5.7 Жыўленне і водны баланс азёр

Жыўленне азёр Беларусі адбывецца у асноўным паверхневымі і падземнымі водамі, атмасфернымі ападкамі. У глыбокіх азёрах павялічваецца доля падземнага жыўлення. З павялічэннем плошчы азёр узрастае доля атмасферных ападкаў у прыходнай частцы воднага баланса. Водны баланс азёр Беларусі вывучаны недастаткова. Найбольш дасканала ён даследаваны для возера Нарач, Мястра, Баторына, Асвейскакае. У расходнай частцы воднага баланса удзельнічаюць: сцёк з возера, падземны сцёк, выпарэнне з воднай паверхні. У агульным выглядзе водны баланс возера можна прадставіць у выглядзе:

Q₁ + Q₂ + Q₃ + Q₄ – Q₅ – Q₆ +/- Q₇ = 0,

дзе Q₁ - прыток вады з вадазбора; Q₂ - прыток вады з суседніх азёр; Q₃– атмасферныя ападкі на паверхню вады возера; Q₄– прыток падземных вод непасрэдна Q ў возера; Q₅– выпарэнне з паверхні возера; Q₆– сцёк з возера; Q₇ - Накапленне (+), ці спрацоўка запасаў вады ў возеры.

Калі улічыць асноўныя артыкулы прыходнай і расходнай частак воднрга баланса формула баланса возера прымае выгляд:

Q₁ + Q₃ =Q₅ – Q₆ = 0

Як сведчыць аналіз баланса азёр Беларусі ў яго прыходнай частцы атмасферныя ападкі складаюць ад 35 % да 47 %, у расходнай – сцёк да 60 %, выпарэнне да 40,5 (азёры Нарач, Лукомльскае).

5.8. Узроўневы рэжым

У сувязі з водным балансам узровень вады азёр непастаянны. Яго ваганні могуць быць дынамічнымі і статычнымі. Дынамічныя ваганні ўзроўня вады азёр звязаны з ваганнямі атмасфернага ціску, уздзеяннямі ветру, што парушаюць раўнаважны стан паверхні азёр і вызывае розныя віды руху вады – хваляванне, згоны і нагоны, сейшы і інш. Статычныя ваганні узроўня вады звязаны с змяненнямі суадносін паміж прыходнай і расходнай часткамі воднага баланса.

Агульныя заканамернасці узроўневага рэжыму азёр Беларускага Паазер’я, сувязь з марфаметрыяй катлавін і вадазборам, характар ваганняў па гідралагічным порам года разглядаліся у працах В.П.Якушка (1967; 1972; 1981), гідралагічных даведніка (1985). Для ўсіх тыпаў азёр характэрны перыяды веснавога пад’ёма вады (паўнаводдзе) і летне-асеннія паніжэнні, якія часта парушаюцца невлікімі адхіленнямі ад агульнага ходу, выражаныя сінхронна ва усіх азёрах Беларусі. Веснавое падняцце ўзроўня вады звычайна пачынаецца з першай паловы красавіка і ў канцы месяца дасягае найбольшага значэння (1,0 – 2,5 м). Інтенсіўнасць пад’ёма ўзроўня вады дасягае 40 см у дзень, а працягласць высокіх вод 10 дзён. Асеннія і летнія паводкавыя пад’ёмы рэдка перавышаюць 0,5 м. Гадавая сярэдняя амплітуда ваганняў ўузроўня вады азёр адносна сярэдняга значэння за шматгадовы перыяд знаходзіцца ў межах –55 - +55 см. Наяўнасць 10 – 11 гадовых і 5 – 6 гадовых інтервалаў, экстермальных значэнняў за шматгадовы перыяд сведчаць аб агульных заканамернасцях ваганняў увільгатненнятэрыторыі Еўропы і Беларусі (Шнітнікаў, 1966; Ліцінская, 1976 і інш.).

Значную ролю у рэжыму узроўня вады іграюць атмасферныя ападкі. Як сведчаць назіранні і разлікі для возера Нарач і Чырвонае існуе ўстойлівая залежнасць паміж ваганнямі ўзроўнямі вады і кролькасцю выпаўшых атмасферных ападкаў як у Паазер’і (рыс.5.6), так і на Палессі (рыс. 5.7).

У якасці асноўных тыпалагічных характарыстык азёр прыняты удзельный вадазбор (ΔF) і сярэдняя велічіня амплітуды ваганняў ўзроўняў вады азёр за шматгадовы перыяд (А), якія з’яўляюцца надзейнымі паказчыкамі ўстолівасці іх узроўневага рэжыму. Амплітуда ваганняў узроўня вады з’яўляецца функцыяй ад удзельнага вадазбора А = f (ΔF) Багаслоўскі, Гардзіенка, 1967).

Рыс. 5. 6. Графікі вагання узроўня вады возера Нарач і іх сувязь з атмасфернымі ападкамі па пяцігодкам

Рыс. 5.7. Графік сувязі ваганняў узроўня вады возера

Чырвонае з атмасфернымі ападкамі

Па фізіка-геаграфічным асаблівасцям вадазбораў, ўмовам фарміравання сцёку, азёры Беларусі падзяляюцца на тры вялікія групы: палескага тыпу, цэнтральных абласцей і азёры Паазер’я. Рэжым ўзроўняў вады з’яўляецца інтегральным паказчыкам умоў фарміравання сцёку ў басейне і яго трансфармацыі ў азёрнай катлавіне. На Палессі веснавыя воды медленна паступаюць з паніжаных балоцістых і аблесеных вадазбораў у дрэнна выражаныя ў рэльефе азёрныя катлавіны, што не вызывае рэзкіх пад’ём аў узроўня вады. І наадварот, наяўнасць узвышшаў у Паазер’і выражаецца у хуткім фарміраванні веснавога паўнаводдзя, яго значнай велічыні і працягласці. Акрамя гэтага на характар узроўневага рэжыму азёр Паазер’я незалежна ад геаграфічнага становішча уплывае сувязь возера з рачнымі і азёрнымі сістэмамі.

Па характару ўстойлівасці ўзроўневага рэжыму азёр выдзяляецца група вадаёмаў з устойлівым ΔF ≤ (10), сярэднеустойлівым (10 ≥ ΔF ≤20) і няўстойлівым рэжымам ΔF≥20 (табл. 5.7).

Табліца 5.7