книги / smaghambet(1)

сипаты. Мысалы, бас а факторлар белгілі бір т л а а тиесілі болса (жер иеленуші, ж мыскер, капитал иесі), технологиялы білім - жалпы а орта .

Техниканы" дамуы – рационалды ты" бастауы ж%не прогресшіл рационализация негізінде о амны" эволюциялы дамуына серпін берді. 4леуметтік рылысты" технократиялы т0сінігі ал аш рет « о ам а андай рационалды тип керек» ж%не « андай білім пайдалы» деген с ра а жауап беруге тырысты. Ол - %рине, техникалы , алыпты рационалды , технологиялы білім. Технологиялы білім ал а ой ан ма саттар а жетудералдарды талдау ж%не іс-%рекеттерді ретімен ж0зеге асыру а 0йретеді. Осыдан технократиялы ілімні" негізгі идеясы, я ни 3ндірістегі техникалы мамандарды" индустриялы о амда ы ерекше к3шбасшылы р3лі т жырымы туындайды.

Анри Клод Сен Симон к%сіпкерлерді «3ндірісті" капиталы» деп ата ан еді. ХХ асырды" басында сол к%сіпкерлер 3з олдарына 3ндірісті шо ырландырып, « аржы капиталына» айналды. Енді олар о аммен байланысты нашарлатып алды, себебі пайда а ны ып кетті, 3ндірісті тымл айтып алып, 0лкен к3лемді 3ндірісті игере алмай отыр. Осы жа дайдан шы у а к%сіпкерді" біліктілігі жетпейді деп есептеген Т.Веблен «3ндіріс саясатын ж0ргізуге техникалы мамандар тарту керек» деген пікірді д%лелдеді.

Т.Вебленні" ілімі бас ару іліміне жа ын болды. Оны" ілімі бойынша ел к3лемінде 3ндірісті бас аруды" ылыми ба дарламасын жаса ан кезде негізгі р3лді 3зін-3зі бас аратын Бас Штат а берілуі керек. Б л ж0йе технологияны тияна ты талдайтын техниктерді" жергілікті ке"естері райтын иерархия еді. Технологиялы процесті" %рбір кезе"і м ият ылыми талдаудан 3туі ажет болды. «=німді алай шы ару керек?» деген м%селеден бастап, оны сату, тасымалдау сия ты циклдерді толы амтыды.

Т.Веблен технократияны орнату 0шін екі ба ытта ж мыс ж0ргізу керек дейді: біріншісі – т р ындар арасында насихат ж0ргізу , екіншісі – бас арудан бизнесменді, я ни меншік иесін арнайы бас ару маманымен алмастыру. Екінші ба ытты" иындау ж0зеге асатынын Т.Веблен жа сы т0сінді.

Т.Веблен идеяларыны" кейбірі иял десе де болады, дегенмен ол ылыми %кімшілік ж0йесін енгізуді сынды. Вебленні" бір орталы тан бас ару идеясы, саналуанды ты олдануды жо а шы аруы – тоталитаризм принциптерін еске т0сіреді.

Т.Веблен к3з арастарын 1967 жылы «Жа"а индустриялы о ам», 1973 жылы «Экономикалы ілімдер ж%не о амны" ма саттары» е"бектерінде Дж.К.Гэлбрейт постиндустриялы о амда ы «техно рылым» ілімінде айта жа" ыртты. Т.Веблен сия ты Дж.К.Гэлбрейт 3нерк%сіптік 3ндірісті негізгі %леуметтік институт деп таныды ж%не жалпы а орта игілікті о амды орнататын о амды ма сатты" 3зегі деп есептеді.

Дж.Гэлбрейт «техниканы" дамуы - о амны" барлы м0шелері 0шін м0мкіндіктерді ж0зеге асыра алатын о амды орнату кепілі» деген к3з арасты дамытты. Сонымен бірге техника дамуыны" кере ар т старына да к3"іл б3лген

223

Дж.К.Гэлбрейт технологиялы детерменизм идеяларын олдайды. Осы идеяны" мифтік мазм нын бай аса да, ол ТП м0мкіндігін жо а шы армайды.

Дж.Гэлбрейт «-йымдас ан білім» деген ымды енгізді.8азіргі заман ы экономиканы" масштабы бір адамны" бас аруына м0мкіндік бермейді, сонды тан « о амды «техно рылым» бас аруы керек», - дейді.

