Асноўныя тэрміны і паняцці

Парламентарызм – сістэма дзяржаўнай улады, пры якой вы-разна размяжоўваюцца функцыі яе заканадаўчых і выканаўчых орга-наў пры прызначэнні прыярытэтаў ролі парламента як вышэйшага прадстаўнічага і заканадаўчага органа.

Канстытуцыйная манархія – дзяржаўны лад, пры якім улада манарха (цара) абмежавана канстытуцыяй (парламентам).

Трэцьчэрвеньская манархія – улада, якая ўстанавілася пасля роспуску 3 чэрвеня 1907 г. ІІ Дзяржаўнай думы і змен выбарчых зако-наў, якія дазвалялі царызму праводзіць палітыку банапартызму, лаві-руючы паміж памешчыкамі і буржуазіяй.

Храналогія падзей

1905–1907 гг. – першая расійская рэвалюцыя.

9 студзеня 1905 г. – “крывавая нядзеля”, расстрэл мірнай дэ-манстрацыі ў Пецярбургу, пачатак рэвалюцыі.

11–15 студзеня 1905 г. – забастоўкі салідарнасці ў Мінску, Магілёве, Гомелі, Гродне, Смаргоні.

6 жніўня 1905 г. – маніфест аб скліканні думы (булыгінскай).

17 кастрычніка 1905 г. – маніфест аб палітычных свабодах і скліканні Дзяржаўнай думы.

18 кастрычніка 1905 г. – Курлаўскі расстрэл на вакзальнай плошчы ў Мінску.

27 красавіка – 8 ліпеня 1906 г. – І Дзяржаўная дума.

20 лютага – 2 чэрвеня 1907 г. – ІІ Дзяржаўная дума.

1 лістапада 1907 г. – 9 чэрвеня 1912 г. – ІІІ Дзяржаўная дума.

15 лістапада 1912 г. – 6 (19) кастрычніка 1917 г. – IV Дзяр-жаўная дума.

3 чэрвеня 1907 г. – маніфест аб роспуску ІІ Дзяржаўнай думы, канец першай расійскай рэвалюцыі.

Пытанні для самаправеркі

1. Вызначце мэты, задачы і дзеючыя сілы першай расійскай рэва-люцыі 1905–1907 гг.

2. Чаму аграрнае пытанне было галоўным у рэвалюцыі 1905–1907 гг.?

3. Якія партыі і чаму перамаглі на выбарах у І і ІІ Дзяржаўныя думы на Беларусі?

4. Якія змены адбыліся ў Расійскай імперыі ў выніку першай рэвалюцыі?

Пытанне 30. Першая сусветная вайна (1914–1918 гг.). Падзеі ў Беларусі падчас вайны 1914 – да лютага 1917 гг.

Першая сусветная вайна (1914–1918) – вайна паміж дзвюма кааліцыямі дзяржаў: цэнтральнымі дзяржавамі (Германія, Аўстра-Венгрыя, Турцыя і Балгарыя) і Антантай (Расія, Велікабрытанія, Францыя) – усяго 34 краіны. У вайне ўдзельнічала 38 дзяржаў з насельніцтвам больш 1,5 млрд. чалавек. Вайна была выклікана ростам супярэчнасцей за ўмацаванне свайго панавання ў свеце, за перадзел ужо падзеленага свету і падпарадкаванне іншых народаў.

Так, Германія імкнулася стаць “Вялікай Германіяй”, Англія жадала стварыць яшчэ больш “Вялікую Брытанію”. У Расіі былі свае інтарэсы ў Турцыі, Персіі, Галіцыі. Яна імкнулася авалодаць пралівамі Басфор і Дарданелы, захапіць Канстанцінопаль (Стамбул). Галоўныя імперыялістычныя дзяржавы спадзяваліся таксама, што вайна дапаможа адцягнуць працоўныя масы метраполій ад рэвалюцыйнага руху, а каланіяльныя народы – ад нацыянальна-вызваленчага руху. Кожная з кааліцый разлічвала на маланкавую вайну і хуткую перамогу. Кіраўніцтва ІІ Інтэрнацыянала падтрымала свае ўрады і тым самым адмовілася ад ранейшых антываенных рэзалюцый аб інтэрнацыянальнай салідарнасці працоўных.

Расійскі ўрад, абсалютная большасць палітычных партый пераконвалі людзей у неабходнасці вайны супраць варвараў-немцаў у абарону братоў-славян. Усе маёмасныя класы горада і вёскі Беларусі заявілі аб сваёй падтрымцы палітыкі царызму. У Мінску, Магілёве, Віцебску і іншых гарадах былі праведзены “патрыятычныя сходы”.

