15.Қарақытай (қидандар) мемлекеті

Қарақытайлар мемлекеті (1128-1213). Қарақытайлар. Олардың құрылуы Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. Қидандар (цидань, кита, хита) б.з. 4 ғ. жазба деректерде монғол тілді тайпалар ретінде аталады. Олар Қытайдың солтүстік жағындаМаньчжурия мен Уссури өлкесінің территориясын мекендеген. 924 ж. Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі жер Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қол астына өтеді.1125 ж. Сунь Қытайы мен Чжурцжень мемлекетінің біріккен күші Ляо империясын құлатады. Қидандардың бір бөлегі чжурчжендергебағынады, ал қалғандары Елюй-Даши басқаруымен батысқа қарай Шығыс Түркістан мен Жетісуға таман - жылжиды. Олар енисей қырғыздарының жерін басып өтіп, Еміл өзенінің бойына жетеді. Сол жерге аттас қала салады. Қидандардың батыс бөлігі Жетісудың бір бөлігіне қарап, жергілікті түркі тілдес халықпен араласып кетуі нәтижесінде, келімсектер қара қытай аталып кетеді.1128 ж. Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнды иемденуші өздеріне қысым жасаушы қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы шығады. Қарақытайлар көсемі Елу Дашы Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Жетісу, оңтүстік Қазақстан, Мәуереннахр менШығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің құрамына кіреді. Қарахандар әулетін қарақытайлар өз вассалына айналдырады.Қарақытай мемлекетінің басшысы Гүрхан деп аталады. Оның ордасы - Шу озенінің алқабында болатын. Баласағұн орталық болып қала берді. Әскерде тәртіп қатал болған. Ел ішінде аула басынан салық жинай жүйесі енгізіледі - әр үйден бір динардан салық алып отырады. Гүрхан жақындарына жер-суды тарту етпейді, олар бәсекеші болып кетеді деп қауіптенді. Қарақытайлар Жетісудың оңтүстік бөлігін, Исфиджабтың солтүстік-шығыс аймағын, Құлжа өлкесін басқарады.Бірінші гүрхан Елюй-Даши 1143 ж. қайтыс болды. 1169 ж. оның баласы - Елюй-Чжилугу - таққа отырады. Өзі христиан болғандықтан, мұсылман дініне қарсы шығады. Оның Жетісудағы мұсылман халқын бағындыру саясаты қарсылыққа толы болды. 1208 ж. бастап Жетісуға қоңыс аударған найман тайпалары да осы ішкі саясатты бұзбайды. Жетісу аймағы өзара қырқыстар, мұсылмандық қозғалыстар орталығына айналады. Жетісудағы осы жағдай 1218 ж. дейін, яғни Шыңғыс-ханның әскері келгенше созылды.

16.Қыпшақтар мемлекеті

Қазақ далаларында ХІ ғасырдың басында қыпшақ тайпалар бірлестігінің үстемдігі орнады. Содан бері бұл жерлер Дешті Қыпшақ (Қыпшақтар елі) деп атала бастады.

Өзінің күші мен билігін сезген көп санды жауынгер қыпшақтар ең алдымен Сырдария өзенінің ағысы бойындағы, үстірт қыратындағы және Еділ-Жайықтың сағасындағы керуен жолдарына бақылау орнатты. Құмандармен (қомандар, қимақтар) бірігіп алып, қыпшақтың тоқсаба және бұржоғлы рулары өз жорықтарында оңтүстік орыс далаларына дейін жетіп, Кавказға, Византия шекарасына дейін бақылау орнатты. Сонымен, қыпшақтық рулар мен тайпалардың бірлестіктері екі үлкен елге: батыстық және шығыстық болып бөлінді. Бөліну Еділ өзені бойынша өтті.

