Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің басшыларына хат

Кеңестер Одағының алдыңғы бір мемлекеті бола тұрып, соғыс кезінде қазақ халқын әлемге танытып, өндірісте, ауыл шаруашылығында қатардан қалмай абыройлы табысқа ие болып, нығая түсіп келе жатқанда жоғарыда айтылған кемшіліктерді Ленин партиясының жолына сәйкес ғылымды бұрмалап бұзу, асыра сілтеу, халықтың жұртшылығына зиянды болып, саясатына қарсы десем, ешқандай шеңберден шыға қоймаспын. Сондықтан тарихи, ғылыми, саяси әділеттік, меніңше, мынадай ұсыныстарды тілейді:

1. Аяқасты елеусіз болып кеткен қазақтандыру мәселесін алдымен қазақтардың өздерін тіл жөнінен тәртіптеуден бастап, барлық үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп орындарында қайтадан әділеттікпен көтеріліп, қолға алынуы жөн.

2. Тиісті оқу орындарында қазақ тілі, қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы міндетті сабақ болу керек.

3. Осы кезде қаладағы қазақтың ұл-қыздарының төрттен үші орыс мектебінде оқитындықтан, ана тілінен хабарсыз болып өсуі молайып келе жатыр. Олардың ата-аналары орыс тілінде оқытуға өте әуес-ақ. Қазақ мектептерін менсінбейтіндері де екеудің біреуі болғандықтан, барлық қазақ ұл балалары, қыз балалары алдымен ана тілінде білім алатын болуы қажет.

4. Барлық ана тіліндегі әдебиет, оқу құралдары қайта қаралып, тіл шұбарлығынан тазаланып, елгезер мен елеуішпен еленгендей тазартылуы керек.

5. Тіл мәселесі бұдан былай аяқасты болып кетпес үшін:

1. Барлық сырттан алынған сөздер теріліп, әділ билік айтылып, сол мағынадағы «дауысы жайында» қазақтың ана тіліндегі сөздерге өз еркі өзіне қайта берілуі қажет. Қазақ тілінің бұқаралық қатарға қосылып, бұдан былай да ел аузында, жазушының қалам ұшында болуы керек.

2. Өзіміздің тіл байлығымызда жоқ, бұрын халқымыздың өмірінде кездеспеген жаңа заттардың аты мен атауы теріліп, заңды жүйеге салынуы керек.

3. Дәлдік үлгісімен атам заманнан бері қазақ сөздері жиналып, дұрыс талқыланып түсіндірілетін, ғылыми аумақты кітапты шығару шараларды қолдану керек.

4. Профессор Ушаковтың (Орфография сөздігінің авторы) үлгісімен қазақ сөздерін дұрыс жазуға көмек болатын кітапша көп кешікпей шығарылуы керек.

Мен әскери адаммын. Тіл мәселесіне араласарлық жөнім жоқ сияқты, бірақ айтылған мәселелер халқымыздың жауынгерлік мінез-құлқын тәрбиелеу, салт-санасы, ел намысы, адамгершілік ары, жауынгерлік мұра-дәстүріне ерекше байланысты болғандықтан, көріп-біліп, сезіп тұратынымды айтпағанда, өзіме үлкен ар, кешпес күнә деп түсінемін.

Алматы, 1944 жыл.

__________________

Мұхтар Шаханов, Мәжіліс депутаты:

Үкімет тілге шындап бет бұра ма?

2006 жылғы 15 ақпан күні Қазақстан республикасының Парламенті палаталарының бірлескен отырысында «Қазақстан республикасы Үкіметінің 2006-2008 жалдарға арналған Бағдарламасы» қабылданды. Бағдарламаны талқылау барысында Мәжіліс депутаты М.Шаханов алдағы үш жыл бойына жүргізілетін мемлекеттік тілді дамыту саясатын тағы бір нақтылай түсу мақсатымен Премьер-министрге сауал қойған еді. Депутаттың сұрағы мен оған берілген Премьер-министр Д.Ахметовтың жауабын жариялап отырмыз.

Қадірлі Даниал Кенжетайұлы!

Депутаттарға талқылауға ұсынылған 76 беттік 2006-2008 жылдарға арналған үкіметтік Бағдарламаның жарты абзацы ғана мемлекеттік тіл мен Қазақстан халықтарының тілін дамыту саясатына арналыпты. Онда да нақты қадамнан гөрі шығарып салма сөздер жазылған. Жуырда баспасөзде еліміздің бір топ сыйлы ақсақалдары Қасым Қайсенов, Әзілхан Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев және басқа қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, газет-журнал басшылары, тіл жанашырлары қол қойған Президентке, Үкіметке, Парламентке жолданған хат жарияланды. Ондағы қойылған талап-тілектердің бір де біреуі бағдарламадан көрініс таппапты. Тіпті, кезінде Үкіметтің өзі ұсынып, Президент бекіткен 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама да негізінен сөз жүзінде қалуда. Сол Бағдарламаны атқару ісі 2006-2008 жылдары жалғаса ма, жоқ әлде көпірме уәделердің бірі ретінде ұмытыла ма, ол жөнінде жаңа бағдарламада ештеңе айтылмаған.

Бұдан бұрын Тіл комитетін Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің қарамағынан алып, жеке агенттік ретінде бөлек шығару мәселесін бірнеше рет көтердік. Егер тілді дамытқымыз келсе, осындай шараға баруымыз керек-ақ! Өткенде бір әңгіме үстінде өзіңіз де уәде берген сияқты едіңіз. Осы мәселе шешіле ме, жоқ, әлде бұрынғы күйінде қала ма?

Үшінші сұрақ. Сіз балабақшаларды мемлекет есебінен қаржыландыру туралы біздің ұсынысымызды қызу қолдап, оған бір миллиард теңге, тілді дамытуға 500 миллион теңге бөлдірдіңіз. Сізге дейінгі бір де бір Премьер-министр бұл салада жомарт мінез танытпап еді. Ол азаматтығыңызға ризамыз. Бірақ тіл мәселесіне бүгінгі күн талабы деңгейінен қарасақ, мұның өзі де мысықтың тамағына бөлінген қаржыдай мардымсыз дүние екені аян. Бұл теңгеге жол саласының қызметкерлері үш-төрт шақырым ғана асфальт жол төсей алады екен. Ал тіл – жүрекке салынатын жол емес пе?! Өткендегі бөлінген теңге облыстық тіл басқармаларына жетпей де қалыпты. Мамандар тіл төңірегіндегі қордаланған проблемаларды жай ғана орнынан қозғау үшін тек биылдың өзінде қосымша 700 миллион теңге қажет екенін дәлелдеп отыр. Осы қаржыны тауып бере аласыз ба?

Даниал Ахметов, Қазақстан Республикасының Премьер-министрі:

... Үзілісте, қадірменді Мұха, өзіңізге айтқанмын, мына үлкен хатқа мен бірсыпыра жұмыс істеуім керек... Неге десеңіз, мынаның ішінде бірсыпыра қаржы талап ететін мәселелер бар. Сол себептен мен арнайы министрге... Келімбетовке тапсырма бердім.

Мына 2006 жылға республикалық бюджеттен тіл мәселесін дамытуға 500 млн. теңге қаржы бөлінді ғой. Қаржы бөлу алдағы уақыттарда жалғаса ма? Қысқа сөзбен айтқанда, болады. Жалғасады. Еліміздің, тіліміздің үлкен болашағы бар... Сол себептен бұл мәселе қалай болса да шешіледі!

«Ана тілі», 16.02.06.

_____________________