Тэма 6

СПЕЦЫЯЛЬНАЯ ЛЕКСІКА. ТЭРМІНАЛОГІЯ

6.1. Спецыяльная лексіка. Паняцце тэрміна. Суадносіны тэрмінаў з наменклатурнымі назвамі і прафесіяналізмамі

Асноўнымі разрадамі спецыяльнай лексікі, якой карыстаюцца галоўным чынам толькі прадстаўнікі пэўнай галіны навукі, прафесіі ці роду заняткаў, з'яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы (но-мены) і прафесіяналізмы.

Тэрмін (ад лац. terminus 'канец, мяжа') - гэта спецыяльнае слова ці спалучэнне слоў, створанае (прынятае, запазычанае) для даклад-нага выражэння спецыяльнага паняцця і абазначэішя спецыяльнага прадмета. У тэрмінах заключаецца максімалыіа дакладнае, кашдэн-траванае выражэнне тых агульных і прыватных наняццяў, з якімі спалучана навуковая і тэхнічная дзейнасць чалавска. Тэрміны - гэта своеасаблівы штучна створаны набор лексічных адзінак, выкары-станнс якіх абмежавана той ці іншай галіпоіі; тэрмін - імя паняцця.

Сістэма тэрмінаў пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры назы-ваецца тэрміналогіяй (напр., біялагічпая, медицинская, лінгвістыч-ная, музычпая, палітычпая, эканамічйая, філасофская тэрміна.погія і інш.). Тэрміналогіяй (або тэрміналагічнай лексікай) называсцца таксама ўся сукупнасць тэрмінаў канкрзтнай мовы {беларуская тэр-міналогія).

Тэрміны характарызуюцца піэрагам спсцыфічных асаблівасцей:

• сістэмнасцю (кожны тэрмін з'яўляецца адзінкай пэўнай тэр-міналагічнай сістэмы, якая абмежавана адной галіной навукі; толькі ў межах гэтай сістэмы тэрмін выяўляе сваю сутнасць);

• наяўнасцю дэфініцыі (для большасці) (сэнс агульнаўжываль-нага слова можа быць растлумачаны, а сутнасць тзрміна павінна быць дакладна вызначана);

• тэіідэнцыяй да адпазпачнасці ў межах свайго тэрміналагічпа-га поля (у ідэале кожны тэрмін павінен абазпачаць толькі адно па-няцце ў навуцы ці тэхніцы. а кожнаму паняццю павінсн адпавядаць толькі адзін тэрмін);

• адсутнасцю канатацыі (лексічнае значэнне тэрміна не павіппа ўтрымліваць эмацыянальнасць, ацэначнасць, экспрэсію);

• стылістычпай нейтральнасцю (тэрміны не нясуць у сабе адзнакі пэўнага функцыянальнага стыліо).

Пытанне аб узаемадзеянні тэрміналогіі і агульнаўжывалыіаіі лексікі літаратурпаіі мовы з-'яўляецца нельмі складаным. Асобныя даследчьікі лічаць, цгго тэрміналогія цалкам уваходаіць у склад літа-ратурнай мовы, другія, наадварот, прапануюць разглядаць тэрміна-логію ў якасці аўтаномнага раздзела слоўнікавага складу нацыяііаль-ііай мовы, трэція шукаюць кампрамісяае рашэнне, сцвярджаючы, што тэрміналогія ўяуляе сабой адносна самастойную частку ў сіс-тэме літаратурнай мовы.

У адрозненне ад агульнаўжывальных слоў тэрміны, як правіда. належаць навуковаму стылю, у той час як агульнаўжывальныя сло-вымаіОцьміжс^ылёвыхарактар.Уадрозненнеадагульнаўжьівальнай лексікі, дзе шырока прадстаўлены словы розных ч'асцін мовы, сярод тэрмінаў пераважаюць назоўнікі. Значная колькасць тэрмінаў - гэта с.іоны ішпамоўнага паходжання. Для ўтварэйяя тэрмінаў болын ак-тыўна выкарыстоўваюцца інтэрнапыянальныя (часцей грэка-лацін-скага пахоДжання) элементы.