Техно рылым – білім мен т%жірибені олдарына жина та ан %рт0рлі техникалы білімдерді игерген адамдар тобы. 8азіргі заман ы технология мен жоспарлау тап осы топ а з%ру. Б л топ азіргі заман ы к%сіпорындарды" жетекшілерінен бастап, ж мыс к0шіні" негізгі топтарын амтыды.

Техно рылымны" «топты ерекшелігі - мамандарды" т тасты ы мен бірлігін амтамасыз ете отырып, белгілі бір корпорацияны" б3лігі екенін сезінеді де о ам игілігі 0шін ызмет етеді» деп есептеді.

Дж.К.Гэлбрейт пен Торстейн Веблен идеялары 3те сас бол анынаарамастан, 3зіндік ерекшелігі бар. Мысалы, Дж.Гэлбрейт деректерді пайдалана отырып, 3з пікіріне сенімді. Сонымен атар Дж.Гэлбрейт технократия т%ртібіне сын к3збен арайды. 4сіресе, со" ы жылдары жаз ан е"бектерінде «3ндірісті" ма саты – т тынушы а ажетті 3нім 3ндіру емес, керісінше о ан белгілі бір заттарды (жа"а тауарларды) к0штеп та"у болып табылады» деп жазды. Осылайша алым «3ндіріс 0шін 3ндіріс» пайда болды деген т жырым а келді. Дж.Гэлбрейт мемлекет те «техно рылымны" к3шбасшысына» айналды деп айып та ты. «=ндіріс м0дделері о ам м0дделерін ескеруі тиіс» деген ойы – Гэлбрейтті" 3зіні" кейбір идеяларын айта ара анын к3рсетеді.

4лбетте, %леуметтік ойда ы техницизм мен технократиялы идеялар саналуан. Олар, %сіресе, оптимизм мен пессимизм аралы ында жатыр. Соны" ішінде Льюис Мамфордты" идеялары ерекше ба аланады, себебі оны" идеялары - америкалы техницистік ойды# гуманистік н с асы.

Техника а деген арыматынасы Л.Мамфордты" за жыл а созыл анылыми шы армашылы ыны" 3зегі болды ж%не техницистік ілімдерді" пайда болуымен, г0лденуімен ж%не лдырауымен байланысты.

Л.Мамфордты" ылыми ізденістері ХХ асырды" 20-30 жылдарынан бастау алады. 1934 жылы ол «Техника ж%не 3ркениет» ж мысында «неотехникалы кезе"» басталды деп жазды. Ал ХХ асырды" 40жылдарыны" ортасында техницистік рухтан бас тартты, себебі Л.Мамфорд «техника адамгершілік пен жо ары ндылы тарды ауыстырып отыр» деп т0сінді. 50-60 жылдарда ы ж мысында алым « азіргі заман ы ылымны", техниканы" дамуы 3ркениетке зиян %келеді» деген к3з арастарды жа тады.

Л.Мамфордты" технократияны" бас а идеологтарынан айырмашылы ы - %леуметтік іліміні" органикалы сипатта болуы еді, біра оны органицизммен шатастыру а болмайды. Л.Мамфорд техниканы индустрализмні" аясындаарады, я ни «техника - адамны" 3мір с0ру ортасы» деген к3з араста болды. Л.Мамфорд пайымдауларыны" органицизмнен т0бегейлі айырмашылы ы –о ам а д%ст0рлі романтикалы сипат берді, я ни « о ам - адам мен техниканы" ке"істіктегі 0йлесімді т тасты ы» деп таныды. Сонымен бірге

224

« о ам ашы ж0йе ретінде 0немі динамикалы тепе-те"дікке мтылады» деген пікір де сынылады.

Л.Мамфордты" «техника» т0сінігіне берген аны тамасы оны технократтардан алша татып т р. Тек ХХ асырды" со"ына арай «технократты парадигма» Л.Мамфорд пікіріне арай ойысты. Технократты парадигма техниканы" компоненттеріне е"бек ралдары, 3ндірісті" механикаландырыл ан саласы, машинаны" ралдары, технологиялы білімдер мен да дыларды" жиынты ын ж%не « йымдас ан білімді» жат ызды. Сонымен техниканы" рамын 3ндіріс пен сату процесіні" 3зін йымдастыруы ана емес, статикалы компоненттер де аны тайтын болып шы ты. Л.Мамфорд б лбылысты «контейнер» деген терминмен белгілейді. Контейнер деп 0йді, зауытты, аланы, бекіністерді, мал амайтын ораны, с йы заттар са тайтын баллондарды т.б. атайды.

