Нормативті қазақ тілі

Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы

Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы

Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы

Пәннің постреквизиттері:

Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі

Қазақ тілін оқыту әдістемесі

ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ

Сөздердің грамматикалық қасиеттері. Грамматиканың зерттеу обьектісі тілдің грамматикалық құрылысы екені туралы. Тілдің грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік қоры тілдің негізі екені. Тілдің сөздік қоры, оның өзіндік белгілері сөздік құрамнан айырмасы, тілдін негізіне жататын себептері, негізгі сөздік қоры жоқ ешбір тілдің болмайтыны.

Тілдің грамматикалық құрылысы, оның атқаратын қызметі, грамматикалық құрылыстың ерекшеліктері грамматикалық құрылыссыз ешбір тіл болмайтыны.

ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛАЛАРЫ

Грамматика сөздің сөйлемдегі өмірін, сөйлемде қолданылу заңдылығын зерттейтін ілім болғандықтан, ол алдымен сөздің сөйлемде қандай тұлғада қалай қолданылатынын және олардың сөйлемді қалай құрастыратынын, яғни сөйлемнің қыры-сырын зерттейтіні. Осымен байланысты грамматиканың морфология және синтаксис деген екі саласы болатыны туралы.

Морфология сөз, оның сөйлемде қолданылғанда, ойдың байланысына қарай бір-бірімен түрлі тұлғада байланысқа түсетіні. Сөздердің бір-бірімен байланысы үшін сөз тұлғаларын құбылтатын, тілдің қалыптасқан амал-тәсілдерін грамматиканың морфология саласы зерттейді. Сөз тұлғаларының түрленуінің сөз таптарына байланыстылығы.

Синтаксис сөздердің бір-бірімен тіркесу заңдылығын, сөз тіркестерінен сөйлемнің құралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым екендігі.

Морфология мен синтаксис саласының бір-бірімен байланыстылығы.

Морфология сөздердің түрлену жүйесін, заңдылығын зерттегенімен, сөздердің түрленген тұлғалары жеке қолданылмай, сөйлем ішінде қолданылып, олардың атқаратын өзіндік қызметі болатыны, ол қызметтің синтаксиске қатынасынан морфология мен синтаксистің байланысы шығатыны.

Сөз тұлғаларының өзгерту, түрлену заңдылығы морфологияға қатысты болғанымен, әр сөз тұлғасының қызметі синтаксиссіз мүмкін емес екені. Керісінше, сөз тұлғалары түрленіп, бір-бірімен байланыспай, сөйлем жасалмайтыны. Бұлардың морфология мен синтаксистің тығыз байланысын білдіретіні.

НЕГІЗГІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАР

Сөздің жеке тұрғандағы мағынасы бар және сөйлемде түрлі тұлғада қолданылуына байланысты сөзге қосылатын түрлі мағыналар бар екені. Сөздің жеке тұрғандағы мағыиасы сөйлемге тәуелді болғанымен, оның орны сөздікте ғана деуге болмайтыны, сөздің сөздікте көрсетілетін лексикалык мағынасы сөйлемде де сақталаиыны. Сөйлем мағынасының сөздердің лексикалық мағынасының негізінде берілетіні.

Сөздер сөйлемде қолданылғанда, грлмматикалык құрылыстың карамағына түсіп, оның заңдылығына сай түрленіп, оның мағыналарын білдіретіндігі.Оның сөйлемге қатысы. Грамматикалық мағына, грамматикалык форма (тұлға) туралы түсініктер. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың байланысы. Грамматикалық мағынаның өзіндік белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық форманың белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық мағынаның түрлі тілдердегі әмбебаптық қасиеттері.

Грамматикалык категория, анықтамасы, белгілері, грамматикалық категорияның шарттары. Әр категорияның мағыналық құрамы, көрсеткіштері, жасалу әдістері болатыны.

Грамматикалық категорияның мағынасы грамматикалық мағынаға жататыны, ол мағынаны білдіретін тұлғалардың грамматикалык формага жататыны. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына байланыстылығы. Грамматикалық категориялардың қолданылу аясының бір сөз табының құрамында қалып қоймай, кеңею мүмкіндіктері. Сөз таптарының бәрінің де грамматикалық категориялары бола бермейтіні.

Грамматикалық категориялардың туыстас тілдермен туыстас емес тілдермен де әмбебаптық қасиеті.

СӨЗ ТАПТАРЫ

Тілдегі сөздің мағына жағыпан, атқаратын қызмет жағынан түрлігі. Ғылымда сөз атауынын үш үлкен топқа белуі: 1) атауыш сөздер, 2) көмекші сөздер, 3) одағай сөздер. Атауыш сөздердің негізгі белгілері (мағынасы, түрлену мүмкіндігі, сөйлемдегі қызметі, дербестігі). Көмекші сөздердің грамматикалық дамудың нәтижесінде қазіргі қалыпқа жеткен, лексикалық мағынасынан айрылғаны, грамматикалық мағынаға көшкені, соның арқасында дербес сөзге тіркесіп, оған үстеме мағына қосатын нұсқа қызметінде қолданылуы, дербес сөздер сияқты сөйлемде өзінше қызмет атқармауы. Көмекші сөздердің озара ерекшелігі соған байланысты бірнеше түрге бөлінуі, көмекші сөздердің түрлері. Одағай сөздердің адамның көңіл-күйін, түрлі сезімін білдіретіндігі. Одағай сөздердің ақиқат өмірдегі зат, құбылыс, оның түрлі белгілерін, қимыл-әрекет білдірмейтіні, сондықтан да оның сөйлемдегі ойдыі білдіретін сөздердің қатарында қолданылмай, сөйлемнен оқшау қолданылатыны.

Бұл үлкен үш сөздер тобының іштей ерекшелікке толықтылыгы және әрқайсысының лексика-грамматикалық сипатының да сан алуандығы. Тілдегі сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне карай ғылымда олардың сөз таптарына бөлінетіндігі. Сөздерді сөз таптарына бөлу олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін білдіретін белгілері негізінде жасалатыны. Қазақ тілінде А.Ысқақов аныктаған сөздерді топтастыру принциптері: лексикалық (семантикалық), грамматикалық (морфологиялық, синтаксистік) деп үш белгі ретінде аталатыны. Бұл үш принциптің ішкі мазмұны.

Сөз таптарының бәрі бірдей бұл үш белгіге сай келе бермейтіні.Олардың ішінде грамматикалық категориялары жоқ, түрленбейтін сөз таптары болатыны. Одағай түрленбейді, сөйлемде синтаксистік қызмет атқармайды, үстеу мен еліктеу сөздер түрленбейді, бірақ сөйлем мүшесі қызметін атқарады.

Қазақ тілінде негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, үстеу, еліктеу сөздер, шылау, одағай.

ЗАТ ЕСІМ

Зат есімнің өте ірі, негізгі сөз таптарына жататын, ол тілдегі сөздердің қомақты тобын қамтумен бірге, грамматикалық құрылысы жағынан да, синтаксистік қызметі жағынан да өте күрделі сөз табы екені.

Зат есім өмірдегі адамды қоршаған заттардың, заттық ұғымдардың, түрлі құбылыстардың, уақиғалардың атын білдіретін сөз табы екендігі. Зат есімнің мағыналық сипаты. Зат есімнің мағыналық жағынан сыр-сипатының молдығы. Деректі, дерексіз мағынапы зат есімдер, олардың арнайы көрсеткіш арқылы жасалатын қалыптасқан тұрақты үлгісі жоқтығы. Бұл мағыналардың сөздің лексикалык мағынасымен бірге берілетін мағына екені. Бірақ зат есім жасаушы кейбір жұрнақтардың көбіне дерексіз мағыналы зат есім жасайтындарының бары.

Зат есімнің жалпы, жалқы мағынасы. Ол мағынының лексикалық мағынаға қатысы. Жалпы мағыналы зат есімдер, оның өзіндік ерекшелігі. Зат есімнің жалқы мағынасы, оның ішкі топтары, олардың өзіндік ерекшеліктері.

Қазақ тілінде зат есімдердің кім? не? сұрақтарына жауап беруіне байланысты үлкен екі топқа бөлінуі. Кім? сұрағына жауап беретін зат есімдердің ішкі мағыналық топтары. Не? сұрағына жауап беретін зат есімдердің ішкі мағыналық екі тобы: 1) жанды заттардың атаулары; 2) жансыз заттардың атаулары.

КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР

Зат есім атаулының лексикалық мағынада, дербес сөз ретінде қолданылатын негізгі тобымен бірге, осындай дербес сөздерге тіркесіп қолданылатын сөз табы бары. Мұндай сөздерге көмекші сөздер жататыны. Көмекші сөздердің мағынасы, оның жалпылығы, толық мағыналы сөздерге тіркесе қолданылып, оған мағына үстеуші тілдік нұсқалардың қызметін атқаруы. Тілдегі белгілі қосымшалардың көмекші есімдерді дербес сөзбен тіркесетін қызметті атқаратыны, оның тұрақтылығы. Қосымшалардың көмекші есімнің дербес сөзге тіркесе қолданылу қызметінің тұрақтылығына, әбден қалыптасқанына байланыстылығы.

Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы оның тіркееетін дербес сөздің мағынасына байланыстылығы (үйдің іші). Көмекші есімдердің мағынасының зат есімге қатысы, зат есім мағынасына байланыстылығы.

Көмекші есімдердің түрлену қабілеті, ол арқылы шылаулардан ерекшеленетіні. Көмекші есімдердің зат есімдерше түрленуі, зат есім қатегорияларының қосымшалармен түрленуі.

Көмекші есімдердің түп төркіні туралы ғалымдардың пікірі.

Көмекші есімдердің қолданыста кейде дербес сөзсіз жеке тұруынан кездесетіні, оның себебі: 1) үстіне кигені, 2) сыртта тұр, 3) үсті-үстіне келіп жатыр, 4) сырттағы адам. Бұлардың өзіндік ерекшеліктері, көмекші есімге жататыны, көмекші есімге жатпайтындары, себебі.

ЗАТ ЕСІМНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Зат есім сөздер құрылымы жағынан жалаң және күрделі болып бөлінеді.

Жалаң зат есімдердің іштей 2 топқа бөлінуі: 1) негізгі түбір зат есімдер, 2) туынды түбір зат есімдер. Негізгі түбір зат есімінң бөлуге келмейтін бір ғана мағыналы бөлшектен тұратыны. Туынды түбір зат есімнің негізгі түбір мен сөзжасамдық жұрнақтан құралатыны, туынды түбір зат есімнің туынды лексикалық мағынасы бары, оның туынды лексикалық мағынасының жасалуына негізгі түбірдің мағынасының негіз болатыны. Туынды түбір зат есім тек негізгі түбірден ғана жасалып қана қоймай, туынды түбірден жасалады да жиі кездесетін құбылысқа жататыны. Мұндайда туынды түбір зат есімнің құрамында сөзжасамдық жұрнақтың екі я онан да көп болатыны. Туынды түбір зат есімнің жасалуына тек негізгі түбір сөзден басқа сөздердің негіз болуы кездесетіні, оның ішкі түрлері де баршылық екені: біріккен зат есімдер, қосарланған зат есімдер, құрама зат есімдер, кысқарған зат есімдер.

Күрделі зат есімдердің осы түрлерінің мағына негізділігі, әрқайсысының жасалу тәсіліне сай ерекшеліктері.

ЗАТ ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕНУ ЖҮЙЕСІ

Зат есім грамматикалық категорияларға бай сөз табына жататыны. Заттардың санын дәл көрсету қажет жағдайларда сан есімнің қолданылатыны. Тілде заттың санын дәл атау қажет емес жағдайлардың көптеп кездесуі. Тіліміздің бұл ерекшелігін білдіру үшін арнайы категориясы бар. Оған жекелік, көптік категориясы жататыны, жекелік-көптік мағыналарының зат есімге қатыстығы. Зат есімнің көптік мағынасы жекелік мағынаның зат есімнің лексикалык мағынасымен бірге түбір сөзде берілетіні, зат есімнің түбір сөзінде жекелік мағынаның бары, соны білдіретін қосымшаның жоқтығы, нөлдік форма арқылы беріле алатыны. Зат есімнің көптік мағынасы, оның заттың нақтылы көптік мағынасынан айырмасы. Көптік мағынаның берілу жолдары, көрсеткіштері, олардың қолданылу ерекшеліктері.

ЗАТ ЕСІМНІҢ ТӘУЕЛДІК КАТЕГОРИЯСЫ

Бір заттың екінші затқа меншіктігін білдіретін арнайы грамматикалық категория тәуелдік категория екендігі. Тәуелдік категориясынын мағынасы тәуелдік жалғаулары арқылы берілуі, тәуелдік жалғаудың меншіктелуін зат атауына жалғануы. Тәуелдік жалғауларының жекеше, көпше, жақты, анайы, сыпайы түрде қолданылатыны. Оңаша, ортақ тәуелдену, олардың айырмасы.

Тәуелдік жалғаулы сөздің сөйлемде үнемі ілік септіктегі сөзбен тіркесі қолданылуы, оның себебі бұндай тіркестегі сөздердің кейде біреуіні қосымшасының түсіп қалып та қолданылуы кездесетіні (мектеп үйі, біздің үй). Қолданыста тәуелді жалғаудың басқа мағына да беретіні.

Тәуелдік мағынаның жұрнақ арқылы берілуі. Тәуелдік мағынан: білдіретін -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтарының заттың иесінің атына, яғн иеленушіге жалғануы, ал меншікті заттың ешбір қосымшасыз қолданылатын (кітап менікі), мұнда меншікті заттың өз тұлғасының оның меншікті: көрінбейтіні. Оның мағынасының иеленуші зат атауымен тіркесте ғана көрінетіні.

СЕПТІК КАТЕГОРИЯСЫ

Зат есімнің септік категориясының сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасын, байланысын жүзеге асыратын категория екендігі. Сөз арасындағы қарым-қатынастың түрлілігіне қарай септік категориясы мағынасының түрлі болатыны. Септік категориясының мағынасының септік жалғаулары арқылы берілетіні.

Қазақ тілінде жеті септік бары, атау септіктің қосымшасы жоқ, калған септіктердің арнайы қосымшаларының бары, әр септіктің өзінше сұрақтар болатыны. Сөздердің септелуінің екі түрі: 1)жай септелу, 2) тәуелді септелу.

Жай септелудің жүйесі, қосымшалары, олардың сөзге жалған ерекшеліктері, сұрақтары.

Тәуелді септелу жүйесі, қосымшалары, жай септеуден ерекшелігі, сұрақтары.

СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Атау септіктің тұлғасы, мағынасы, синтаксистік қызметі, ол туралы ғылымдағы пікірлер.

Ілік селтіктің тұлғасы. Ілік септіктің қосымшалы, қосымшасыз қолданылуының себептері. Ілік септіктің негізгі мағынасы, қолданысы, мағынаның кеңуі. Ілік септіктің синтаксистік қызметі.

Барыс септіктің мағыналық құрамы. Барыс септіктің сөйлемдегі қызметі.

Табыс септіктің тұлғасы (қосымшалы, қосымшасыз) қосымшаның сөзге жалғануын талап ететін жағдайлар мен табыс септік жалғауының бейтарап қарайтын жағдайлар.

Табыс септік жалғауының мағынасы мен синтаксистік қызметі.

ЕСІМДІК

Есімдік саны жағынан үлкен сөз табына жатпайтыны, бірақ тілдегі қолданысы жағынан ірі сөз таптарынан кем емес екені.

Есімдік есімдер тобына жатқанымен, олардың ешбірінің нақтылы мағынасын (заттың атын, сындық белгілерін, санын) мағынаның жалпылығы арқылы сөйлемде білдірмейтіні. Есімдіктің бұл ерекшелігі сөздің сөйлемде қайталану қажеттілігінен құтқаратыны.

Есімдіктердің түрленуі, оның қай сөз табының орнына қолданылуына байланыстылығы, есімдікке ғана тән сөз түрлендіруші қосымша, категория жоқ екендігі.

Есімдік синтаксистік қызметі де оның қай сөз табының орнына қолданылуына байланыстылығы, сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқаратыны.

Есімдікке тэн ортақ негізгі мағыналық ерекшелік жалпы мағына болғанымен, оның іштей түрлі өзіндік ерекшелігі бары, соган орай есімдіктің мағыналық топтары бары: 1) жіктеу есімдіктер; 2) сілтеу есімдіктер; 3) сұрау есімдіктер; 4) өздік есімдіктер; 5)белгісіздік есімдіктер; 6) болымсыздык есімдіктер; 7) жалпылау есімдіктер.

