Екінші сабақ (1 сағат)

1. Мәтінді оқып, мағынасын ұғып алыңыз. Күй атасы – Құрманғазы

Туып-өскен жері Бөкей хандығы, қазіргі Орал облысының Жаңақала ауданына қарасты Жиделі деген жер. Құрманғазының әкесі Сағырбай (шын аты Дүйсенбай деген сөз бар) өнерге мойын бұра алмаған, шаруа адамы болыпты. Құрманғазының бесінші атасы Балтабай әулеті шетінен домбыраға тіл бітірген өнерпаз болса керек. Құрманғазының анасы Алқа да келін болып түскенше даланың ерке желіндей еркін өciп, ойын - тойдың шырайын келтірген.

Құрманғазы бала кезінен-ақ қос ішекті домбыра күйіне құмар болып өсті. Сондықтан да, ол сахараның атақты күйшісі Соқыр Есжанды алғаш көpiп тыңдасымен-ақ оның домбырасының тілі мен дінін түсініп, ұйып тыңдайды. Сондықтан да, өзінің замандастары Шеркеш, Байжұма, Баламайсаң сияқты күйшілердің күйін құныға тартып, сол күйлерден уақыттың ең шыншыл сырын ұғады. Ал Құрманғазының ұстазы - Ұзақ болатын.

1830 жылы Беріштен шыққан Исатай Тайманұлы мен оның жан досы, дауылпаз ақын, керемет күйші Махамбет Өтемісұлы бастаған Жәңгір-ханға қарсы шаруалар көтерілісінде Құрманғазы да болады. Сол жылдарында «Кішкентай» деген күй шығарады. 1857 жылы Құрманғазыны түрмеге отырғызады. Сібірге айдатайын деп жатқан жерден ол қашып құтылады. Екінші рет оны Орынбор түрмесіне қамайды, бірақ генерал-губернатор Перовскийдің қолдауымен құтқарылады.

Құрманғазы түрме тақырыбына бірталай күй шығарады: «Қайран шешем», «Ертең кетем», «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Арба соққан», «Перовский маршы», «Не кричи не шуми», «Машина».

Құрманғазы - өмірге ғашық күйші. Оның «Қызыл қайың», «Ақжелең», «Адай», «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер», «Назым», «Балқаймақ», «Бұлбұлдың құрғыры», «Ақсақ киік», «Төремұрат», «Қуаныш» сияқты күйлері өмірге іңкәр жанның жүрек лүпілі сияқты.

Құрманғазы 1880 жылы Астрахань түбіндегі Сақмар елді мекеніне қоныс аударады. Қауым арасында ерекше құрметке бөленген Құрманғазы Дина Нүрпейісова, Ерғали Есжанов, Меңдіғали Сүлейменов сынды мирасқорларын жинайды.

3. Kk.Wikipedia.Org

2. Мәтіні төмендегі жоспар бойынша баяндаңыз.

1. Құрманғазының туып-өскен жері, ата-анасы;

2. Құрманғазының домбыра тартуға әуестігі;

3. «Кішкентай» күйінің шығу тарихы

4. Өмірінің қиын сәттерінде шығарған күйлері;

5. Қуатты, сезімге арналған күйлері;

6. Құрманғазының мұрагерлерін тәрбиелеуі.

3. Мәтіндегі күрделі сөздер мен тұрақты сөз тіркестерінің мағынасын есте сақтаңыз.

топырақ бұйырған орны – жерленген жері

өнерге мойын бұра алмаған - өнері жоқ

домбыраға тіл бітірген өнерпаз – керемет күйші

от тілді, орақ аңызды, сөз дарыған – тілі өткір, сөзге шешен

даланың ерке желіндей еркін - ерке

(домбыраны) құныға тартып – құмарлана тартып

дауылпаз ақын - өткір ақын

тіршіліктің нұрлы сәттері - әдемі уақыт, кезең

қалтқысыз сезім – шынайы сезім

өмірге іңкәр жан - өмір сүруге құмар адам

қоныс аударады - көшеді

мирасқор - мұрагер

4. Сөйлемдерді, қажетті шылауларды қойып, толықтырыңыз.

1) Құрманғазы Орал облысында туған ... , Астрахань (Ресей) облысында дүниеден өткен.

2) Құрманғазы - керемет күйші, ... оның бесінші атасы Балтабай әулеті шетінен домбыраға тіл бітірген өнерпаз болса керек.

3) Құрманғазының әкесі Сағырбай ... шаруа адамы болыпты.

4) Құрманғазының анасы Алқа да қыз кезінен-... өнерлі болып, ойын - тойдың шырайын келтірген.

5) Құрманғазы ..... сахараның атақты күйшісі Соқыр Есжанды алғаш көpiп, оны ұйып тыңдайды.

6) Құрманғазының ұстазы - Ұзақ ... дауылпаз күйші болғысы келеді.

7) Құрманғазы көп рет тұтқындалады, ... ол шындықты күй тілімен жеткізетін күрескер күйші болған.

8) Құрманғазы түрме тақырыбына ... , өмірдің шаттық кезеңіне ... күйлер арнаған.

Қажетті шылаулар: тек қана, сияқты, өйткені, -ақ, да, де, сондықтан, өйткені.