Л.Мамфорд ілімінде пайдаланыл ан терминдерді" бірі - «биотехника». Термин ар ылы %леуметтік, таби и, м%дени, антропологиялы былыстардыо амда бірт тас м%нді ретінде к3рсеткен болатын. Ол «бастап ыда техника 3мірге ба ыттал ан еді», - деп есептейді ж%не «адамны" е" ал аш ы техникалы ралы - оны" денесі болды» дегенді айтады. Адам 3з денесін саналуан ма саттарды ж0зеге асыру 0шін пайдаланды, дамытты деп жазады. 4рине, б л пікірі Л. Мамфордты марксистерге жа ындата т0седі.

Л.Мамфордты" техниканы" таби и ортамен байланысы ж3ніндегі пайымдаулары технократты тан г3рі, азіргі заман ы интеллектуалдароз алысына жа ын. Оны" ойынша, таби ат толы ымен игерілуі керек, техника мен 3нерк%сіптік 3ндіріс м0дделеріне ба ынуы шарт. Осы пікірден Л.Мамфорд іліміні" арамаайшылы ы к3рінеді. Сонымен атар Л.Мамфорд техника мен технологияны дамытуды" негізіндегі ма сат пен ндылы тарды ба ылауажеттігін атап к3рсетеді, 3йткені техника о ам а ы пал етеді, тіпті оны 3зіне бейімделуге м%жб0р етуімен атар адам а т%н ндылы тарды" ы палына дашырайды.

Техниканы білім мен билікті амтамасыз ететін рал ретінде т0сінуі - Льюис Мамфордты" «Мегамашина» іліміне негіз болды. Б л жерде %"гіме на ты ралды ойлап табу ж3нінде емес, машинаны" архетипі туралы болып отыр. Мегамашина белгілі бір ызметтерді ат аратын арнайы б3ліктерді" базбір жиынты ы ж%не ол адамдарды" ба ылауымен комбинациялары ан талып, тапсырыл ан ж мысты орындау а к0шуат ж мсайды. Осындай машинаны" архетипіні" ал аш ысы - «адам» немесе «к3рінбейтін машина» болды. Машинаны" %р б3лігіні" 3з міндеті бар, оны" оз алысын, дамуын тек темірдей т%ртіп, ата" иерархия ана амтамасыз етеді. Б л - на ыз ресми немесе техникалы рационалды . Тап осы схема б йымны" барлы т0рлеріне т%н.

Л.Мамфорд ма сатына арай «Мегамашинаны"» бірнеше т0рін к3рсетті: саяси, е"бек, %скери, коммуникациялы . 8 рылымы жа ынан Мегамашина 0ш б3ліктен т рды: біріншіден, жеке операцияларды орындайтын адамдарды" 0лкен тобы; ж%не екі интегралды б3лігі, машинаны оз алыс а келтіруші

225

білімні" сенімді йымы (Т.Веблендегі «3ндірісті" Бас штабы» мен техниктер ке"есі); б йры тарды беретін ж%не тексеретін аралы тетіктерді райтын адамдар тобы. Зер сала араса"ыз, Л.Мамфорд айтып отыр ан «Мегамашина» - е" жо ар ы н0ктесінде (билікте) билеуші отыр ан %леуметтік иерархияны елестеді.

«ХХ асырда ы индустрияны" дамуы жа дайды т0бегейлі 3згертті» дей отырып, Л.Мамфорд «билік енді пирамиданы" ішінде орналасты» деп т0йін жасайды. Адамны" б3ліктерін механика а алмастыру, оны 3з е"бегіні" н%тижесінен о шаулау - техниканы" механикалы экспансиясына алып келді. «Механикалы экспансия» жо ары ма сат ретінде дамыды, ал осы жа дайда машина ажетті рал %рі со" ы н%тиже де болды.

ХХасырда «мегамашиналар» ке" %леуметтік йым а айналды ж%не оны" зор техникалы м0мкіндіктері пайда болды. «Мегамашина» ж0йесі - жабы ж0йе, ол жо жерде адам 3міріні" м%ні жо . Адам «мегамашина а» бейімделуге м%жб0р болды. «Мегамашина» адамзатты рдым а апарады деген к3з арасты білдіре отырып, Л.Мамфорд «компьютерленген интеллект иррационалдыиялды" б0гінгі к0нгі бейнесі іспетті», - дейді. «Бір кезде «абыздар мен билеушілер б%рін біледі» деп иррационализмге бой алдыр ан адамзат «енді жасанды интеллектіні" рбаны болып» т йы а тіреліп отыр. Т йы тан шы у жолын іздеген Л.Мамфорд «орталы ты «Мегамашина» аясынан алша тату керек» деген пікір айтады. «Мегамашинаны» о ам а жа ындату ажет. Осылайша, ол о амда %леуметтік 0йлесімді, о амны" органикалы бірт тасты ын айта жа" ыртуды сынады.

ХХасырды" со"ында технократиялы ойды" авторитарлы сипатыны" сыни технократия а ауысуын бай аймыз, себебі %лемде жасал ан техникалар ау ымды к3лемде адамзат 3ркениетіне ауіп т3ндіре бастады. Ал азіргі кезде технократиялы к3з арастар компьютерлік немесе а паратты о ам футурологиялы жобасы т0рінде ж%не технологиялы т уекелді ба алау &шін т жірибелік ызметті# идеологиясы т&рінде ай ын к3рініс тауып отыр.

70-80 жылдары Дж.Мартинні" «Телематиялы о ам. Болаша ты" 0ні» ж%не Дж.Нейсбитті" «Мегатенденциялар: 3мірімізді 3згертуді" жа"а он ба ыты» деген е"бектерінде «болаша техникалы ралдар бір сызы ты даму ба ытында 3рбиді» деген пікір мен «техникалы прогресс - %леуметтік прогреске алып келетіні а и ат» деген а ида 0стем болды.

ХХасырды" 80-жылдарында ы дербес компьютерлер 3ндірісіні" дамуы компьютерлік-а паратты технологияларды" шексіз м0мкіндіктері туралы пікірлерді" басым болуына т0рткі болды. 1973 жылы жары к3рген Дж. Беллді" е"бегінде «постиндустриялы о амды дамуды" жа"а сатысы» деген т жырым жасал ан еді. Б л пікірді компьютерлік о амды насихаттаушы Олвин Тоффлер олда ан жо . Оны" ойынша, б л о амды «постиндустриялы » дегеннен г3рі, «супер» деген д рыс, себебі, ол - жа"а саты емес, тек индустрализмні" шекарасында ы жа"а кезе" ана.

Олвин Тоффлер жа"а 3ркениетті компьютер ж%не компьютерлікралдармен байланыстырды. Ол техницистік к3з арас аясында ала отырып,

226

3з ілімінде техника мен индустрияны б3ліп арады. Тоффлерді" осы адамы – технократияда ы «техника» мен «индустрияны» т тасты ретінде арау а со ы болды.

алым 3з ілімін «практопия» немесе «практикалы утопия» деп атады. Оны" ерекшелігі – б0гінгі к0н мен жар ын болаша ты шынайы ба алау %леуметтік %лемдегі на ты жа дайлар а негізделеді. К3біне ылыми негіздемелер теориялы аксиомадан на тылы ты растыру а арай ба ытталады. О.Тоффлер к3з арастары баяндал ан «Iшінші тол ын» іліміні" %леуметтанулы мазм ны 3те бай ж%не «техника - о ам - адам» ж0йесі шекарасынан тыс м%селелерге де к3"іл аударады. Л.Мамфордтын гуманистік ба ытын жал астырушы ретінде Тоффлер «техника мен таби атты" бірлігі жеке адамны" ажеттілігіне ызмет ете алатын жа дай туды» деп есептеді.

Олвин Тоффлер ілімі ХІХ-ХХ асырларда ы білімдерді" басым б3лігіне т%н прогресс идеясынан бас тартты. Оны" ойынша, 3ндірісті" шексіз дамуы - 3ркениет 0шін зиян. Осы т жырымын т0сіндіру ма сатында Олвин Тоффлер адамзат 3ркениетін «тол ын» т0рінде сипаттады. «Бірінші» ж%не «екінші тол ын» аграрлы ж%не индустриялы а с%йкес келеді. Ал, «0шінші тол ынды» %леуметтануда алыптас ан д%ст0рлі кейіптен жо ары, индустриялы емесндылы тар а негізделген жа"а о амны" рылуымен байланыстырды.

Тоффлерше, «екінші тол ын» индустриялы 3ркениетті" алыпты дамуына кедергі болатын екі 3згерісті, я ни «таби ат а арсы со ысты"» шыр ау шегі мен арзан уат к3здерін 3ндіруді» ту ызды.

Индустриялы 3ркениет да дарыс жа дайында ж%не ол тек экономикалы да дарыс емес, %леуметтік ж0йені" барлы ндылы тарыны" рылымына т%н да дарысы. О.Тоффлер жа"а алыптасып келе жат ан о амды емес, индустриялы о амды сипаттайтын негізгі принциптерді атайды. Мысалы, стандарттау, я ни стандартты тауарлар жаппай 3ндіріледі, дайы 3ндіру ж%не т тыну.

Максимизация принципі шы ындарды, 3ндіріс к3лемін, пайданы арттырады, рылымдарды ірілендіреді. Ірі рылымдарды" болуы – та ы да екі принципті, я ни аржылы ж%не т.б. ралдарды шо ырландыруды ж%не бас аруды орталы тандыруды тудырады. Машиналы 3ндірісті" та ы бір принципі – синхронды ты# (ілеспе) дамуына т0рткі болды, я ни 3мір бейнесі машиналы ж мыс жасау ыр а ына ілесуі керек. Сондай а индустриялы ж0йені" суреті мамандану принципімен толы ады.

«Екінші тол ынны"» осы принциптері «блипм%дениетті"» пайда болуына м0мкіндік береді. Б л ым сарапшы м%дениетті", я ни %лемні" т тас бейнесі болма ан кезде, оны тек кішкентай б3ліктерден, я ни «блиптерден» т ратынды ын ж%не сол ша ын %лемді ана игерген мамандарды" сипатталуы м%дениетін білдіреді.

О.Тоффлер жа"а о амны" орнау процесін аталмыш принциптерге арсы процестер ж0ріп жатыр деп т0сіндіреді. Мысалы, стандартты ж%не б аралы сипат ал ан %рекеттер, т тыну 3нім т0рлеріні" саналуанды ы ж%не оларды ша ын сериямен шы арылуы. Сондай-а , барлы де"гейден, о амны" сан

227

саладан децентрализация (орталы сыздану) процесі ж0ріп отыр анын бай ауиын емес. «Iлкен масштаб ша ын к3лемге ауысуда», - дейді ол. Автоматтандырыл ан е"бекті" бірт тас ыр а ына негізделген кесте орнына асинхронды, икемді, жеке е"бек кестесі орын алды. Е"бек к0штері мен е"бекралдарын бір жерге шо ырландыру ажеттілігі жойылып барады.

О.Тоффлер пікіріне ж0гінсек, азіргі заманда прогресс - %леуметтік ызмет т0рлері мен алыптарыны" %р алуанды ы ж%не а парат алысуды" жылдамды ына тікелей байланысты. Бюрократия р3лі кеми т0седі. Сонымен Тоффлерді" «Iшінші тол ынында» а парат р3лі артады.

Олвин Тоффлер білім мен билік арасында ы атынасты аны та анда технократиялы д%ст0рден аса ауыт и оймайды. Ол «білім дегеніміз – билік» деген т жырым к3нерді», - деп айтады да ізінше «билікті шешу 0шін білім туралы білім ажет» деген т жырымымен 3з пікіріне арсы шы ады. Тоффлер «білім туралы білім» деп «мета а паратты» т0сінеді, билік деп а парат а ымына ие болуды ба ылау, бас ару т0сініледі. Индустриялы о ам а т%н «заттардыалай жасау керектігі туралы білім» тарих сахнасынан т0сіп алды деп есептейді.

Т.Веблен сия ты О.Тоффлер де 3ндірісті" факторы болып табылатын - жер, е"бек, капиталды" асиеті – оларды" т ра тылы ы мен меншік иесіне тиесілі болуы болса, а паратты к3пшілік пайдалана алады. Олвин Тоффлер «тек тар ау ымды тере" игерген мамандарды" т йы тал ан ортасын жою керек» деп есептеді. алым америкалы о ам осындай адамды игереді деген пікірде болды. Бір ызы ы - Олвин Тоффлер адамзатты т йы тан шы арар адам емес, сол бая ы компьютерлік интеллект деген ойында алды.

ХХ асырды" ая ында америкалы %леуметтануда О. Тоффлерді" арнайы білімні" %лсіздігі идеясын жа тамайтын техницистікті" жа"а т0рі «технологиялы т%уекелді ба алау» шы ты.

Б л а ымны" пайда болуымен А8Ш-та техникалы прогресті реттейтін за"дарды дайындау белсенді т0рде ж0рді. ылым сараптамасыны" кешенділігін жа та ан ба ыт технологияны дамытуды ата" ба ылау ажеттілігін ал а тартады. Дербес компьютерлерді" шы уы , о амды салаларда ы компьютерлерді" жылдам 3суі, %леуметтік арыматынасты" жа"а т0рлерін тудырды. Оларды" атарында компьютерлік ылмыспен атар бірге «технология т%уекелді ба алау» немесе «рискология» деп аталатын ылыми ба ыт бар.

