С.Оспанов, Қарқаралы тарихи-өлкетану мұражайының директоры. Сәкен сынды ұл қайда?

Большевиктер заманы орнаған 1917 жылдан бергі жерде де, қазақтың өз атына өзі ие бола алмай жүргеніне Сәкен сынды ұлтшыл қазақтың қаны қайнамай тұрмас еді. Ол қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеге көтерілу қамын ойлап, күрделі мәселелерді көтере бастайды. Ол өз ұлтының арғы-бергі тарихына көз сала отырып, содан үлгі алар, өнеге тұтар тұлғалардың іс-әрекетін қастерлей қарастыра бастайды. Бір мысал… Тілдің мәртебесін көтеру үшін, тіл патшалығының алтын тағында отырған Ахметті төрелеп, Орынбор қаласында 1923 жылдың қаңтар айында 50 жылдығын өткізуі қазақ мәдениетінің тарихындағы ірі оқиға…

… Сәкен «Тағы да Ахмет туралы Ә.Айтиевке жауап» деген мақаласын өзі редакторы болып отырған «Еңбекші қазақ» газетінде жариялайды.

Ахаңды алға сала отырып, Сәкен қазақ тілін кеңсеге, яғни мемлекеттік мекемеге енгізбей елде тұтастық болмайтынын, көсегеміздің көгермейтінін айтып тікелей іске кіріседі. Қазақ тілінің беделін көтермей, қазақтың беделі көтерілмейтінін уағыздай бастайды. Сөйтіп 1923 жылы 9 маусымда «Кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу керек» деген мақаласын жариялайды. «Қазақстанның еңбекші табы шын қатарға кірісіп, өз тізгінін өзі алсын деген азамат бұл іске жан аямай кірісуі керек» деп елді жігерлендіре түседі.

… Сол жылдың 25 маусымында «Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізуге кірісу» деген екінші мақаласында ол нақты істер нобайын көрсетіп, қадағалауды қолға алды.

Сөйтіп Сәкен ыждаһаттылығының нәтижесінде 1923 жылдың 22 қарашасында Орталық Атқару Комитеті декрет қабылдады. Сол бойынша кеңсе істері 1924 жылдың 1 шілдесінен бастап қазақ тілінде жүргізілетін болды. Мұның тарихи мәні зор болатын. Қазақ өз алдына ел болып, оның тілінің Үкіметтік деңгейге көтеріліп, хатқа түсуі бұл. Бірақ бұл шараның мәні 60-70 жыл бойы көмескіленіп, есепке алынбай келгені өкінішті.

Жалпы Сәкен Тіл мүддесін қозғайтын 9 мақала жазған екен. «Біздің қазақ коммунистерінің кейбіреуі қазақ тілі туралы қатты кірісуге: «біреу ұлтшыл деп атайды…» деп бой тартады. Бірақ бұл – қулық, бұл – коммунистік қылық емес, ол – жарамсақтық, жағымпаздық. Кейбір сасық, жалмауыз демагог өзін «жақсы коммунист екен» деп айтсын деп, қазақ тілін кіргіземін деп жүрген белсенді адамдарды «анау ұлтшыл, мынау ұлтшыл» дер, бірақ одан қымсынбай, айылын жинамай іске кірісе беру керектігін» қадап, қазып айтады.

Шіркін, біздің қазіргі басшыларымыз мәселені осылайша ұғып, осылайша қадағалап отыратын болсайшы. Жалтақтаса, Кеңестік, шовинистік құрсаудың қысымында отырған Сәкеннің-ақ жалтақтайтын реті бар еді, ал тәуелсіз елге басшылық жасап отырғандар кімге, неге жалтақтайды? Егер мемлекеттік тіл тағдырын қазір дәл Сәкенше қолға алған болсақ, 15 жыл бойы сарсаңға түспес едік-ау деген ой келеді.

Өмірзақ Айтбайұлы,

академик.