Жіктеу есімдіктерінің жақтық мағынаны білдіретіні, үш жақтың жекеше-кепше түрінің есімдіктері бары. Жіктеу есімдіктері не бары 8 сөз (мен, сен, сіз, ол, сендер, сіздер, олар) болғанымен, сөйлемде өте жиі қолданылады. Жіктеу есімдіктерінің жақтық мағынасы сөйлеуші, тыңдаушы, бөгде адаммен байланысты болғандықтан, сөйлемде адам аттарының орнына қолданылып, олардың мағынасы адаммен байланысты екені. Жіктеу есімдігінің үш жағының сілтеу есімдігімен ортақтығы, бұл есімдіктің қолданылу аясының кеңдігі.

Жіктеу есімдіктерінің адам атауларының орнына қолданылу қабілеті оның зат есімнің сөз түрлендіруші қосымшалармен түрленуін қамтамасыз ететіні.

Жіктеу есімдіктерінің септелуі, жіктелуі есімдіктердің септелуінің өзіндік ерекшелігі.

Жіктеу есімдіктерінің жіктік жалғауы бойынша түрленуі, оның өзіндік мағыналық ерекшелігі, жіктеу есімдіктерінің жіктелуінің синтаксистік белгілі қызметті атқаруына қатысы.

Тәуелдік жалғауымен түрлену жіктеу есімдіктерінің 3-жағына қатысы.

Жіктеу есімдіктерінің синтаксистік қызметі.

Сілтеу есімдіктері, оның мағынасы, оған жататын сөздер. Сілтеу есімдіктерінің негізінен заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына қолданылатыны, оларга сұрақтың да соған лайық түрлері қолданылатыны.

Сілтеу есімдіктерінің не кеңістік, не мезгілге мезгейтіні, нұсқайтыны. Сілтеу есімдіктерінің кеңістікті нұсқағанда, онда алыстық, қашықтық мағынасы аңғарылатыны. Осы ерекшелігіне карай сілтеу есімдіктері екі топқа жіктелуі.

Сілтеу есімдіктері мезгілге қатысты қолданылғанда, нұсқайтын жақындығын немесе бұрынырақтығын білдіретіні.

Сілтеу есімдіктерінің түрленудегі ерекшелік, сілтеу есімдіктерінің ішкі топтарының түрленуі, оның айырмасы. Сілтеу есімдіктерінің синтаксистік қызметі.

Сұрау есімдіктері, оның мағынасы, сұрау есімдіктеріне жататын сөздер. Сұрау есімдіктерінің морфемдік құрамы, олардың құрамындағы қосымшалардың оның қандай сөздердің тобына қойылатын сұрақ екеніне қатысы.

Сұрау есімдіктерінің ішіндегі кім? не? сөздерінің түрленуі.

Сұрау есімдіктерінің қолданылуына қарай сұрау мағынасын білдірмейтін жағдайлары.

Өздік есімдікке жалғыз «өз» сөзі жатқанымен, оның тәуелденген формаларының тілде қолданылу аясының молдығы. Тәуелденген «өз» сөзі бастауыш болғанда, оның баяндауышпен жақ арқылы қиысуы, басқа тәуелденіп бастауыш болған сөзден айырмасы.

Тәуелденген өздік есімдіктің зат есімше түрленуі, соған лайық барлық сөйлем мүшесі қызметін атқаруы.

Белгісіздік есімдік, оның мағынасы, құрамындағы сөздер, олардың морфемдік құрамы. Белгісіздік есімдік жасауға белсенді қатысатын морфемалар.

Белгісіздік есімдіктердің түрленуі, синтаксистік қызметі.

Болымсыздык есімдіктер, олардың мағынасы. Болымсыздық есімдіктердің жасалуына белсенді қатысатын морфемалар.

Болымсыздық есімдіктердің түрленуі, жіктелуі, олардың тілде қолданылу аясы.

Болымсыздық есімдіктердің қолданыста өзінен кейін, негізінен болымсыз формадағы сөзді қажетсінуі, осыған орай болымсыздық есімдіктердің болымсыз мағынаның экспрессивтік мәнге ие болуына қатысуы. Болымсыздық есімдіктердің синтаксистік қызметі.

Жалпылау есімдіктері, оның мағынасы, құрамындағы сөздер. Жалпылау есімдіктерінің заттық ұғымды білдіретіні және кейде анықтау ұғымдарын білдіруге қатыстылығы. Жалпылау есімдіктерінің тәуелденуінің срекшелігі. Жалпылау есімдіктерінің жіктік жалғауды қабылдамайтыны. Олардың септелу ерекшеліктері. Жалпылау есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі.

ЕТІСТІК

Етістіктің сөз таптары ішіндегі ең күрделі сөз табы екендігі. Етістік сөз табының қазақ тіл білімінде зерттелу жайы. Етістіктің лексика-семантикалык жағынан алуан түрлілігі, өз ішінде қозғалыс, амалды білдіретін, өсіп-өну, бағыт-бағдар, көру-сес, мінез-құлық, бейнелеу мәнді, көңіл-күй мәнді, қалып етістіктері т.б. болып бөлінуі. Негізгі түбір етістіктер, туынды түбір етістіктер.

Дара, курделі етістіктер. Күрделі етістіктер жүйесі ол туралы қазіргі тіл білімнің жаңа пайымдаулары тең компонент күрделі етістік, құрамды етістік, аналитикалық формалы етістік т.б.

Негізгі және көмекші етістіктер. Көмекші етістіктер. Көмекші етістіктердің түрлері. Аналитикалык форматтар, олардың мағыналары, құрылымы, аналитикалық форматтардын етістіктің грамматикалык категорияларына қатыстылығы.

Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары. Салттылық және сабақтылық категориясы. Салт, сабақтылық мәннің етістіктің мағынасына, обьект мен субьектіге қатыстылығы.

Етістік категориясы субьекті мен обьекті қимылға (және керісінше) түрліге қарым-қатынасын білдіретін арнайы грамматикалық формалар жүйесі екендігі. Етіс түрлері, ол жөніндегі зерттелу мен оқулықтардағы ой-пікірлері. Өздік етіс, білдіретін грамматикалық қимылға қатысты субьект, оның грамматикалық тұлғасы, жасалуы, жүрнақтары.

Ырықсыз етіс, мағынасы, жасалуы, жұрнақтары. Оның басқа тұлғалармен ұқсастығы және айырмашылыгы.

Ортақ етіс, мағынасы, жасауы, жүрнактары. Оны басқа ұқсас тұлғалардан ажырату.

Етістік жұрнақтардың бір сөзде қабаттаса қолданылу ерекшелігі.

Етістіктің болымды-болымсыз категориясы. Болымды-болымсыздықтың бір грамматикалық категорияның қарама-қарсы екі жағы екендігі, етістіктердің болымды-болымсыздығының берілу жүйесі, болымдылық пен нөльдік тұлғаның сәйкестігі, болымсыздық мағынаның етістікке синтетикалық, аналитикалық жолмен берілетіндігі туралы. Болымды-болымсыз мағынаның қазақ тіліндегі бар етістікке қатыстылығы.

Қимылдың өту сипаты етістіктің дербес лексика-грамматикалық категориясы екендігі, оның ғылымда танылуы мен зерттелуі, өздік семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері мен берілу тәсілдері.

Есімше, көсемше, тұйық етіс тұлғаларының етістіктің грамматикалық категориялары ішіндегі орны.

Есімше, оның түрлері, мағынасы, жасалуы. Есімшенің екі жақты қызмет атқару. Есімшенің түрленуі: көптелуі, тәуелденуі, септелуі, жіктелуі. Есімшенің сөйлемде атқаратын қызметі. Көсемше. Көсемшенің мағынасы, жасалуы. Көсемшенің әрі қимылды, әрі қимылдың амалын білдіретін қызметі туралы. Көсемше формаларының күрделі етістік, аналитикалық формалы етістік құрамындағы қолданысы, орны. Көсемшенің жіктелуі, сөйлемде атқаратын қызметі. Тұйық етістік. Тұйық етістіктің іс-әрекеттің өту, істелу процесін емес, атауын білдіретіндігі, қимыл атауы, кимыл есім атаулары жайлы. Тұйық етістіктің көптелуі, септелуі, тәуелденуі, сөйлемдегі синтаксистік қызметі.

Модальдық категория, модальдылық жөніндегі көзқарастар, пікірлер.

Рай категориясы. Рай-мазмұн жағынан да, форма жағынан да бай грамматикалық категория. Етістіктегі грамматикалық мағынаға қос модальдік мағынаның жарыса көрінуі.

Рай түрлері: Ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай. Ашық райдағы іс-әрекеттің шақтық ұғыммен байланыстылығы.