У лінгвістыцы існуюць некалькі спосабаў класіфікацыі павуко-вай лексікі. Традыцыйна тэрміны падзяляюц_иа на вузкаспецыяль-ныя і агульназразумелыя. Аднак больш айтымальным і дасканалым з'яўляецца іншы падзел₍ які прымае большасць лінгвістаў. Згодна ;t ім, навуковая лексіка падзяляецца на:

• нетэрміналагічную, якая аб'ядноўвае словы з адцягненымі, аба-гу.іыіяючымі эначэннямі;

• агульнанавуковую, склад якоіі увесь час Пашыраецца ў выніку цеснага ўзаемадзеяння навук;

• уласяатэрміналагічную як сукупнасць споцыялі.ных вазваў з розных га.іін навукі ітэхнікі.якіяфункцыянуюці, у сферы грамадскіх зносін.

Такая дыферэнцыяцыя навуковай лексікі дае 5олын дэталізава-ную характарыстыку лёксічнага складу мовы навуісг, паколькі разам з тэрміналогіяй і агульпанавуковай лексікай вьшхуяаецца яшчэ і раз-рал так званай нетэрміналагічнай лексікі. Да апошняга ззычайна належадь агульнаўжывальныя словы, якія выконваюць у навуковых гэкстах самыя разнастайныя функцыі. Гэты падзел легка ператва-рыцьудыхатамічны шляхам аб'яднання нетэрмінадагічнай і агульна-мав\ ковай лексікі, наколькі агульнанавуковая лсксжа з цягам часу пачынае змешвацца з нетэрміналагічнай. У той жа L.ac уласнатэрмі-налагічная лексіка захоўвае свой незалежны статус у складзе паву-ковай лексікі пры любых падзслах і класіфікацыях, паколькі ўжы-ваппе ўласпатарміпалагічііаіі локсікі ў навуконых тэкстах з'яўляецца камунікатыўна непазбежным у адрозненне ад слоў іншых разрадаў навуковай лексікі.

У слоўніках навуковыя тэрміны пазначаюцца спеЦЫЯЛЬнымі па-метамі паводлс пэўнай навукі: філас. (філасофія), мат. (матэматы-ка), ват. (батаніка), хім. (хімія), мед. (медыцына) і іппі.. або даеода указание на тэрміналагічнае зпачэнне слова ў самім яго апісанні, адзначасцца. э якой мовы тэрмін запазычаны, прыводзіцца яго напі-Санне ў мове-крыніцы, для біялагічных і медыцынскіх тэрмінаў па-дасцца лацінскі эквівалент.

Пры спробах выяўлення месца тэрмінаў у складзе спецыяльнай лексікі і ўстанаўлення адносін тэрмінаў да іншых разрадаў спсцы-я.п.паіі йексікі высвятляецца і болын вузкае разумение ўласпа тэр-міналагічнай лексікі. Так, калі параўпаць колькасць адзіпак у Пера-лічапых разрадах спецыяльнай лексікі, то высвеіліцца. што боль­шую частку спецыяльнай лексікі складаюць рознага роду найменні, ці наменклатура. У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў на-менклатурныя назвы (номены) - гэта толькі сукупнасць пазваў, якія ўжываюцца ў навуцы, тэхпіцы. вытворчасці і г.д. Інакш кажу-чы, у адрозненне ад тэрмінаў, якія перадаюць сутнасць адпаведных навуковых паняццяў, наменклатурныя назвы толькі абазначаюць (называюць) канкрэтныя аб'екты вывучэння розных навук, а неаб-сяжнае мноства такіх аб'ектаў нават не паддаецца ўліку.

Напрыклад, да эканамічных тэрмінаў можна аднесці назву буй­ной крэдытнай установы - банк. У сваю чаргу ў разрад наменклату ры трэба залічыць назвы канкрэтных банкаў - «Белпрусбанк», <<Бел-іпвестбанк», «Знешэканомбанк» і інш. Тэрмінам з'яўляецца і слона валюта - 'адзінкі грашовай сістэмы пэўгіай краімы', а номенамі канкрэтныя назвы розных грашовых адзінак: рубель, грыўна, долар і ним.

Тэрміны і наменклатурныя пазвы адрозніваюцца паміж сабой шэрагам паказчыкаў:

• паняційпым зместам (тэрмін абазначае навуковае паняцце, на-менклатурная адзінка - канкрэтны аб'ект навукі);

• функцыямі ў навуковым тэксце (тэрмін выконвае функцыю намінацыі і экспліканыі (тлумачэння) пэўнага паняння, а наменкла-турная назва толькі функцыю намінацыі);

• спосабам сістэматызацыі (тэрміны ўпарадкаваны пры дайамозе віда-родавых адносін, а наменклатурныя адзінкі - шляхам сумеспа-га адлюстравання панянпя, агульнага для ўсяго наменклатурнага класа);

• характерам словаўтваральнай намінацыі (наменклатурныя на­звы валодаюць большай ступеннвд матываванасці ў параўнанні з тэрмінамі);

• наборам словаўтваральных сродкаў (сярод наменклатурных адзінак больш абрэвіятур);

• адносінамі да штучных моў (тэрміны ўвогуле не маюць дачынен-ня да штучных моў, а наменклатурныя адзінкі часткова ўваходзяць у іх склад);

• колькаснымі паказчыкамі (у складзе спецыяльнай лексікі на­менклатурных назваў значна болын, чым тэрмінаў).

