6.2. Тэрміны-сінонімы, тэрміны-антонімы. Міжнавуковыя аманімічныя тэрміны

У межах пэўнай тэрмінасістэмы тэрміны могуць уступаць у сі-напімічпыя адносіны, а таксама мець лексічныя дублеты або вары-янты. Наяўнасць сінонімаў і варыянтаў звязана са стыхійнымі моў-нымі кантактамі, узаемадзеяннем слоў уласных з запазычапымі.

У залежпасці ад паходжанпя тэрміпаў, што складаюць сінаніміч-ную пару, а таксама з улікам іх структурных асаблівасцеіі можна вылучыць наступныя тыпы тэрмінаў-сінонімаў:

1) два іншамоўныя тэрміны: контролёр - рэвізор, вэксалядаўца -трасаит, спонсор - фундатар, універсам - супермаркет;

2) іншамоўны і ўласны тэрміны: бартэрны - тавараабмеппы, ім-парт - у воз, дэфіцыт - недахоп, фонд акумуляцыі ~ фонд накоплен­ия, авуары - маёмасць, рэпрадукцыя - узнаўленне, полісемія мнага-значпасць, дэманстрацыя - паказ (тавараў), дысконт - скідка, мар-кетгмігавая лагістыка - рух тавараў;

3) поўны тэрмін і скарочаны (аднаслоўны): дзяржаўны стан­дарт - дзяржстандарт, наміналыіая цана - наміпал.

Тэрміны-антонімы падзяляюцца на лексічныя (розныя лексемы з супрацьлеглым значением: лізіс - крызіс, кантанга - бэквардейшн, пасгў - актыў, дарагі - тонны, асноўны цэх - дапаможны цэх, пра-грэсіўны - рэгрэсіўны) і аловаўтвараяьныя (адрозніваюцца толькі словаўтваральнымі элементами рэклама — аптырэклама, баланс -дэбалапс / дисбаланс).

Аманімічныя тэрміны часцей за ўсё ўзнікаюць на аснове распаду полісеміі, калі адно мпагазначнае слова ў выніку разыходжання зна-чэнняў утварае аднолькавыя па гучанні, але розныя па семантыцы два і больш словы-тэрміны (мгжнавуковыя амонімы). Напрыклад, тэрмін дыверсіфікацыя (ад лац. diversta 'розны' + -фікацыя) выка-рыстоўваецца ў эканамічнай тэрмінасістэме ў значэнні 'адначасовае развіццё многіх, не звязаных паміж сабоіі відаў вытворчасці, пашы-рэнне асартымснту вырабаў у маштабе дзяржавы, рэгіёна, прадпры-емства' і ў ліпгвістычнай - 'разнайстайнасць лексічнага складу ў тэксцс як паказчык моўпаі'і культуры асобы'. Тэрмін пасіў (ад лац. passivus) у эканамічпай тэрмінаеістэме мае значэнне 'частка бухгал-тарскага балансу, дзе ў грашовым выражэнні наказаны крыніцы фарміравання і мэтавае прызначэнне гаспадарчых сродкаў прадпры-емства, яго даўгі і абавязанні', у лінгвістыцы пасіў - 'залежны стан'.

б.З. Структура, паходжанне тэрмінаў

Паводле будовы тэрміны суадносяцца са словамі і спалучэнйямі слоў, часцей за ўсё са словазлучэннямі. Так, у эканоміцы для абаз-начэння асоб выкарыстоўваюцца аднаслоўпыя тэрміны аваліст, агент, аўдытар, банкір, бгзнесмен, брокер, дылер, заёмшчык, крэдыпюр. коміваяжор, маклер, прадпрымальнік, укладчык, эмітэнт і інш. У ад-значанаіі сферы шырока выкарыстоўваюцца і тэрміналагічныя сло-вазлучэннітыпу біржавыя індэксы, дысконтная палітыка, дэпазітныя аперацыі, закон вартасці, рознгчпыя франшизы.

Словы-тэрміны ў сваю чаргу падзяляюцца ў залсжнасці ад часці-ны мовы на назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы і прыслоўі. Сярод сло-вазлучэнняў-тэрмінаў выдзяляюцца свабодпыя (рынак пакуппта, сегмент рынку, ёмістасць рынку) і несвабодныя (бацькоўская фірма, портфель закату). У якасці кампанентаў тэрмінаў-словазлучэппяў могуць вьтступадь уласныя назоўнікі (закон ІП.іьсана, тдэкс Доу-Джонса).

Тэрміналагічная лексіка неаднародная паводле паходжання.

У яе склад уваходзяць уласныя і запазычаныя з розных моў тэр-міны.

3

Сярод уласных выдзяляюцца дзве вялікія трупы. Першую скла-даюць адзінкі, якія з цягам часу набылі тэрміналагічнае значэнне. У выніку працэсу тэрміналагізацыі сталі тэрмінамі такія агу.тьпа-ўжывальныя словы, як кошык (сйажыўца), нажніцы (цэпаў), порт­фель (заказаў) і інш. Да другой трупы ўласных тэрмінаў належаць вытворныя адзінкі (дэрываты), утвораныя ў беларускай мове з улас-нага моўнага матэрыялу рознымі спосабамі (напр., лішак, зарплата, пакуппік, пагадненне, справаздачнасць і іпш.).

Эканамічная тэрмінасістэма ўтрымлівае залазычанні занглійскай (аўтрайт, банкноты, бізпес, менеджмент, маркетинг, офшор, ваў-чар, дэмпінг, клірынг), нямецкай (Спржа, бухгалтар, вжсаль, інвес-тыцыя, каттал, маклер, прыватызацыя, прейскурант, рэнтабель-пы), французский (акцыя, акрэдытыў, арбітражор, баланс, буцік, бюджзт, купюра, фіпансы), італьянскай (акордны, валюта, каркас, жыра, сконта, фірма), лацінскай (аўдыт, аўкцыён, аргумент, акту­альны, арбітральны, індустрыя, інфляцыя, камерцыя, канверсія), грэ-часкай (алігархія, аналог, базіс, іерархія, гіпотэза, манаполія, апра-тэгія), польской (каштарыс, кошт, магнат, рынак, рызыка, рэнта) і іпшых моў.

У межах аднаго тэрміна ўласныя моўныя элементы могуць спа-лучацца з іншамоўнымі: сабекошт, пастаянны капітал, паўфабры-кат і інш.