Бұйрық рай, оның білдіретін мағыналалары I, II және III жақтағы мағыналардың бұйыру мәніне қатыстылығы. Бұйрық райдың синтетикалык және аналитикалық формалары. Бұйрық рай формаларындағы етістіктің жіктелу ерекшеліктері. Бұйрық райдың жақ тұлғасы, етістіктің түбір тұлғасы, нөльдік тұлға ұғымдарының бір-бірімен арақатынасы туралы қазақ тіл біліміндегі зерттеушілердің ой-пікірлері. Шартты рай, білдіретін мағыналары, жасалу (синтетикалық, аналитикалық) көрсеткіштері. Жіктеу ерекшелігі, -са, -се жұрнағының қосалқы қызметтері және одан туындайтын модальдік мәндер.

Қалау рай, білдіретін мағынасы, қалау мағынасының түрлі нүктелері және олардың берілу жолдары. Қалау райдың синтетикалық және аналитикалык формалары.

Шақ категориясы. Шақ категориясы етістікті өзге сөз таптарынан ерекшелендіретін негізгі грамматикалық категория екендігі. Шақ түрлері: осы шақ, келер шак, өткен шак. Шақ түрлері және оның атаулары женіндегі қазақ тіл біліміндегі ғалымдар пікірі. Осы шақ, оның мағынасы, сол мағынаны білдіретін амал-тәсілдер. Осы шақтың түрлері. Осы шактағы етістіктің болымды-болымсыз формада қолданылуы. Өткен шақ, оның сөз ішінде бөлінуі, өткен шақтың түрлері, олардың берілу жолдары. Келер шақ, оның түрлері, жасалуы. Етістіктің жіктелуі. Етістіктің жақ категориясы.

Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметі.

ҮСТЕУ

Үстеу – сөз табының бірі, оның семантикалық сипаты. Үстеудің қимылдың алуан түрлі күй-жайларын, түрлі белгілерін білдіретіндігі, өз алдына жеке сөз табы екендігі. Үстеу сөз қатарының тілдің турлі тәсілдері арқылы тарихи калыптасқаны. Сондықтан басқа да сөздер тобымен төркіндігі морфологиялық құрамы жағынан негізгі түбір, туынды түбір үстеулер болатындығы. Дара және күрделі үстеулер болып бөлінетіндігі. Үстеулердің арнайы морфологиялык түрлену жүйесінің жоқ екендігі. Үстеу грамматикалық категориясы жоқ сөз табы. Үстеу сөздердін мағынасына қарай мезгіл, мекен, мөлшер, сын-бейне, күшейту, мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері болып бөлінетіндігі. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы я дәл мерзімін білдіріп, қашан? қашаннан? сұрақтарына жауап беретіндігі, мезгіл үстеулердің қатары. Мезгіл үстеулер, олардың құрылысының біркелкі еместігі. Дара және күрделі болып келуі, жасалу жолдары, сөйлемдегі орны, атқаратын синтаксистік қызметі. Мекен үстеулері, олар кимылдын орнын, мекенін, бағытын білдіруі, сұрақтары қайда? қайдан? Мекен үстеуіне жататын сөздер, олардың тұлғаларыньщ бірыңғай еместігі. Мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері, білдіретін мағыналары, сұрақтары, оларға жататын үстеу сөздер. Үстеулердің сөйлемдегі қызметі. Пысықтауыш болуы, үстеулердің әрқашан өздері пысыктайтын сөздерінен бұрын тұратындығы, алайда мезгіл үстеулерінің сөйлемде орын талғамайтындығы. Кей жағдайларда үстеулердің бастауыш, толықтауыш, баяндауыш қызметінде жұмсалуы.

ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕР

Еліктеу сөздердің лексикалық және тұлғалық жағынан өзгеше сөз табы екендігі. Еліктеу сөздердің қатары айналадағы түрлі-түрлі дыбыстарға еліктеуден қимыл-әрекеттерді, қилы-қилы көріністерін бейнелеуден туатын сөздер тобы екендігі.

Еліктеу свздердің түрленбейтіндігі. Еліктеу сөздердің іштей еліктеуіш және бейнелеуіш сөздерге бөлінетіндігі. Олардың сипаттамасы, қатары, құрамы, еліктеуіш сөздердің сөйлемдегі қызметі. Олардың сөздермен тіркесу қабілеті туралы.

Еліктеу сөздердің фонетика-морфологиялық сипаты. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамының буын жігінің, айтылу ырғағының қалыптасқан, әрі орнықты, әрі жүйелі заңдылықтарының бар екендігі. Еліктеу сөздердің құрылысына қарай дара және күрделі болып келетіндігі. Дара еліктеу сөздердің негізгі және туынды болып бөлінетіндігі. Негізгі еліктеу сөздерге есту, көру арқылы қабылданған табиғат құбылыстары, көрініс бейнелерінің атауларының жататындығы, туынды еліктеу сөздерге жалпы сипаттама. Күрделі еліктеу сөздер.

Негізінен етістіктермен тіркесіп пысықтауыш мүше қызметін атқаратындығы, құранды мүшенің құрамында келіп бастауыш қызметінде қолданылуы. Зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қызметте де келетіндігі.

ШЫЛАУ

Шылаулардың басқа сөз таптарынан ерекшелігі. Шылау сөздер әуелгі дербестігінен айырылған көмекші сөздер ретінде қызмет атқаратыны. Шылаулардың дәнекерлік қызметінің және атаушы сөздермен тіркесу кабілетінің олардың қалыптасқан грамматикалык мағыналарының сипаттарына қарай жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер болып бөлінетіндігі.

Жалғаулықтар, олардың өздеріне тән грамматикалық қызметі. Жалғаулықтардың өзара тең дәрежедегі бірыңғай сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді байланыстыратындығы. Байланыстыру қабілетіне қарай салыстырғыш және сабақтастырғыш жалғаулықтар болып бөлінетіндігі. Ыңғайлас, талғаулықты, қарсылықты, себеп-салдар, шарттық, ұштастырғыш жалғаулықтар, олардың қатары, сипаттамалары. Септеуліктер, олардың өзі қатысты сөздің белгілі тұлгада тұруын талап ететіндігі және тіркескен сөздерге себептік, бағыттық, мезгілдік грамматикалық мағыналарды үстейтіндігі. Септеулік шылаулардың жалғаулық шылаулармен қызметтерінің ұқсастығы мен айырмашылығы. Демеуліктер, олардың өздері тіркесетін сөздерге түрлі қосымша реңктер үстейтіндігі. Қосатын реңк мәндеріне сай сұраулық, күшейткіш, болжал, болымсыздық, қомсыну мәнді демеуліктері болып бөлінетіндігі.

ОДАҒАЙ

Одағай лексика-грамматикалық сипаты жағынан адамның әр түрлі көңіл-күйіне байланысты ишараттар және төрт түлік малға арнайы айтылатын, сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтін, оқшау қолданылатын сөздер тобы екендігі. Одағайлардың зерттелуі. Одағайлардың түрлері: негізгі оодағайлар, туынды одағайлар. Одағайлардың мағынасына қарай бөлінулері: көңіл-күй, ишарат одағайлары. Одағайлардың сөйлемде лепті, сұраулы сөйлемдердің құрамында келетіндігі. Екі түрлі жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алатындығы: 1) Көмекші етістіктермен тіркесіп, күрделі мүшенің құрамында келгенде; 2) Түрлі қосымшаларды қабылдау арқылы заттанып барып әр түрлі сөйлем мүшесі бола алады.

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы бойынша лекциямен бірге практикалық сабақтар жүргізу жоспарланған. Негізгі мақсаты студенттің осы ғылыми курс бойынша меңгерген ғылыми-теориялық білімін жүйелеп, оны практикалық тұрғыдан талдап, тани білу дағдысын қалыптастыру, тұрақтандыру. Практикалық сабақтардың мазмұн, мақсаты туралы басшылыққа алатын көмекші оқу құралдары:

1. Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтың мазмұны. (Методикалық құрал). Алматы, 1991.

2. Исаев С, Бектұров. Грамматикалык талдау тәсілдері. Алматы, 1986.

З. Жоғары оқу орындарына арналған қазіргі қазақ тілі курсының программасы. Алматы, 1982.

4. Қазіргі қазақ тілі бағдарламасы. Фонетика, морфология, синтаксис. Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1994.