Толькі бальшавікі на чале з Леніным вызначылі сваю палітычную лінію, накіраваную на ператварэнне імперыялістычнай вайны ў грамадзянскую. Для гэтага яны выступалі за адмаўленне грамадзянскага міру і ваенных крэдытаў, за выхад сацыялістаў з буржуазных міністэрстваў, стварэнне нелегальных партыйных арганізацый, за падтрымку братання на фронце салдат ваюючых армій, падтрымку рэвалюцыйных выступленняў працоўных, за паражэнне “сваіх” урадаў у імперыялістычнай вайне.

Першая сусветная вайна пачалася 1 жніўня 1914 г. Яна працяг-валася 4 гады, 4 месяцы і 10 дзён і дорага абышлася чалавецтву. Было забіта, паранена і скалечана 30 млн. чалавек. Пры гэтым Расія страціла 5 млн., Беларусь – 1,2 млн. чалавек.

Першы перыяд ваеннай кампаніі 1914 г. на ўсходне-еўрапейскім тэатры ваенных дзеянняў адзначаны двума наступленнямі рускіх войскаў: Усходне-Прускай аперацыяй 1914 г. і Галіцкай бітвай 1914 г. У ходзе наступлення на Усходнюю Прусію руская армія пасля першых поспехаў пацярпела цяжкае паражэнне і адступіла. На працягу месяца рускія войскі разбілі аўстра-венгерскую армію, занялі Львоў і блакіравалі крэпасць Перамышль.

У жніўні 1915 г. пачалося германскае наступленне ў напрамку Коўна – Вільня – Мінск, і немцы здзейснілі свянцянскі прарыў, заха-пілі г. Вілейку. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся па лініі Дзвінск – Паставы – Баранавічы – Пінск. Каля палавіны тэрыторыі Бе-ларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй.

У пачатку вайны беларускія губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся сходы, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура. Працоўныя Беларусі праявілі незадаволенасць такім стано-вішчам, што выклікала жорсткія рэпрэсіі з боку ўрада, які імкнуўся ачысціць прыфрантавую паласу ад рэвалюцыйных элементаў.

З лета 1915 г. значная частка тэрыторыі Беларусі стала арэнай ваенных дзеянняў. У сувязі з наступленнем германскіх войскаў больш за 1320 тыс. чалавек рушыла ў радах бежанцаў на ўсход. Яны ператвараліся ў масу жабракоў, галодных і бяздомных, пазбаўленых сродкаў існавання. Тысячы людзей гінулі ў дарозе ад розных эпідэмій. Былі разбураны многія прадпрыемствы, спалены сотні вёсак. На захопленай германскімі войскамі заходняй тэрыторыі Беларусі быў уведзены жорсткі акупацыйны рэжым. Жыхары ва ўзросце ад 15 да 60 гадоў павінны былі плаціць падушны падатак. Падаткам абкладаліся бальніцы, рынкі, відовішчныя ўстановы і г.д. Сяляне здавалі немцам зерне, скуры, воўну, масла і інш. Акупанты чынілі расправы і гвалт. Тысячы мірных грамадзян вывозілі на работу ў Германію.

Цяжкае становішча было ва ўсходняй частцы Беларусі. У 1913–1917 гг. колькасць буйных (цэнзавых) прадпрыемстваў скарацілася з 829 да 297, а колькасць рабочых – з 37,7 тыс. да 25,1 тыс. Доля прадукцыі для цывільнага насельніцтва ў 1917 г. складала 15–16% да-ваеннага ўзроўню. За гады вайны адбыліся карэнныя змены галіновай структуры прамысловасці Беларусі. Прамысловыя прадпрыемствы выконвалі ваенныя заказы, выраблялі боепрыпасы, транспартныя сродкі і іншы вайсковы рыштунак. На ўсіх прадпрыемствах, што абс-лугоўвалі фронт, працавала вялікая колькасць рабочых, мабілізаваных з Расіі. Яны былі пастаўлены пад кантроль ваенных ведамстваў. Ра-бочы дзень не рэгламентаваўся. У пачатку 1917 г. жанчыны, падлеткі і дзеці складалі 58,4% усіх фабрычных рабочых Беларусі.

Сельская гаспадарка ўсходняй Беларусі апынулася ў выключна цяжкім становішчы. Больш паловы працаздольных мужчын былі мабі-лізаваны і адпраўлены на фронт. У многіх гаспадарках усе работы вы-конвалі жанчыны, старыя і дзеці. Прымусова пасылалася ўсё насель-ніцтва прыфрантавой паласы на абарончыя работы: капанне акопаў, рамонт дарог, будаванне мастоў і інш. Адбываліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, прадуктаў харчавання, фуражу. За гады вайны плошча пасе-ваў жыта скарацілася на 18,7%, пшаніцы – на 22,1%, бульбы – на 34,2%. Пагалоўе жывёлы зменшылася на 21,5%.

Заняпад сельскай гаспадаркі выклікаў рост дарагоўлі і зніжэнне жыццёвага ўзроўню народа. Цэны на прадукты харчавання і адзенне на Беларусі да 1917 г. павялічыліся ў 8 разоў у параўнанні з 1913 г. Аднак масавасці рабочы і сялянскі рух не набыў.