Технократиялы ба$ыт %кілдеріні е бектері:

•Веблен Т. «Инженерлер мен ба а ж0йесі»;

•Мамфорд Л. «Адамны" техникасы мен таби аты», «Техника ж%не 3ркениет», «Машина туралы миф», «Адам трансформациясы»;

•Гэлбрейт Дж. «Постиндустриялы о ам»;

•Тоффлер О. «Iшінші тол ын»

&сынылатын дебиеттер:

228

•Гэлбрейт Дж.Новое индустриальное общество. М.,1969

•Гэлбрейт Дж.экономические теории и цели общества. М.,1976

•Новая технократическая волна на Западе. М.,1986

•Тоффлер О. Прогнозы и предпосылки // Социс,1987,№5,с.118-131

Ба ылау с ра тары:

•Технократизмні" негізгі а идалары андай?

•Т.Вебленні" техниканы" р3лі туралы іліміні" 3зегі неде? Т.Вебленні" технологиялы білімге берген ба асы андай?

•Дж.Гэлбрейтті" постиндустриялы о ам іліміндегі «техно рылымны"»ызметі андай?

•«Технологиялы детерменизмді» алай т0сіндіруге болады?

•Л.Мамфордты" техницистік іліміндегі т жырымдарды" 3згеруіне не себеп болды?

•О.Тоффлер баянда ан «екінші тол ын» андай 3згерістер тудырды? О.Тоффлер прогресс идеясынан неге бас тартты?

•О.Тоффлер суреттеген «Iшінші тол ын» о амыны" сипаты андай?

Тапсырма

Техниканы" %леуметтік сипаты туралы эссе жазы"ыздар.

§34. Америкалы% ;леуметтануды1 негізгі ба+ыттары

Негізгі $ымдар: эмпириялы леуметтану, рылымды –функциялы , баламалеуметтану, айырбас ілімдері

ХIХ асырда А8Ш-та ы %леуметтанулы а ымдар Еуропада ыдай тек теориялы м%селелермен айналысты. ХХ асырды" басында %леуметтануда эмпириялы а ым пайда болды. Эмпириялы %леуметтануды" дамуына %леуметтанулы зерттеулерде экспериментті олдану; зерттеулерді"олданбалы сипатыны" артуы; %леуметтану ылымыны" салалы б3лінісі ы пал етеді. Америкалы эмпириялы мектептегі Чикаго мектебіні"алыптасуына ата ты алымдар Смолл, Винсент, Хендерсон, Томас,Уорд, Самнер, Гиддингс, Росс, Кули ы пал етті. Чикаго мектебі мектебі аясында

229

Уильям Ф.Огборн (1886-1959) технологиялы детерменизм іліміні" н с асы болып табылатын «м%дениетті" кенжелеу ілімі» деп аталатын ерекше к3з арассынды.

Кейінірек пайда бол ан «инвайронментті» %леуметтануды" алыптасуына Чикаго мектебі %сер етті. Ал Гарвард университеті алымдары эмпириялы %леуметтануда 3нерк%сіптік %леуметтану ба ытын дамытты. 1924-1932 жылдары Хоторн аласында орналас ан «Уэстерн электрик» фирмасында ж0ргізген эксперименттері Э.Мэйоны" «Адами атынастар ілімі» деген атпен белгілі іліміне ар ау болды.

Америкалы %леуметтануда ы «0лкен ілім» атауына ие бол ан ылыми ба ыт - рылымды -функциялы аса ма"ызды ж%не к0рделі ба ыттарды" бірі. О ан %леуметтік болмысты" эмпириялы фактілерін т0сіндіруді" толы ж0йесі ретінде %леуметтік %рекеттілікті" ая тал ан ж0йесін ру а саналы т0рде тырысушылы т%н. 8 рылымды -функциялы ты дамытушы Толкотт Парсонс 3зіні" зерттеулерінде рылымды функциялы ты" негізгі %дістемелік принциптерін жасады.

Осы ба ыт 3кілі Роберт Мертон рылымды -функциялы талдау мен эмпириялы %леуметтік зерттеуді біріктіру ма"ызды деп санады, сонды тан «0лкен» теория а ол «орта де"гей ілімдерін» балама ретінде арсы ойды. «Орта де"гей ілімдері» статистикалы -эмпириялы ж мыс гипотезалары мен б%рін амтушы жалпы теория арасында орын алды.

«Орта де"гей ілімдеріні"» т0сініктеріне «референтті топтар», «ай ын ж%не латентті функциялар», «аномия», «бюрократия», «%леуметтік дисфункция» ж%не т.б. концепциялар жатады

ХХ асырды" ірі %леуметтанушыларды" бірі Сорокин Питирим Александрович(1889-1968) – америкалы %леуметтану ылымыны" белгілі 3кілі. Питирим Сорокинні" к3з арасында неопозитивистік-бихевиористік ба ыт басым болды

Америкалы %леуметтануда ы белгілі ба ыттарды" бірі - бихевиоризм XIX асырда пайда бол ан психологияда ы а ым. «Бихевиоризм» терминін 1913 жылы ылым а енгізген америкалы психологалым Уотсон. Осы а ымны" дамуына белгілі бихевиористерді" бірі – Скиннерді" де к3з арастары ы пал етті.

Бихевиоризмні" дамуы ылымны" сана психологиясынан адамны"адетін, %леуметтік іс-%рекетін зерттеуге ауысуын білдіреді. Осы ба ытты" пайда болуын XIX асырда ы америкалы психолог Э.Торндайк есімімен де байланыстырады. Ол 1898 жылы жануарлар а ж0ргізген эксперименттері н%тижесінде докторлы диссертация ор ады ж%не н%тижесінде ылым а ты" т жырымдар енгізді. Мысалы, жануарлар кездейсо %рекеттер ар ылы, я ни 0йрену процесінде ателіктер жасап, арапайым тілде айтса , «ма"дайын тау мен тас а рып» орта а бейімделеді. Тура осылай белгілі бір %рекеті табысты болса, адам сол %рекетті айталайды.Осыдан ылымда «тиімділік за"ы» дегеным пайда болды.

230

Бихевиористер «бір мезетте адам а бірнеше тітіргендіргіш %сер ететін болса, а заны" біріне берген реакциясы бас а тітіркендіргіштерге берген реакциясына сас болады («ассоциациялы 0йрену за"ы») деген т жырым жасады.

Аталмыш т%жірибелерді" негізі – философиялы позитивизм, я ни тікелей ба ылау а болатынды ана зерттеу керек деген идеямен ты ыз байланысты.Бихевиоризмде адам іс-%рекеті немесе адеті «S→R» (стимулреакция) формуласы шекарасында ы байланыстар жиынты ы ар ылы т0сіндіріледі.

Таби и ортамен байланыс туралы ілімдерді" А8Ш-та ы н с алары америкалы о амны" алыптасу ерекшеліктеріне байланысты. Инвайронментализм деп аталатын ба ыт - %леуметтік рылымдарды" 3мір с0ретін ортасы мен 3зара %рекетіні" теориялы ж%не д0ниетанымды м%селелерін арастыратын сала. Сонымен атар инвайронментализм – тіршілік ету ортасыны" сапасын зерттейтін ба ыт.

Таби атты игеруді" экстенсивті %дісінен интенсивті %дісіне к3шу - фронтирді айта зерделеуді" орын алуы - америкалы о амда ы демократия негізінде игілікке ол жеткізуде жатыр.Осы кезе"ге т%н н%рсе – о ам мен таби атты" 3зара байланысын зерттеуді" т3рт негізгі ба ыты алыптасты.Олар:

консерватизм, ор аушы ілім, эгоизм ж%не экономизм.

1.Консерватизм. Таби атты пайдалануды бас аруды" технологиясымен байланысты. 8ор аушы ілімі – биоцентризм. Б л ба ыт жабайы таби атты са тауды, ор ауды жа тайды.

2.Экологизм – объективті,жаратылыстанымды за"дар а негізделген. Б л ба ыт 0ш ма"ызды %леуметтік ж0йелерді сынды. Соны" бірі - О. Леопольдсын ан - «экож0йелік холизм идеясы» .

3.Экономизм таби атты ор ау м%селелерінде оптимистік ба ытта, себебі таби ат жеке м0дде мен жеке бастама негізінде игеріледі.

О.Леопольдты" «экож0йелік холизм» идеясы о ам мен таби ат арасында ы арыматынасты" тепе-те"дігін са тауды сынады. =зіні" т тасты ын, т ра тылы ын са тау а, сондай-а биологиялы жетілуге мтылуы

-кез келген экож0йе 0шін а ыл-парасат аясында, ал егер те"дік жойылса, ол экож0йені б зады.