Осы заманғы Қазақстанның үлкен бөлігі Шығыс-қыпшақ ұлысы болып табылады. Шығыс және Батыс қыпшақтық ұлыстарды хандар басқарды. далаларынан моңғолдық қуғындаулардан үндістанға кеткен ұлы ханның баласы Дели сұлтандығында Елбөрі хан атанады, ол сонымен бірге қимақтар шахы болды. ұлы ханның әкесі Елбөріні біріктіруде өзінің өкімет билігімен және күшімен белгілі болады және ұлы хан деген атаққа ие болады, ал оның атасы Елбөрі Аварлар (Абарлар) ханының ұрпағы еді".

Қыпшақ мемлекетінің саяси-әкімшілік орталығы Орда болды, ол "Орда" деп те аталды және ежелгі уақыттардан ол екі қанатқа бөлінді: оң қанат - Жайық өзеніндегі Орда, Сығнақтағы сол қанат - Сырдарияның жағалауындағы Орда. Барлық мемлекеттік және әкімшілік жұмысты "ақсүйек" әулетінің адамдары жүргізді, олар шаруашылықты басқарды және басқа елдермен және қалалармен хат жазысты. Қыпшақтар хат таныған. Сол кездің көптеген тарихи құжаттарында және әдебиет пен ғылым шығармаларында үндістан мен Қытай ғалымдарымен, арабтармен және еуропалықтармен хат жазысқан авторлар, ақындар және ғалымдар ретінде еске алынады. Мысал ретінде бұған Аль-Фарабидің шыққан тегі жөнінен қыпшақ екенін айтсақ та жеткілікті.

Қыпшақтар өздерінің тарихи көршілерімен, Хорезмнің күшті мемлекеттерімен, Қараханидтермен тығыз байланысып тұрды. Әсіресе қыпшақ билеушілерінің Хорезмшахтың

Екі қыпшақ хандықтарында да хандық тақ бір ханнан екіншісіне мұрагерлік бойынша, әкеден балаға көшіп отырды. Қыпшақ хандарының билігі туралы тарихи жәдігерліктерде мынандай деректер сақталған: "Жас кезінде қазақ сондай ақсүйектерімен жақын қатынастары болды. Олар бірге соғысты және қыз алысып, қыз берісті, яғни туысқан болып кеткендер. Мысалы, көптеген қыпшақтар Хорезмшахтың сарайында және оның әскерлерінде қызмет етті. Қыпшақтар мен Хорезмшахтың әскерлері бірігіп, бірнеше шайқастарда қарақытайларды ұрып алады.

Бірақ моңғолдардың шапқыншылығының алдында қыпшақтар мен хорезмшахтың билеушілері арасындағы қатынастар бұзыла бастайды. Бұған сыртқы және ішкі тәртіптердегі қарама-қайшылықтар себеп болады. Хорезмшахта қызмет істеген қыпшақтарды олар өз вассалдары деп тани бастады, бұған қыпшақтар келіспеді, өйткені әрқашан да өздерін бостандықты және тәуелсіз санады. Осыдан туындаған теке-тірес қантөгіске соқтырған, қыпшақтарды Хорезм жорығына аттандырған бірнеше үлкен қақтығыстар болды. Бұл алауыздықтар бұрынғы одақтастарды едәуір әлсіретті және олар моңғол шапқыншылығының алдында бөлектеніп қалды.

Қыпшақтардың дамыған өндірістік және қолөнер базасы болды. Олар асыл тұқымды жылқыларды өсірді, мал шаруашылығы өнімдерін кең пайдаланды, қымыз сусынын дайындауда алдына жан салмаған шеберлер болды. Мұны мына факті растайды. Шыңғысхан мен оның ұлы Жошыға бағынып, қыпшақ көсемдері моңғалдар билеушісіне 20000 іріктелген жылқы сыйлайды.

Ерте замандардан белгілі төрт түлік (жылқы, сиыр, қой және түйе) малдан басқа қыпшақтар бидай, күріш, тары, қара бидай септі.