6.4. Спосабы словаўтварэння тэрмінаў

Асноўнымі спосабамі ўтварэння тэрмінаў з'яўляюцца:

а) лексіка-семонтычны (тэрміналагізадыя значэнняў агульна-літаратурпых слоў). Параўн.: парог 'ніжняя частка дзвярнога праё-му; мяжа чаго-небудзь' і парог (рэнтабельнасці); плячо 'частка тула-ва' і плячо (фінапсавага рычага); шапка 'галаўны ўбор' і шапка (да-кумента);

б) сінтаксічны (спалучэнне слоў): дзяржаўпае кіраванне, бонус­ный скідкі, таварыства з абмежаванай адказнасцю;

в) марфемны:

• суфіксальны - утварэнпе новых с.юў шляхам далучэння да ўтва-ральнай асновы суфікса. Найбольш часта выкарыстоўваюцца суфік-сы -ни-, -енн-, -к-, -асць, -ізм, -іст, -цы-я і інш. (кіраванне, пагаднен­не, проверка, актыўпасць, лабізм, фінансіст, градация);

• нульсуфіксальны - утварэнне новых слоў шляхам адсячэння суфікса (абмалот - ад абмалаціць, обмер - ад абмерваць, моладзь -ад малады і нш.);

»прэфіксальны- утварэнне новых слоў шляхам да.тучзпня да ўтваральпап асновы прэфікса, напр., без-, анты-, архі-, звыш-, суб-, /тер-, контр-, ультра-, экстра-, рэ-, дэ-, дыс-, экс-, віцэ- і iniu. (безнаяўны (разлік), аптымапаполыіы, архівйжны, звышпрыбытйк, субарзнда, гіпермаркет, контрмера, ультраструктура, экстрапаля-цыя, рэструктурызацыя, дэвольвацыя, дыспропорцыя, экс-міністр, віцэ-прэм'ер);

• прэфіксалыіа-суфіксалыіы (копфікспы) - алначасовае далучэн-не да ўтваралыіай асновы прэфікса і суфікса (намеснік, напарнік, подоходны, поквартальны, саслужывец, супрацоўнік);

г) аснова- і словаскладапне: відэазапіс, рабаўладанне, Інтэрпэт-маркетынг, землекарыстанне, товарооборот. Пры гэтым шырока выкарыстоўваюцца іншамоўныя звязані>ія элементы, пера важна грэ-ка-лацінскага паходжання: -логія. -граф, -греша, мікра-, макро-, fid-pa-, міпі- і інш. (экалогія. хронограф, ткраэканбміка, макрострук­тура, гідрарэсурсы, міні-мадэль);

д) складанасуфіксальны (аеноваскладанне з адпачасовым далу-чэннем суфікса): выдаткаёмістасць, залогаатрымальнік, ільнавод-ства, таваразнаўства, работадаўца;

е) абрэвіяцыя (утварэпне складанаскарочаных с.тоў): ІДІ-іпдэкс даходнасці інвестыцый, УСД - унутраная стаўка даходпасці, УВП -унутраны валавы прадукт і інш.).

6.5. 3 Гісторыі беларускай тэрміналогіі

Першапачатковай асновап фарміравання тэрміналагічнай лексікі была намінацыя розных прадметаў і з'яў прыродві, побыту, паняццяў тагачаснай рэчаіснасці, у тым ліку і тэрміналагічнага характеру, што адлюстравана ў разнастайных літаратурна-пісьмовых помніках: над-пісы на камянях, прасліцах, гліняпым гладышку, берасцяныя грама-ты, дагаворныя граматы, зборнікі і ійш. Так, у адным з арыгінальных по.мнікаў пісьменства XI ст. («Руская нраўда») зафіксавапы нас.тун-ныя юрыдычныя, грамадска-палітычныя і гандлёва-эканамічныя тэр-міны: послухь - сведка, вира - грашовы штраф за забойства, каганъ -князь (цар), скоть - грошы, добытькь - маёмасць, судъ - разбор справы, людииь - просты чалавек, правда - суд, закон і іпш.

У XIV-XVI стст. найболып развітымі тэрміпалагічнымі сістэмамі былі грамадска-палітычная, юрыдычная, гапдлёва-прамысловая, ва-енная, філалагічная, сельскагаспадарчая. Ролю тэрміналагічных слоў-нікаў часткова выконвалі глосы (тлумачэнні), што змяшчаліся на палях ці паміж радкамі рукапісаў або друкаванага выдання, і слоўнікі

90

Л. Зізанія («Лексіс», 1569 г.), П. Бярынды («Лсксікон», 1624 г.). Ад-пак спецыялыіых тэрміналагічных слоўнікаў яшчэ не Гнило.

