпес к3ріністерін бай атады. Осы деректерді" негізінде б%секені адами арыматынастарды" таза т0рі ретінде андай жа дайларда пайда болады, алай дамиды, оны" объектісіндегі ерекшеліктерді андай 3згерістер тудырады, о амны" бір уа ытты , алыпты ж%не материалдыандай жа дайлары оны (ресми) к0шейтеді немесе %лсіретеді, т л алар арасында ы б%секе бір-бірінен несімен ерекшеленеді, бір с3збен айт анда, оны" адамдар арасында ы арыматынас т0рі ретіндегі м%ні неде...», - деп жазады Зиммель.

80

Сонымен, Георг Зиммельді" о ам туралы т жырымында « о ам»ымын екі ма ынада т0сіндіреді.

•8о ам - « о амдастырыл ан т л алар кешені» немесе « о амды р%сімделген адами материал»;

•8о ам адамдарды" о ам а бірігуіне м0мкіндік беретін арым-

атынас т0рлеріні" жиынты ын, адамдарды" 3зара ы палдасты ы ар ылы 0немі дайы 3ндіріп отырады;

Адамдар о ам а біріге отырып, « о амдасады». Осыдан келіп Г.Зиммель ілімінде « о амдастыру» ымы да жиі олданылады. Енді осы ыммен байланыстыра отырып, %леуметтануды" ылым ретіндегі міндеттерін к3рсетеді.

1леуметтануды# ылым ретіндегі міндеті – о амдасуды# саналуан т&рін

зерттеу, леуметтік .мірді# т&рлерін топтастыру, талдау.

Бай аса , Г.Зиммель «т0р», « алып» туралы жиі айталайды. Ол мазм н а аса к3"іл аудармайды. Зиммельді" пікірінше, мазм нды толып жат ан бас аылымдар зерттейді.

Г.Зиммель %леуметтік арыматынастарды динамикада ж%не айшылы ты таби атын сипаттай отырып зерттейді. 8о амды ж0йе ретінде, оны" рылымы мен институттарын оны" элементі ретінде Зиммель арастыр ан жо . Ал, ендіо амны" алыптасуы мен дайы 3ндірісі процестерін Зиммель %леуметтану п%ні ретінде арастыр ан.

«8о амдастыру» процесіне атысты Зиммель «оны" атысушыларды" санына да байланысты екені» туралы пікір айтты. 8о амдасу 0шін екеуден кем болмау керек. «4рбір 3зараы пал айырбас ретінде т0сінілуі тиіс ж%не т0сіндірілуі тиіс» деген Г.Зиммельді" пікірі Фердинанд Тённиспен 0ндесіп жатыр, біра Г.Зиммель «айырбас - 3те ке" ау ымды ым» деп к3рсетті. 8о амдасуды" та ы бір белгісі - белгілі бір ке"істікпен шектелу талабы.

Г.Зиммельді" пікірінше, о амдастыруды зерттеу - %леуметтікбылыстарда таза к0йінде ба ыланатын факторларды табуы тиіс. Грамматикалы мазм ннан тілді" таза т0рлерін б3ліп алу сия ты %леуметтану %леуметтік былыстардан о амдастыру с%тін б3ліп алады. Социолог осы «таза т0рлерді» тауып ана оймайды, оларды ж0йелеп, психологиялы негіздеп, тарихи т р ыда ы 3згерісі мен дамуын сипаттап беруі тиіс. Міне осылай %леуметтану «т0сіну» немесе « ыну» %леуметтануына айналады. Г.Зиммель « ыну %леуметтануы» - таным ілімі» деп т0сінді. Зерттеу кезіндебылысты зерттеуші мен зерттеушіні" 3зі 3кілі болып табылатын %леуметтік топты" м0ддесіне атыстылы ы ескерілуі тиіс.

Георг Зиммель %леуметтану ылымын «жалпы» ж%не «таза» деп б3ліпарастырды. Ол «жалпы %леуметтану» деп социологиялы %дістерді бас аылымдарда олдануды айтса, « алыпты социология» деп о амдастыруды" таза т0рлерін сипаттау мен ж0йелеуді т0сінді. 4леуметтанулы білімге %леуметтанулы таным ілімі мен %леуметтік философияны енгізді.