Прафесіяналізмы - гэта словы і выразы, уласцівыя мове нрад-стаўнікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці (дворнік - у аўтамашыне; цэйтпот - 'недахоп часу на абдумванне чарговага ходу ў шахматах, шашках'; цыста - 'спецыяльная скрыпка для захавання старажытных рукапісаў, папірусаў'; шмуцтитул - 'ліст паперы пе-рад начаткам кнігі або раздзела. на якім змяшчаецца загаловак, ілю-страцыя'; шпандыр - 'шавецкі рамень', штаг - 'канат, трос'; кок 'повар па судне'; эксклюзіўшчыкі - 'асобная катэгорыя рэкламіетаў, здоль-ных праводзіць акцыі, розыгрышы, всчарынкі і карпаратыўныя свя­ты'; «мядзведзь» - 'біржавы спекулянт, які гуляе на папіжзппе'; збы-тавікі - Тандлёвы персанал' і інш.).

Дзякуючы свасй эмацыянальнай выразнасці прафесіяналізмы нраз гутарковую мову пранікаюць у літаратурны ўжытак, дзе выступа-юць як размоўныя экспрэсіўныя эквіваленты тэрмінаў.

Тэрміны і прафесіяналізмы маюць некаторыя агульныя рысы. Гэта:

• абмежаванасць ва ўжытку (не иалежаць агульнанароднай сфе­ры ўжытку);

• здольнасць называць адны і тыя ж црадметы, працэсы, з'явы;

• прыналежнасць да пэўнага стылю (у адрозненне ад міжстылёвай лексікі);

• аналагічныя спосабы ўтварэння.

У тоіі жа час тэрміны і прафесіяналізмы адрозніваюцца паміж сабой цэлым шэрагам прыкмет:

• часам і шляхам свайго фарміравання (прафесіяналізмы ўтвара-юцца значна раней і стыхійна, а ўтварэнне тэрмінаў адбываецца раз-неіі і мае мэтанакіраваны характар. Тэрміны свядома ствараюцца ў працэсе асэнсавання іх неабходнасці, прафесіяналізмы ж узнікаюць пераважна стыхійна);

• нарматыўным статусам (тзрміны з'яўляюцца афіцыйна ўзако-пенаіі назван навуковага паняцця, гэта кадыфікаваныя лексічныя адзінкі, з'яўленне якіх абавязкова фіксуецца ў навуковых працах,

слоушках, спецыяльнан лггаратуры; а прафесіяналізмы - назвы, што пераважаюць у гутарковаіі мове сярод людзей пэўнай прафесіі, спе-цыяльнасці);

• адносінамі да экспрэсіўнасці (прафесіяналізмы экспрэсіўныя, тэрміны нейтралыіыя);

• выкарыстаннем у розных тыпах тэкстаў (тэрміны выкарыстоў-ваюцца ў нісьмовых і вусных тз-кстах, прафесіяналізмы - пераважна ў вусных);

• пашыранасцю ў межах агулыіанацыяналыіай мовы (тэрміны маюць агульнанацыянальны, нават інтэрнацыянальны характар, пра-фесіяналізмы - вузкі, мясцовы характар);

• функцыяналыгай нагрузкай (у шэрагу выпадкаў прафесіяна-лізмы -функцыянальна другасныя сінопімы размоўпа-зкспрлсіўпага карактару ў адносінах да эквівалентных ім йа значэнні тэрмінаў).

Прафесіяналізмы ў слоўніках маюць намету спец. (спецыяльнае). Сярод прафесіяналізмаў ёсць шэраг слоў, што ўдакладняюць, дэта-лізуюць назвы прадметаў, якія ў агульнаўжывалыіаіі мове маюць больш агульныя назвы. Так, у цесляроў, акрамя агульнаўжывальнага рубаиак, ёсць шэраг слоў, якія абазначаюць разнавідпасці гэтага ін-струмента: шархебель, фуганок, шліфцік, шпуптоўпж, адборнік, два-яручнік, фігурнік і інш.