Төменде багдарламадағы тақырып желісі бойынша өткізілетін практикалық сабақтарда қарастырылатын мәселелер жүйесі көрсетілді және міндетті түрде студент конспекті жасайтын әдебиеттер көрсетілді. Сөз таптарының жасалу сөзжасам курсында өтілетіндіктен жеке сұрақ ретінде қарастырылады.

ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛАЛАРЫ ТІЛДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ

Грамматиканың зерттеу обьектісі, грамматиканың салалары, морфология, синтаксис, морфологияның зерттеу обьектісі. Тілдің грамматикалық құрылысы ұғымы жайлы, негізгі грамматикалық ұғымдар.

ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА МЕН ГРАММАТИКАЛЫҚ ФОРМА:

ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ

Грамматикалық және лексикалық мағына айырмашылығы, арақатынасы. Грамматикалық мағына, түрлері, тілде олардың берілу тәсілдері. Ол туралы ғалымдар пікірлері, Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма, олардың бір-бірімен байланыстылығы. Грамматикалық форманың берілу тәсілдері. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі. Ол туралы ғылымдағы көзқарастар. Нөльдік форманың қазақ тіліндегі парадигмалық сипаты.

Грамматикалық категория ұғымы грамматикалық категорияның сипаты. Грамматикалық категория түрлері.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1.Ысқақов А. Грамматикалық мағына және грамматикалық форма. «Қазақстан мектебі» журналы, 1961. № 4, 60-66.

2.Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы. «Қазақстан мектебі» журналы, 1961. № 8, 39-45 бб.

3.Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. «Қазақстан мектебі» журналы, 1962. № 7.

4. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз енері. Алматы, 1978,21-28 66.

5.Исаев С. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігі және нөльдік тұлға туралы, Қазақстан мектебі, № 8, 1976.

6. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, Ана тілі, 1992. 8-40 б. 48-58 б.

СӨЗ ТАПТАРЫ. СӨЗДЕРДІ ТАПТАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ

Сөздерді таптастырудың негізгі принциптері, ол принциптердің мәні мен сипаты. Сөз таптарының шығуы мен дамуы. Қазақ тіліндегі сөз таптары. Бейтарап сөздер.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1. Қордабаев Т. Сөздерді топқа бөлу тарихынан (мақала) / Қазақстан мектебі, 1985,7-

2. Ыскақов А. Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы (мақала) / Қазақстан мектебі, 1961, 8.

З.Жанпейісов Е. Модальдық мағына білдіретін кейбір сөздердің құрылымдық сипаты // Қаз ССР ҒА хабарламасы, 1983,1.

4. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы: Мектеп, 1988, 92-256 бб.

5. Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі сөздер мен сөз таптарының морфологиялық құрылысы. Алматы, 1968. 7-16 бб.

ЗАТ ЕСІМ

Зат есімнің семантикалық сипаты. Семантикалық ерекшеліктері бар топтары адамзат, ғаламзат есімдері, жалпы, жалқы зат есімдер. Жалқы есімдердің ауқымы, өз ішінде бөлінуі, қолданылу аясы. Даралау, жинақтау, көптік, эмоция-экспрессівті мәнді зат есімдер. Зат есімнің морфологиялық сипаты. Зат есімнің құрылымы: жалаң, күрделі зат есімдер. Түбір, туынды зат есімдер. Күрделі зат есімдер. Зат есімнің көптік категориясы. Зат есімнің тәуелдік категориясы. Зат есімнің септік категориясы. Зат есімнің жіктелу срекшелігі. Көмекші есімдер, олардың көлемдік, мезгілдік мәнді білдіруі, көмекші есімдердің зат есім шеңберінде қолданылу ерекшелігі. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі оның түрлену жүйесімен байланыстылығы.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу ушін/

1. Нұрғалиев М. Көптік жалғау туралы. Алматы, 1973.

2. Данияров А. Қазіргі қазақ тілінде көптік категориясының берілу жолдары. Тіл және әдебиет мәселелері. Алматы, 1963.

3. Оралбаева Н. Зат есімнің кептік категориясы. Қазақ тілі мен әдебиеті,1959.

4. Оралбаева Н., Балтабаева Ж. Түркологиядагы атау (негізгі) септік проблемасы. Қаз ССР ҒА Хабарлары. Филология сериясы. 1982.

5. Нұрмағамбетова Ә. Дағдыдан тыс тәуелдік жалғау. «Қазақстан мектебі» журналы, 1971, № 7, 95-96 бб.

6. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі септік жалғауының берілетін мағыналары. Труды научной конференции, посвященном 40-летию КазПИ им. Абая, Алма-Ата, 1968.

СЫН ЕСІМ

Сын есімнің мағынасы. Сын есімге жататын сөздер. Семантикалық сипаты. Сапа және қатыстық сын есімдер, құрамы. Сын есімнің грамматикалық сипаты. Сын есімнің шырай категориясы. Шырай түрлері, жасалуы. Сын есімнің сөйлемдегі қызметі.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1.Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары. Алматы, 1961.

2. Мұсабекова Ф. Сын есім, оның қолданылуы. Жинақ. Қазақ филологиясы. Төртінші кітап. Алматы, 1977. 44-51 б.

З. Исаев С. И тұлғалы қатыстық сын есімдер және сөз тіркесін құраудағы оның ролі туралы. ҚазССР ҒА-ның хабарлары, 1965, 1-шығуы.

4.Шәкенов М. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы, Алматы, 1961.

САН ЕСІМ

Сан есімнің лексикалық және грамматикалық сипаты. Сан есімнің құрылымына әсері, дара және күрделі сан есімдер. Сан есімнің мағыналық таптары, олардың сұрақтары, қатары, жасалуы, сөйлемдегі қызметі.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1. Хасенов А. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957.

2. Сайранбаев Т. Сын, сан есімдердің етістікпен тіркесі. Алматы, 1966. Дисс.автореф. Алматы, 1966.

3. ШаҺарман Г. Бір, жалғыз, екі, егіз сөздерінің семантикалық ерекшеліктері. Жинақ: Қазақ тілі және лингводидактика мәселелері. Алматы, АлМУ, 1997, 108-112 6.

ЕСІМДІК

Есімдіктің лексика-грамматикалық сипаты; Сөз табы ретіндегі ерекшелігі мағыналық түрлері; Жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, белгісіздік, жалпылау, болымсыздық есімдіктері, ерекшеліктері, олардың түрленуі, сөйлемдегі қызметі, есімдікке ауысқан сөздер (прономиналдану).

ӘДЕБИЕТТЕР /конснектілеу үшін/

1. Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. Алматы, Ғылым,1961.

2. Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер тарихынан, Алматы, 1966.

3. Ахметов Ә., Жүнісбекова К., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліне арналған жаттығулар. Морфология (оқу құралы). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1998.

ЕТІСТІК

Етістіктің лексика-семантикалық, грамматикалық сипаты. Етістіктің зерттелуі. Етістіктің семантикалық топтары, зерттелуі, туынды етістіктер. Етістік түбірдің семантикалық ерекшеліктері, ғалымдар көзқарастары.

Негізгі және көмекші етістіктер. Көмекші етістіктердің түрлері. Етістіктің аналитикалық форманттары, құрылымы, мағыналары.

Қалып етістіктері. Қимылдың өту сипаты. Дара және күрделі етістіктер. Күрделі етістік мәселесі туралы. Қазақ тіл біліміндегі жаңа көзқарастар, зерттеулер.

Етістіктің лексика-грамматикалық категориялары. Салт, сабақты етістіктер. Салт, сабақтылықтың обьект мен субьектіге қатыстылығы. Салт стістіктің сабақтыға, сабақты етістіктің салтқа айналуы.

Етістер, етістің түрлері: негізгі етіс, өздік етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс. Етістердің білдіретін мағыналары, әрқайсысының жасалу ерекшелігі. Етіс жұрнақтарының қабаттаса қолданылуы.

Болымды, болымсыз етістіктер. Болымды мағыналық етістік, түбірмен сәйкестігі. Болымсыз мағынаның етістікте берілу тәсілдері. Синтетикалық, аналитикалық тәсілдер, көрсеткіштері. Болымды, болымсыз мағынаның барлық етістікке тән екендігі.

Есімше, оның жасапуы, мағыналық түрлері. Есімшенін есіммен етістікке қатыстылығы. Есімшенің түрленуі, синтаксистік қызметі, жіктелуі.

Көсемше, білдіретін мағынасы, негізгі және жанама қимылды білдіруі, жасалуы. Көсемшенің жіктелуі, сөйлемде атқаратын қызметі.