Қазақ Мырзажан атаған жанашыр

Тарихи деректерге сүйенсек, Л.И.Мирзоян Қазақстанда қоғамдық, әлеуметтік, саяси-экономикалық жағдайдың әбден титықтап, тұралап тұрған кезінде келді. Бұл 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде патша үкіметінің жазалаушы отрядтарының халқымыздың денесіне салған жарасы әлі жазылып болмаған әрі ұлт-азаттық көтеріліс пен соңғы екі ашаршылықта шетелге тозып кеткен ағайындардың еліне толық оралмаған кезі еді. Оның үстіне, бұған дейін кеңестік әпербақан саясатпен қужақ – Голощекиннің «Кіші қазан төңкерісінен» туған әрекеттерден ел арасында береке-бірліктің ушыққан шағы. Осындай солақай саясаттың салдарынан әлеуметтік қарама-қайшылық шиеленісті. Өндіріс, шаруашылық, экономика күйреді. Ауылды кеңестендіру, ұжымдастыру, байларды тап ретінде жоюдың ақыры екі миллионнан астам қазақты жалмаған ашаршылыққа әкелді. Соған қарамастан, сталиндік қызыл идеология бұл апаттан аман қалғандарды тарихи зердеден, салт-санадан, әдет-ғұрыптан, ұлттық рухтан, байырғы тілі мен мәдениетінен айыру шаралары жасалып жатты.

Міне, осындай … шақта келген Л.И.Мирзоянның … қазақ халқының шын жанашыры болғанына көзіміз жетті.

Халықтың әлеуметтік, мәдени тұрмысын көтеруді қолға алды. Ашаршылықтан әбден еңсесі түскен елдің есін жинау үшін оларға несиеге мал бергізді. «Малсыз отбасы болмасын!» деген ұран көтерді… Тек елдің экономикасын көтеріп қойған жоқ, ол ұлттық мәдениетті, ұлттық рухты, тілді де көтерді. Оның қамқоршысы, жанашыры да болды. Бұл мәселелерді республикалық беделді конференциялар мен сессияларда, пленумдарда бірнеше рет көтерді. Қызмет бабымен барған жерлерінде нақтылап айналысты, тиісті тапсырмалар берді. Мәселен, 1935 жылғы маусым айының 16 күнгі Гурьев (қазіргі Атырау) қаласына барған сапарын-ақ алайық. Ол… мәдениет мәселесіне баса назар аударған. Балық консерві комбинатының консерві қалбырлары жиналған қоймаға дейін аралаған. Сонда консерві сыртындағы қағаз этикеткасын қазақ тілінде жазбағандығы үшін комбинат директорына қатаң ескерту жасап, оны тездетіп қазақ тілінде жазуға тапсырма берген…

Оның бұған дейін баспасөз қызметкерлерімен, партия ұйым басшыларымен өткізген бір кеңесінде: «Сендер теміржол бойындағы разъездер мен стансалар атауларының, ондағы ұрандар мен жарнамалардың қай тілде жазылып тұрғандығын білесіңдер ме?» деп сұрақ қойып, мұны тездетіп жөндеу керек, қазақ тілінде жазу керек» деп нұсқау берген…

Бұл екі жағдай Мирзоян қазақ тілін екінші қатарға қоймаған, оған ұсақ-түйек мәселе деп қарамаған, қазақ тілінің қамқоршысы болды деген ұғымды берсе керек.

… Мәдениет майданы қызметкерлерінің Бүкілқазақстандық бірінші сиезінде сөйлеген сөзінде Мирзоян орыс графикасына көшуді «керексіз реформа» деп тауыпты. «Ондай реформаларға әуес болмау керек… Бұл ретте өте сақ болу керек, байқау керек. Бұл мәселеге жиі ұмтылып жүргендігін айтқаныма Жұбанұлы жолдас та, Аманжолұлы жолдас та өкпелемес деп ойлаймын» деп ескертіпті. Көріпкел емес пе? Амал қанша, республикамыздан Мирзоянның өкшесі көтерілуі орыс графикасының өріс алуына кең жол ашты…

Зияда Ижанов,

зерттеуші.

Левон Мирзоян: