6.2. Тэрміны-сінонімы, тэрміны-антонімы. Міжнавуковыя аманімічныя тэрміны

У межах пэўнай тэрмінасістэмы тэрміны могуць уступаць у сі-напімічпыя адносіны, а таксама мець лексічныя дублеты або вары-янты. Наяўнасць сінонімаў і варыянтаў звязана са стыхійнымі моў-нымі кантактамі, узаемадзеяннем слоў уласных з запазычапымі.

У залежпасці ад паходжанпя тэрміпаў, што складаюць сінаніміч-ную пару, а таксама з улікам іх структурных асаблівасцеіі можна вылучыць наступныя тыпы тэрмінаў-сінонімаў:

1) два іншамоўныя тэрміны: контролёр - рэвізор, вэксалядаўца -трасаит, спонсор - фундатар, універсам - супермаркет;

2) іншамоўны і ўласны тэрміны: бартэрны - тавараабмеппы, ім-парт - у воз, дэфіцыт - недахоп, фонд акумуляцыі ~ фонд накоплен­ия, авуары - маёмасць, рэпрадукцыя - узнаўленне, полісемія мнага-значпасць, дэманстрацыя - паказ (тавараў), дысконт - скідка, мар-кетгмігавая лагістыка - рух тавараў;

3) поўны тэрмін і скарочаны (аднаслоўны): дзяржаўны стан­дарт - дзяржстандарт, наміналыіая цана - наміпал.

• характерам словаўтваральнай намінацыі (наменклатурныя на­звы валодаюць большай ступеннвд матываванасці ў параўнанні з тэрмінамі);

• наборам словаўтваральных сродкаў (сярод наменклатурных адзінак больш абрэвіятур);

• адносінамі да штучных моў (тэрміны ўвогуле не маюць дачынен-ня да штучных моў, а наменклатурныя адзінкі часткова ўваходзяць у іх склад);

• колькаснымі паказчыкамі (у складзе спецыяльнай лексікі на­менклатурных назваў значна болын, чым тэрмінаў).

Прафесіяналізмы - гэта словы і выразы, уласцівыя мове нрад-стаўнікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці (дворнік - у аўтамашыне; цэйтпот - 'недахоп часу на абдумванне чарговага ходу ў шахматах, шашках'; цыста - 'спецыяльная скрыпка для захавання старажытных рукапісаў, папірусаў'; шмуцтитул - 'ліст паперы пе-рад начаткам кнігі або раздзела. на якім змяшчаецца загаловак, ілю-страцыя'; шпандыр - 'шавецкі рамень', штаг - 'канат, трос'; кок 'повар па судне'; эксклюзіўшчыкі - 'асобная катэгорыя рэкламіетаў, здоль-ных праводзіць акцыі, розыгрышы, всчарынкі і карпаратыўныя свя­ты'; «мядзведзь» - 'біржавы спекулянт, які гуляе на папіжзппе'; збы-тавікі - Тандлёвы персанал' і інш.).

Дзякуючы свасй эмацыянальнай выразнасці прафесіяналізмы нраз гутарковую мову пранікаюць у літаратурны ўжытак, дзе выступа-юць як размоўныя экспрэсіўныя эквіваленты тэрмінаў.

Тэрміны і прафесіяналізмы маюць некаторыя агульныя рысы. Гэта:

• абмежаванасць ва ўжытку (не иалежаць агульнанароднай сфе­ры ўжытку);

• здольнасць называць адны і тыя ж црадметы, працэсы, з'явы;

• прыналежнасць да пэўнага стылю (у адрозненне ад міжстылёвай лексікі);

• аналагічныя спосабы ўтварэння.

У тоіі жа час тэрміны і прафесіяналізмы адрозніваюцца паміж сабой цэлым шэрагам прыкмет:

• часам і шляхам свайго фарміравання (прафесіяналізмы ўтвара-юцца значна раней і стыхійна, а ўтварэнне тэрмінаў адбываецца раз-неіі і мае мэтанакіраваны характар. Тэрміны свядома ствараюцца ў працэсе асэнсавання іх неабходнасці, прафесіяналізмы ж узнікаюць пераважна стыхійна);

• нарматыўным статусам (тзрміны з'яўляюцца афіцыйна ўзако-пенаіі назван навуковага паняцця, гэта кадыфікаваныя лексічныя адзінкі, з'яўленне якіх абавязкова фіксуецца ў навуковых працах,

слоушках, спецыяльнан лггаратуры; а прафесіяналізмы - назвы, што пераважаюць у гутарковаіі мове сярод людзей пэўнай прафесіі, спе-цыяльнасці);

• адносінамі да экспрэсіўнасці (прафесіяналізмы экспрэсіўныя, тэрміны нейтралыіыя);

• выкарыстаннем у розных тыпах тэкстаў (тэрміны выкарыстоў-ваюцца ў нісьмовых і вусных тз-кстах, прафесіяналізмы - пераважна ў вусных);

• пашыранасцю ў межах агулыіанацыяналыіай мовы (тэрміны маюць агульнанацыянальны, нават інтэрнацыянальны характар, пра-фесіяналізмы - вузкі, мясцовы характар);

• функцыяналыгай нагрузкай (у шэрагу выпадкаў прафесіяна-лізмы -функцыянальна другасныя сінопімы размоўпа-зкспрлсіўпага карактару ў адносінах да эквівалентных ім йа значэнні тэрмінаў).

Прафесіяналізмы ў слоўніках маюць намету спец. (спецыяльнае). Сярод прафесіяналізмаў ёсць шэраг слоў, што ўдакладняюць, дэта-лізуюць назвы прадметаў, якія ў агульнаўжывалыіаіі мове маюць больш агульныя назвы. Так, у цесляроў, акрамя агульнаўжывальнага рубаиак, ёсць шэраг слоў, якія абазначаюць разнавідпасці гэтага ін-струмента: шархебель, фуганок, шліфцік, шпуптоўпж, адборнік, два-яручнік, фігурнік і інш.