Тұйық етістік, білдіретін мағынасы. Тұйық етістіктің шақ категориясына қатыстылығы. Тұйық етістіктің қолданылу ерекшелігі, сөйлемдегі қызметі.

Етістіктің рай категориясы. Модальдік мағынаның рай формалары көрінісі. Рай түрлері: ашық рай, бұйрық рай, қалау рай, шартты рай. Ашық рай оның басқа райлардан ерекшелігі, білдіретін мағынасы, ашық рай формасында қолданылатын етістіктің жіктелуі. Бұйрық рай, мағынасы, семантикалық мәні. Бұйрық рай формасындағы етістіктің жіктелу ерекшелігі. Қалау рай мағынасы, семантикалық мәні, рай жасаушы морфемалар. Қалау райдың аналитикалық мәні. Қалау рай формасындағы етістіктің жіктелу ерекшелігі. Шартты рай, мағынасы, жасалуы, сөйлем құрылымындағы ерекшеліктер. Шартты райдың аналитикалық форманттары. Шартты рай формасындағы етістіктің жіктелуі.

Етістіктің жақ категориясы, жіктелуі (қысқаша, толық, көпше, жекеше түрлері, етістіктің әр категориясын өткендегі жіктелуі туралы мәліметтерді жинақтау туралы).

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу ушін/

1. Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. Алматы, 1957.

2. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары (тіркесімі, сөздегі орны). Алматы, 1980.

З. Сауранбаев Н. Деепричастие в современном казахском языке. А., 1940.

4. Оразов М. Семантика казахского глагола. Д.д. афтореф, 1983.

5. ОразовМ. Қазақ тіліндегі қалып етістіктер. 1980, 176 6.

6. Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. Алматы, 1958.

7. Әбілкаев А. Де етістігінің мағыналары мен қызметтері. Алматы, 1958.

8. Қасымова Б. Қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің тірек компоненттері. Қазақстан мектебі, 1984, № 5, 60-61 б.

9. Қасабекова Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі бір буынды негізгі түбір салт етістіктердің семантикалық құрылымы. Канд. дисс.автореф. Алматы, 1992.

10. Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық, болымсыздық категория. Докт. дисс.автореф. Алматы, 1998.

11. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы. Алматы, 1953.

12. Омарбеков С. Қалау рай және кейбір түрлері жөнінде. ҚазССР ҒА-ның хабарлары, филология және өнертану сериясы, 1960, 1 шығуы.

ІЗ. Жұмағұлова О. Көсемшенің қызметтері туралы. Жинақ. Алматы, 1998, 23-25 б.

14. Омарова А. «Осы шақтың Ж.Жұбановқа дейінгі грамматикалардагы көрінісі» // Проф. Н.Оралбаева және қазақ тілі білімінің мәселелері. Алматы, 1998, 48-51 б.

15. Мамаділова Қ. Етістіктің кейбір модальдық конструкцияларының тарихи тамырлары // Қазіргі қазақ тілі теориясы мен оны оқыту әдістемесінің мәселелері. Алматы, 1995, 18-21 бб.

16.Мұхамеди Қ. Қимылдың тездігін білдіретін тәсілдің өзіндік белгілері «Қазақстан жоғары мектебі» журналы. Алматы, 1997, № 3, 19-23 б.

ҮСТЕУ

Үстеу – өз алдына жеке сөз табы. Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты. Үстеудің мағыналық топтары: мезгіл, мекен, максат, себеп-салдар, топтау үстеулер. Оларға жататын сөздер, құрамы, қолданылу ерекшеліктері. Оларға жататын сөздер, құрамы, қолданылу ерекшеліктері. Дара, күрделі үстеулер. Үстеудің сөйлемдегі қызметі.

ӘДЕБИЕТТЕР/конспектілеу үшін/

1. Искакова А. Наречие в казахском языке. Алма-Ата, 1960.

2. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы: Мектеп, 1982, 108-112 бб.

З. Ахметов Ә., Жүнісбекова К., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліне арналган жаттығулар. Морфология (оқу құралы). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1998.

ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕР

Еліктеу сөздерге жататын сөздер. Еліктеу сөздердің түрлері. Еліктеуіш сөздер, олардың дыбыстық құрамы, буын жігі, қолданылуы. Бейнелеуіш сөздер, олардың дыбыстық құрамы, буын жігі, қолданылуы. Еліктеу сөздердің құрамы, басқа сөздермен тіркесуі. Еліктеу сөздердің сөйлемдегі қызметі.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1. Сарыбаев Ш. Еліктеуіш сөздер. Алматы, 1982.

2. Қатембаева Б. Подражательные слова в казахском языке. АКД., Алма-Ата, 1965.

3. Қатембаева Б. Еліктеуіш сөздерді оқыту. Алматы, 1973.

ШЫЛАУЛАР

Шылаулардың сөз табы ретіндегі лексика-семантикалық сипаты. Шылаулардың түрлері: 1) жалғаулықтар, олардың негізгі қызметі, өз ішіндегі мағыналық түрлері; 2) септеуліктер, олардың негізгі қызметі мен мағыналық түрлері, жалғаулық шылаулармен ұқсастығы және айырмашылығы; 3) демеуліктер, олардың қызметі, өз ішіндегі мағыналық түрлері, кейбір демеуліктердің емлесі.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1. Әміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы, 1959.

2. Кенжебаева Ф. Шылау сөздер, «Қазақстан мектебі», № 9, 1962.

3. Шақаман Ы. Демеулік шылаулардың зат есімге тіркесі мен қолданылу аясы. «Қазақ тілі мең әдебиеті» журналы, 1967, № 9, 77-80 б.

ОДАҒАЙ

Одағайдың сөз табы ретіндегі ерекшелігі. одағайдың құрылымы. Одағайдың мағыналық түрлері. Одағайдың сөйлемдегі қызметі.

ӘДЕБИЕТТЕР /конспектілеу үшін/

1. Сарыбаев Ш. Междометия в казахском языке. Алматы, 1959.

2. Ыбыраев С. Бір фонемалы одағайлардың мағынасы мен интонациясы // Қазақстан мектебі, 1984, № 8, 71 б.

ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР

Қазіргі қазақ тілінің морфология курсы бойынша практикалық семинар сабақтармен қатар оқу жоспарында лабораториялық сабақтар да бар. Олардың сағат саны әр мамандықтың оқу жоспарында әр түрлі болып келеді. Сол себепті сағат санын көрсетуге мүмкіндік болмайды. Жоғары оқу орындарының қазақ филологиясы факультетіндегі лабораториялық жұмыстарға арналған үш көмекші құрал баспадан жарық көрген. Олар: 1) Ахабаев Ә., Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінен лабораториялық жұмыстар. Морфология. Алматы, 1992. 2) Лабораториялық жұмыстар. Авторлар: Н.Оралбаева, Ғ.Қалиев, К.Бейсенбаева, С.Хасанова, Б.Шалабаев. Алматы: Ана тілі, 1992. 3) Ә.Ахметов, К.Жүнісбекова, Ф.Оразбаева. Қазіргі қазақ тіліне арналған жаттығулар (морфология). Алматы: Республикалық баспа кабинеті,1998.

Бұл құралдарда лабораториялық жұмыстың орындалу шарттарын түсіндірген. Әрбір сабақтың мазмұнына сай қажетті негізгі және қосымша әдебиеттер көрсетілген. Теориялық берілген дайындықты, тапсырмадағы талдау үлгісін студент үйде жасайды. Сонымен бірге оқытушының көмегімен түсініксіз мәселелер бойынша студентке түсінік беріледі.

Лабораториялық сабақтарға негізінен теориялық та, практикалық та жағынан біршама күрделі немесе ол мәселе жөнінде бірыңғай көзқарас қалыптаспаған, қиындық келтірілген тақырыптар ұсынылады.

Лабораториялық сабақтардың тақырыбын оқытушы студенттердің білім деңгейін, қабілеттерін ескере отырып, өзі таңдауына болады. Сондай-ақ, факультеттегі немесе кафедрадағы әдістемелік секцияның нұсқауын басшылыққа ала отырып жұмыс жасайды. Лабораториялық сабақтардың мақсаты сол тақырып бойынша студенттің меңгерген теориялық, практикалық білім деңгейін анықтау түсініксіз мәселеге студенттің көзін жеткізу. Бұл тақырып бойынша сабақтар да өткізілетіні белгілі. Бірақ практикалық, семинар сабақтарына жалпылық сипат тән де, лабораториялық сабаққа әр студентпен жеке жұмыс сипаты тән. Мұнда әр студенттің өз бетімен жеке жұмыс жасауы талап етіледі. Бұл сабақтарда студент қазіргі қазақ тілінің морфологиялық курсы бойынша теориялық білімін іс жүзінде көрсетуге мүмкіншілік алады, екіншіден, талдау, жинақтау, қорытындылауға дағдыланады және сол тақырып туралы қосымша әдебиеттен оқығанын пайдаға асырады. Лабораториялық сабақтардың нәтижесі қоллоквиум қорытындысына әсер етеді.