Экологиялы т р ыдан жа ымды %рекет - экож0йені" т тасты ы мен т ра тылы ын %леуметтік ндылы ретінде абылдау. Олай болса, б л белгілі д%режеде 3зін-3зі шектеу десе де болады. Осы ан байланысты «моралдыауымдасты » деген ым пайда болды. Б л о ам мен таби ат арасында ыарыматынасты индивидті" функциясы емес, р3лі 3згереттіндігіне басымдылы берумен байланысты.

4леуметтік-экологиялы ж0йелерді" негізі - Дж.Дьюиді" «инструментализм ілімі». Ол эволюциялы -гуманистік ілімді индивидуализммен біріктірді. Концепцияны" 3зегі – «адамны" %леуметтік таби аты - дамуды" белгілі бір кезе"дегі о ам мен таби ат арасында ы

231

байланысты" сипаты мен н%тижелеріні" негізінде алыптасады» деген т жырым.

ХХ асырда ы америкалы %леуметтануда 3зіндік ерекше орны бар зерттеушілерді" бірі - Миллс Чарльз Райт (1916-1962). Социолог ж%не публицист ретінде Миллс «Ша ын бизнес ж%не азамат со ысы» (1958), «Биліктегі жа"а адамдар» (1948), «А жа алылар» (1951), «4леуметтікрылымны" сипаты»(1959), «Билеуші элита» (1956), «Марксистер»(1962) деген е"бектерді жариялады. Миллс аз мырында к3п е"бек алдыр андарды" бірегей т л аларды" бірі. Ч.Миллсті" ылыми шы армашылы ы 0ш кезе"ге б3лінеді. Бірінші кезе"інде (1939-1945) алым негізінен прагматизммен %уестенді. Ал 1946-1955 жылдары, Колумбия университетіне ауыс аннан бастап, эмпириялы зерттеулермен айналысты ж%не ата ты Дж.Ландбергті"олданбалы зерттеулер бюросында ж мыс жасауы оны зерттеуші ретінде шы"дады. Бір ана Нью-Йорк штатыны" 3зінде Миллс отыздан аса алада «далалы » зерттеулерге атысты.

1956-1962 жылдар аралы ында Ч. Миллс маркстік философиямен жете танысып, ызы ушылы танытты. Ол америкалы ылыми мектептерді" негізгі идеяларын, мысалы абстрактілі эмпиризмді сынай бастады ж%не Америка 0кіметіні" ж0ргізіп отыр ан милитаристік саясатын да атты сын а алды. Оны" осы кезе"дегі ата ты ж мыстары «Билеуші элита» ж%не «4леуметтанулыиял» деген шы армалары еді.

Ч.Р.Миллске деген к3з арас %рт0рлі болды, дегенмен басым к3пшілік оны сол жылдарда ы е" мы ты %леуметтанушы деп таныды.

Ч. Райт Миллсті" ілімін екіге б3луге болады:

а) саяси радикализм – бюрократия мен билеуші элита 0стемдік етіп отыр ан %леуметтік рылысты сынау;

%) %леуметтанулы радикализм - абстрактілі эмпиризм мен философиялы к3збояушылы ты" торына т0сіп, «к0н% а бат ан» америкалы %леуметтануды сынау.

«4леуметтанулы иял» деген шы армасында Ч.Райт Миллс П.Лазарсфельдті" эмпириялы %діснамасы мен Т. Парсонсты" «0лкен ілімін» сынады. Мысалы, С.Стауфферді" т3рт томды «Америкалы солдат» ж мысы С.Л.А.Маршалды" «От ішіндегі адамдар» деп аталатын бір томды ж мысында ы м%ліметтен де аз деп айыптай отырып, америкалы эмпириктерді" ылыми тіркестерге тым %уестігі, респонденттерді" жауаптарын т0сіндіруде ж%не зерттеу ралдарын дайында ан кезде ж0зеге асыратын саналуан ит р ы %дістерін %шкерелеп берді.

Кезінде Пауль Лазарсфельд сын ан «абстрактілі эмпиризм %дісі бюрократияланып барады» деп сына ан Ч.Райт Миллс социологиялы орталы тар белгілі бір тапсырыс бойынша ж мыс жасай отырып, н%тижелерді"ылыми жа ына назар аудармайды, ал ылыми мектептер алыптастырамын деп талаптан ан алымдар 3з ш%кірттеріні" бас а мектептерге ауысуын жа тыра оймайды деп академиялы %леуметтануды сынады. Ч.Р.Миллс

232