Георг Зиммельді" ылыми шы армашылы ын зерттеушілер оны" %леуметтік т0рлерді топтастыруын т3мендегідей деп т0сіндіреді:

1) 1леуметтік процестер;

81

2)1леуметтік типтер;

3)Даму &лгілері.

1леуметтік процестерге Георг Зиммель «ба ыну», «0стемдік», «к3ну», «жарысты» жат ызады. Екінші категория а адамны" кейбір 3зара ы палдасты а байланысты емес асиеттерін топтайды. Мысалы, «аристократ», «кедей», «саудагер», «%йел», «б3тен» т.т. Ал &шінші топ %леуметтік дифференциацияны к3рсетеді. Ол топтар мен жеке адамдар арасында ы 3зара %рекеттерді" ерекшелігі ар ылы сипатталады.

Г.Зиммельді" пікірінше, адамдар не рлым индивидуализмнен алша болса, сол рлым оны" тобында ылар аз ындап, тез рып кетеді. Ал топ не рлым 0лкен болса, со рлым адамны" индивидуализмі жо ары болма , олай болса, ол топта ылар бір-біріне сай оймайды. Міне осындай %леуметтік 3мір «т0рлері» немесе « алыптары» н%тижесінде Г.Зиммель к3птегенбылыстарды т0сіндіреді. Мысалы, с нді (моданы) %леуметтік 3мірді" т0рі немесе алпы ретінде арастырады. Оны" с%н туралы жаз ан %леуметтанулы эссесі к0ні б0гінге дейін 3з 3зектілігін жой ан жо . Зиммель с%н «белгілі бір топты" барлы м0шесі бірден абылдайтын былыс емес» дей отырып, «с%нді алдымен топты" аз ана б3лігі мойындап, станады, содан со" біртіндеп бас алар а тарайды да с%н ретіндегі м%нін жо алтады» деп к3рсетеді. 8азір бізге 0йреншікті киімдер мен оны" детальдары (галстук, гофрэ немесе плиссе белдемше, пиджакты" же"індегі т0йме, бас киімдер) бір кезде с%н ойлар а т%н бол ан екен. С%н - бір жа ынан, адамны" 3зіндік айталанбас асиетін к3рсетсе, екінші жа ынан, оны" еліктегіштігін бай атады.

Георг Зиммель с%нні" екі ма"ызды ызметін к3рсетеді: бірі - %леуметтік топтарды бір-бірінен ерекшелеу болса, екіншісі – керісінше, адамдарды біріктіру.

С%н барлы кезде жа"а ж%не сонымен бірге %леуметтік 3мірді" «3кпек жел» секілді бір н0ктеде т рмайтынын, 0немі оз алыста екенін білдіреді. С%нні" пайда болу процесімен атар оны" ма"ызын жо алту процесі атар ж0реді. Б л - с%н сол к0йінде жо алып кетеді деген емес, с%н бол ан ж%не бола береді.

4леуметтік типті т0сіндіру 0шін Георг Зиммель аристократты мысал а алады. Аристократты" таби аты бірін-бірі жо а шы аратын екі асиеттен т рады.Бірі - аристократ 3зіні" шы ан тегіне с%йкес болу 0шін тектікасиеттерді бар болмысымен станып, насихаттауы тиіс. Сондай-а , аристократ ретінде 3зіні" бас а аристократтар а самайтын ырларын к3рсетуге тырысып ба ады.

Сонымен бірге Георг Зиммель ойын т0рлері туралы к3п жазды. Оны" пікірінше, ойындар на ты бір мазм ны болма анды тан «таза», осыдан келіпылым ылым 0шін», «3нер 3нер 0шін» деген т жырымдар т0сіндіріледі. Адамдар ма сатты т0рде осы салалармен айналысады, біра о амда оларды т0сінбейтіндер баршылы . Алдына ой ан на ты ма саты болмаса да аса зор ынтамен, ызы ушылы пен ылыммен, 3нермен айналысатындарды кездестіруге болады.

82