Студенттердің өз бетімен істейтін жұмысы (СӨЖ)

1. Қазақ тіл біліміндегі сөз таптарын жіктеу туралы пікірлер

2. Көмекші есімдердің мағынасы мен қызметі

3. Күрделі зат есімдердің түрлері, орфографиясы

4. Күрделі сын есімдердің ішкі құрамдарының түрлері

5. Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары

6. "Бір" сан есімінің қолданыс ерекшелігі

7. Құрамында сан есім бар тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы мен қолданылуы

8. Есімдіктің есімдер тобына жататындығы, мағынасының жалпылығы, оның кандай мағынада қолданылуы контекстен көрінетіндігі

9. Жіктеу, сілтеу есімдіктерінің түрленуі

10. Етістік түбірдің семантикалық ерекшеліктері туралы ғалымдар көзқарасы

11. Қимылдың өту сипаты категориясы

12. Етіс жұрнақтарының қабаттаса қолданылу ерекшеліктері

13. Шартты райдың мағынасы. Қалау рай мен шартты райлардың тұлғасындағы ұқсастық пен айырмашылығы

14. Есімше, көсемшелердің сөйлемдегі қызметі

15. Етістіктің шақтары, жасалу жолдары, түрлері

16. Үстеудің тарихи қалыптасуы, үстеу түбірлері

17. Еліктеу сөздердің мағыналық топтары

18. Жалғаулықты шылаулардың салаластырғыштық және сабақтастырғыштық болып екіге бөлінуі

19. Одағай, тұлғалық құрылымы

20. Зат есімнің мағыналық топтары

21. Комекші есімдердің қолданылу ерекшеліктер

22. Тәуелдік жалғаудың грамматикалық қызметі

23. Септік жалғауларының мағынасы

24. Көптік мағынаның берілу жолдары

25. Сын есімнің мағыналық ерекшеліктері

26. Сан есімнің мағыналық топтарының қолданыстағы ерекшеліктері

27. Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері

28. Етістіктің лексика-семантикалык топтары

29. Күрделі етістіктердің құрылымдық ерекшеліктері

30. Есімшенің синтаксистік қызметі

Студенттің оқытушымен бірлесіп жасайтын жұмысы (СОЖБЖ)

1. Грамматикалық мағынаның түркі тілдеріндегі әмбебаптық қасиеттері

2. Грамматикалық категорияның сөз таптарына байланыстылығы

3. Зат есімнін жасалу жолдары (синтетикалық, аналитикалық, лексикалық) тәсілдері

4. Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу жолдары

5. Омоним сөздердің сөз таптарына қатыстылығы

6. Сын есімдердің басқа сөз таптарына ауысуы

7. Қазақ тіл біліміндегі шырай түрлерін топтастыру туралы пікірлер

8. Сан есім мен сын есімнің ұқсастыктары мен өзіндік ерекшеліктері

9. Сандық категориясы

10. Сілтеу есімдіктерінің кеңістік пен мезгілді нұсқауына байланысты түрлері

11. Сұрау есімдіктерінің қолдануда сұрау мағынасын білдіретін жағдайлары

12. Етістіктің лексика-семантикалық түрлері

13. Болымсыз мағынаның етістікте берілу тәсілдері синтетикалық, аналитикалық көрсеткіштері

14. Тұйық етістіктің сөйлемдегі қызметі

15. Бұйрық рай, семантикалық мәні, аналитикалық, синтетикалық формалары

16. Етістіктің жіктелу, қысқаша, толық, кепше, жекеше түрлері

17. Етістіктің сөйлемдегі қызметі

18. Үстеулердің сөйлемдегі синтаксистік қызметі

19. Еліктеу сөздердің фонетикалық-морфологиялық сипаты

20. Шылаулардың емлесі. Жалғаулықты демеулік шылаулар

21. Модаль сөздер

22. Көсемшенің синтаксистік қызметі

23. Етістіктің райлары және олардың мағыналық ерекшеліктері

24. Үстеулердің мағыналық ерекшеліктері

25. Септеулік шылаулардың мағыналары

26. Демеулік шылаулардың мағыналары

27. Жалғаулық шылаулардың грамматикалық қызметі

28. Еліктеуіш сөздердің қолданысы

29. Етістік түбірдің семантикалық ерекшеліктері туралы ғалымдар көзқарасы

30. Қимылдың өту сипаты категориясы

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы: Мектеп, 1967

2. Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың мағынасы мен қызметі. Алматы.1996.

3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, Ана тілі, 1992.

4. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1992.

5. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. Алматы,1999.

6. Ибатов А. Сөздердің морфологиялық құрамы. Алматы, 1983.

7. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.

8. Б.Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, 1992.

9. Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы: Наука, 1986.

10. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.

11. Қасабек Қ., Мүхамади Қ.Қазіргі қазақ тілі / Морфология/. Алматы, 2004.

12. Қасабекова Қ. Негіз түбір салт етістіктер / Оқу құралы. Алматы, 1998

13. Қасабек Қ. Бір буынды негізгі түбір салт етістіктер. Алматы, 1999.

14. Н.Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. Алматы, АлМу-дың баспасы, 1996.

15. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есім категориясы. Алматы, 1961.

16. 16. Оразбаева Ф.Ш. т.б. Қазіргі қазақ тілі. Оқу құралы. Алматы, 2005.

17. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктердің аналитикалық формалары. Алматы, 1975.

18. Оралбай Н Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы, 2002.

19. Омарова Б. Сұрау есімдіктері, оның грамматикалық ерекшеліктері. КДА. Алматы,1999.

20. Сыздыкова Г. Қазіргі қазақ тіліндегі қатыстық сын есімнің семантикалық және стильдік сипаты КДА. Алматы, 2003.

21. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, 1982.

22. Хасенова А.Қ. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. Алматы, 1971.

23. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957.

24. 24.Хасенов Ә. Тіл білімі. Алматы, 1996.

25. Хусайынов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. Алматы, 1988.

26. Шаьаман.Ы. Демеулік шылаулардың функционалды сипаты. Павлодар, 2002.

27. Шаьарман Г. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері. Алматы, 1998.

28. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі / Морфология. Алматы: Ана тілі, 1991.

Авторлары:

Н.Оралбаева - ф.ғ.д., Қайнар университетінің профессоры

Қ.Қасабек — ф.ғ.к., Абай атындагы ҚазҰПУ-нің Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасының доценті. Ж.Балтабаева - ф.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасының доценті.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

БОЛАШАҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Бекітемін»

Педагогика факультетінің деканы,

_________ф.ғ.к А.Ө.Байдаулетова

«____» _______________» 2012 ж

ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Мамандығы	5В0111700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Курс	3
Оқу тобы	КЯ-10
Пәні	Қазіргі қазақ тілі морфологиясы
Кредит саны	2
Семестр	3
Лекция	15
Практикалық сабақ	15
СОӨЖ	30
СӨЖ	-
Емтихан	3 (ІІІ семестр)
Барлығы	63

Қызылорда, 2012 ж

Жұмыс оқу бағдарламасын дайындаған «Болашақ» университеті «Тарих және филология» кафедрасының аға оқытушысы, филол. ғыл. кандидаты А.Ө.Байдаулетова.

Жұмыс оқу бағдарлама 5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті жанындағы «Білім»тобындағы мамандықтар бойынша ОӘС-ы әзірлеген және ұсынған, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 11 мамыр 2005 жылы №289 бұйрығымен бекітілген және енгізілген «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» типтік оқу бағдарламасы негізінде жасалды.

Бағдарлама «Тарих және филология» кафедрасының отырысында талқыланып, ұсынылған.