Другая палова XVTI-X1X стст. - перыяд заняпаду беларускап мовы, што адмоўна адбілася на пераемнасці і далейпіым развіцці тэрміналогіі.

Пачатак XX ст. - новы этап у фарміраванпі беларускай навуко-ваіі тэрміналогіі.

У 1921 г. была створана Навукова-тэрміпалагічная камісія, га-лоўнаіі задачай якоіі была выпрацоўка тэрмінаў па ўсіх галінах па-вукі. Сйачатку аб'ём работы абмяжоўваўся ііатрабаваііпямі сярэд-няіі школы, а пазней быу пашыраны да ўсёіі нацыянальнай тэрміна-логіі. У рабоце ўдзельнічалі аўтарытэтныя вучоныя, пісьменнікі і грамадскія дзеячы (Я. Купала, Я. Колае, С. Некрашэвіч, М. Байкоў, геогра(ры М. Азбукіп, А. Смоліч, фізік А. Міцкевіч і іпіп.).

Адным з напрамкаў працы камісіі было ўвядзенне слоў, ппо бы-тава.ні ў жывой народнаіі мове. У навуковай сферы выкарыстоўваліся агульнаўжывалыгыя словы тыпу бялок, січо, сцябло, ланцуг, што на-бывалі строга акрэсленае снсцыялыіае значэйне. Другі напрамак -стварэпне неалагізмаў у адпаведпасці э законамі беларускай мовы. Часам жаданне ствара.тьнікаў кожпы інпіамоўны тэрмін перадаць беларускім словам (пурыстычная тэпдэнцыя) прыводзіла да з'яў-ленпя так званых «штучных неалагізмаў»: кругасказ (перыяд), спо-каз (дэманстрацыя), праваслоў (арфаэпія), вызыск (жсплуата-цыя), пашыршчык (прапагондыст), краёвіднік (пейзажыст), пера-трус (вобыск) і ііші.

На працягу 1922-1930-х гадоў выйіплі 23 вынускі Беларускай навуковай тэрміпалогіі, прысвечаныя матэматыцы, гсаграфіі, грама-тыцы, псіхалогіі, логіцы, літаратуразнаўству і т.д., якія спрыялі да-лейшаму разгортванпю лексікаграфічнаіі дзейнасці і давалі магчы-масць па практыцы нравсрыць жыццядзеіінаснь тых ці іншых тэрміпаў. Асобна выходзілі і іншыя тэрміналагічныя даведпікі: «Дзе-лавод. Узоры афіцьгйных напер, слоўпік тэхнічна-іСанцылйрСкіх вы-|)азаў і інміыя патрэбпыя ў дзелаволство веды» С.Серады (Міпск, 1926), «Слоўпік ссльскагаспадарчаіі тэрміналогіі» (Мінск, 1929), «Слоўнік хімічнай тэрміналогіі» (Мінск, 1929), «Слоўнік геаметры-чных і трыганаметрычпых тэрміпаў і сказаў» К. Дуж-Душэўскага і В. Ластоўскага (Коўна, 1923), «Беларуска-польска-расейска-лапінсю батанічны слоўнік» Зоські Верас (Вілыія, 1924), «Спіе назваў пту-шак і некаторых рыб» А.В. Фядзюшына, «Слоўпік тэхнічнай тэр-міналогіі» А. Гурло (Мінск, 1932), «Ваенны руска-беларускі слоўнік» (М інск, 1933), «Слоўнік бухгалтарскаіі тэрміпалогіі» ([праскт] 1928) і інш.

У 30-40-я гады праца на стварэнні беларускай тэрміналогіі амаль спынілася. I ў пасляваенныя часы таксама не было агульпага цэнтра па распрацоўцы і ўпарадкаванні беларускай тэрміналогіі. Значную ролю ў фарміраванні беларускай тэрміналогіі адыгралі «Руска-бела-рускіслоўпік» (1953), «Беларуска-рускі слоўпік» (1962),«Тлумачаль-пы слоўнік беларускай мовы» (1977-1984).

У 1980 г. была створана Рэспубліканская тэрміналагічпая камісія. 3 1989 г. пры Міністэрстве адукацыі працуе Тэрміналагічная камісія, асноўная мэта якой - стабілізацыя і развіццё тэрмінасістэм.

Нятледзячы на тое, што ў наш час беларуская тэрміналогія неда-статкова запатрабаваная ў навукова-тэхнічпай сферы, дзе пераважае руская мова і адпавсдпа руская тзрміналогія, беларуская мова здоль-ная рэалізаваць самыя разпастайныя тэрміналагічныя задачы, г.зп. быць асновай для стварэння і функцыянавання вялікай колькасці тэрмінаў у розных сферах дзейнаеці.