Ваенныя паражэнні царскай арміі ў 1915 г., няўдачы ў 1916 г., велізарныя людскія і матэрыяльныя страты выклікалі незадаволенасць салдат. Усяго на Беларусі ў перыяд вайны адбыліся 62 салдацкія хваляванні. Так, 22 кастрычніка 1916 г. на размеркавальным пункце ў Гомелі адбылося паўстанне салдат, казакоў і матросаў, якое было жор-стка падаўлена. Але спыніць разлажэнне арміі было ўжо немагчыма. Яна паступова станавілася небаяздольнай і ўсё больш рэвалюцыяні-завалася.

Першая сусветная вайна значна паўплывала на беларускі нацыя-нальны рух. Многія прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі эвакуірава-ліся ў Цэнтральную Расію. Газета “Наша ніва” была закрыта. На неа-купіраванай частцы Беларусі нацыянальны рух быў спынены ва ўмо-вах ваеннага становішча. На захопленых беларускіх землях браты Іван і Антон Луцкевічы, В. Ластоўскі і іншыя выступілі з ідэяй адраджэння незалежнасці Літвы і Заходняй часткі Беларусі ў дзяржаўнай форме Вялікага княства Літоўскага з сеймам у Вільні. Гэтаму садзейнічала заява канцлера Германіі Бейтман-Гольвеча аб тым, што вызваленыя ад Расіі землі ніколі не вернуцца назад пад маскоўскае іга.

У сувязі з гэтым беларускія дзеячы дамовіліся з кіраўніцтвам літоўскіх і яўрэйскіх суполак аб усталяванні ў будучай дзяржаве кан-федыратыўнага ладу. Дамоўленасць была замацавана ў снежні 1915 г. “Універсалам”. У ім гаварылася, што літоўскія, беларускія, польскія і яўрэйскія суполкі пачалі ўтварэнне канфедэрацыі на аснове незалеж-насці Літвы і Беларусі як адзінай дзяржавы, якая забяспечыць усім нацыям роўныя правы. У гэтую дзяржаву павінны былі ўвайсці землі, акупіраваныя нямецкімі войскамі. Аднак утварыць такую канфедэра-цыю не дазволіла палітыка германскага ўрада. Больш таго, у самім беларускім нацыянальным руху адбыўся раскол.

У пачатку 1916 г. германскі фельдмаршал Гіндэнбург у загадзе аб школах у акупіраваным краі абвясціў беларускую мову раўнапраў-най з польскай, літоўскай і яўрэйскай мовамі. Былі адчынены бела-рускія школы, створаны выдавецтвы. Стала выходзіць газета “Гоман”. У Вільні дзейнічалі “Беларускі камітэт дапамогі пацярпеўшым ад вайны”, “Беларускі клуб”, згуртаванне “Золак”, “Навуковае таварыс-тва”, “Беларускі вучыцельскі саюз” і інш. Кіраваў усёй гэтай работай створаны ў 1915 г. у Вільні Беларускі народны камітэт (БНК), які ўзна-чальваў А. Луцкевіч. БНК прыняў удзел у рабоце канферэнцыі народаў Расіі, якая адбылася ў Стакгольме (Швецыя) у красавіку 1916 г., і ў міжнароднай канферэнцыі ў Лазане (Швейцарыя), на якіх беларуская дэлегацыя выказвалася за свабоду развіваць свае інтэлектуальныя, ма-ральныя і эканамічныя сілы, за жаданне стаць гаспадаром на ўласнай зямлі. У канцы 1916 г. БНК зрабіў некалькі захадаў, каб дамовіцца з Літоўскім нацыянальным камітэтам аб утварэнні Літоўска-Беларускай дзяржавы. Літоўцы адмовіліся ад перагавораў.

У Расіі з другой паловы 1915 г. галоўнымі цэнтрамі беларускага нацыянальнага руху сталі Петраград, Масква, Мінск, Калуга і іншыя гарады, дзе бежанцы-беларусы ўтварылі свае суполкі. У кастрычніку 1916 г. Міністэрства ўнутраных спраў Расіі дазволіла выданне ў Петраградзе беларускіх газет “Дзянніца” і “Светач”, якія заклікалі ўсе грамадскія сілы да ажыццяўлення “беларускага нацыянальнага ідэалу”, узнімалі вострыя сацыяльныя праблемы і г.д. У снежні 1916 г. “Дзянніца” перастала выходзіць, у пачатку 1917 г. выданне “Светач” было спынена. Далейшае развіццё беларускага нацыянальнага руху стала магчымым толькі ў выніку перамогі Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі.

Такім чынам, Першая сусветная вайна абвастрыла ўсе супярэчнасці ў Расійскай імперыі, прывяла да вострага палітычнага і эканамічнага крызісу. Рэвалюцыя ў краіне стала непазбежнай.