№1 хаттама, 27.08.2012 жыл

Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., профессор Т.Еңсегенұлы

Кафедра: Тарих және филология

Оқу тобы: КЯ-19

Кредит саны: 2

Семестр: 3, 2012-2013 оқу жылы

Курс аты: Қазіргі қазақ тілі морфологиясы

Курс оқытушысы: А.Ө.Байдаулетова

Курстың сипаты

“Қазіргі қазақ тілі” – Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарының қазақ филологиясы факультеттерінде “қазақ тілі мен әдебиеті” мамандығын дайындайтын бөлімнің оқу жоспарына ендірілген ғылыми курс. Бұл курс фонетика, лексика, грамматика деген бөлімдерден тұратын, өзара тығыз байланыста келетін тіл білімінің салалары. Көп жылдардан бері тіл ғылымының бұл салалары жоғары оқу орындарында арнайы жасалған бағдарламалар мен оқулықтар негізінде жеке-жеке пән ретінде жүргізіліп келеді.

Грамматикалық мағыналар мен олардың берілу және жарыққа шығу жолдары,амал-тәсілдері,грамматикалық категориялар грамматиканың негізгі объектісі болатын болса, бұл бағдарлама солардың ішінде жеке пән ретінде оқылатын грамматиканың бір саласы морфологияға арналған. “Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” пәнінің бағдарламасы қазақ тіліндегі сөздердің лексика-грамматикалық топтарын, тілдегі грамматикалық мағыналар мен формалар туралы берілетін ғылыми-теориялық білімді жүйелі жүргізудің негізгі бағыт-бағдарын ұсынады. Бағдарлама қазақ тіліндегі сөздердің тұлғалық өзгеруі, сөз және оның формалары, оны қарастырудың жолдары мен тәсілдері, амалдары туралы және сөз атаулының әлденеше рет өзгеріске ұшыраған түрлері мен олардың топтарға бөлінуі, әр топқа енген сөздердің өзіне тән грамматикалық сыр сипаты жөнінде студенттерге терең теориялық білім беру мақсатын көздейді және тілдік тұлғаларға практикалық тұрғыда талдау жасай отырып, морфология пәнінің ғылыми түсіну міндетін қояды.

Курстың мақсаттары мен міндеттері

“Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” пәні төмендегідей міндеттерді қамтиды:

• Болашақ мұғалімдерді қазіргі қазақ тілінің морфологиялық құрылысының теориялық негіздерімен таныстыру.

• Практикалық, лабораториялық сабақтар мен СОБЖ, СӨЖ арқылы студенттердің морфологиядан бағдарламалық материалдарды меңгеретіндей шеберліктерін қалыптастыру.

• Студенттердің морфологияға қатысты ғылыми еңбектерді ғылыми тұрғыдан зерттеп тану қабілеттерін дамыту.

Пәннің пререквизиттері:

Нормативті қазақ тілі

Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы

Қазіргі қазақ тілінің лексиқологиясы

Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы

Пәннің постреквизиттері:

Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі

Қазақ тілін оқыту әдістемесі

Оқу жоспары бойынша бөлінген сағат саны

Сем	Апта	Семестрге бөлінген сағаттар						Барлығы
		Лек	Сем	К/ж	СОӨЖ	сынақ	емт
5	15	15	15	-	30	-	3	63

Бақылау түрі

Р/С	Сабақ формасы және студенттердің өзіндік жұмыстарын бақылау	Шартты белгілер
1	Лекция: Конспект тексеру Студенттердің сабаққа қатысуын бақылау 5-10 минуттық бақылау жұмысы	КТ ҚБ БЖ
2	Практикалық жұмыс: Студенттердің сабаққа қатысуы Өткізілген материалдарға байланысты тапсырмалар орындау	ПЖ
3	Зертханалық жұмыс: Студенттердің сабаққа қатысуы Өткізілген материалдарға байланысты зертханалық жұмыстардың орындау	ЗЖ
4	Аралық бақылау	АБ

Оқу жұмысының графигі

Са бақ түрі	Апталар															Бар лық сағат
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	15
Лекция	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	15
Практ сабақ	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	15
СОӨЖ	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	30
Аралық бақылау
Емтихан																3
Барлығы																63

Дәрістерді жүргізу кестесі

Апта	Дәріс тақырыптары	Әдебиет-тер	Көрне-кіліктер	Бақылау түрі	Сағат саны
1	Морфология және сөздің грамматикалық сипаттары	1,2,6, 19,23,26	Тақта, сызбалар, кестелер	Оқу құралы мен оқулықтардың авторлары туралы мәлімет беру	1
2	Морфология және сөздің грамматикалық сипаттары	1,2,6, 19,23,26	Тақта, сызбалар, кестелер	Оқу құралы мен оқулықтардың авторлары туралы мәлімет беру	1
3	Сөз таптары және сөз құрамы	2,3,6,19,26	Тақта, сызбалар, кестелер	Ғылыми еңбектермен жұмыс жасап үйрету.	1
4	Зат есім	4,5,6,24,26	Тақта, сызбалар, кестелер	Мәтінмен жұмыс жасап үйрету.	1
5	Сын есім	1-6, 19-26	Тақта, сызбалар, кестелер	Реферат жазу, баяндама жасау.	1
6	Сан есім	7-10, 27-31	Тақта, сызбалар, кестелер	Конспекті тексеру, реферат жазу. Баспасөз материалдарынан этимологияға байланысты мақалалар жинау.	1
7	Есімдік	8,9, 27,29	Тақта, сызбалар, кестелер	Реферат жазу, баяндама жасау.	1
8	Етістік	7,9, 27, 29,31	Тақта, сызбалар, кестелер	Конспекті тексеру, реферат жазу. Баспасөз материалдарынан этимологияға байланысты мақалалар жинау.	1
9	Етістіктің категориялары	8,9, 29,30	Тақта, сызбалар, кестелер	Көркем шығармадан метафора, метонимия, синекдоха жинау. Ғылыми әдебиеттерден конспект жаздыру.	1
10	Етістіктің категориялары	8,9, 29,30	Тақта, сызбалар, кестелер	Көркем шығармадан метафора, метонимия, синекдоха жинау. Ғылыми әдебиеттерден конспект жаздыру.
11	Етістіктің категориялары	8,9, 29,30	Тақта, сызбалар, кестелер	Көркем шығармадан метафора, метонимия, синекдоха жинау. Ғылыми әдебиеттерден конспект жаздыру.
12	Үстеу	7-10, 27-31	Тақта, сызбалар, кестелер	Ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеуді бақылау, үйрету	1
13	Еліктеу сөздер Шылаулар	11,16,18, 32-37	Тақта, сызбалар, кестелер	Оқу құралы мен оқулықтардың авторлары туралы мәлімет беру	1
14	Еліктеу сөздер Шылаулар	11,16,18, 32-37	Тақта, сызбалар, кестелер	Оқу құралы мен оқулықтардың авторлары туралы мәлімет беру	1
15	Одағайлар Модаль сөздер	11,12,18, 32,33	Тақта, сызбалар, кестелер	Конспект жаздырту. Тілдік құрылымға талдау жасау.	1

Практикалық сабақтарды жүргізу кестесі

р/с	Тақырыптар мен мазмұны	Сағат саны	Әдебиет-тер	Бақылау түрі	Апта
1	Морфология және сөздің грамматикалық сипаттары Грамматиканың зерттеу нысаны, салалары, олардың өзара байла-нысы Грамматикалық және лексикалық мағыналардың айырмашылықтары мен өзара қатынасы Грамматикалық мағына түрлері, берілу тәсілдері, ол туралы ғалымдар пікірлері Грамматика және морфология Сөздің грамматикалық мағынасы Грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер Грамматикалық мағынаның жұрнақтар арқылы берілуі Көмекшілер арқылы грамматикалық мағынаның берілуі Сөздің грамматикалық тұлғасы Грамматикалық категория	1	1,2,6, 19,23,26	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, фонетикалық талдау	1
2	Сөз таптары және сөз құрамы Нөлдік форманың қазақ тіліндегі парадигмалық сипаты Нөлдік қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі Грамматикалық категория ұғымы, өзіндік сипаты мен, шарттары, түрлері Қазақ тіл біліміндегі сөз таптары туралы мәселенің қарастырылуы Тілдегі сөздерді үш топқа бөлу Сөздерді жеке сөз таптарына топтастыру Сөздің морфологиялық құрылымы	1	1-6, 19,22,26	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, фонетикалық талдау	2
3	Зат есім Зат есімнің семантикалық сипаты, субстантивтену Адамзат және ғаламзат есімдері Жалқы және жалпы есімдер Дара және жинақтық мәнді зат есімдер Түрлі реңк мәнді зат есімдер Сандылық категориясы Тәуелдік категориясы Септік категориясы Зат есімнің синтаксистік қызметі	1	2,3,6,19,26	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, фонетикалық талдау	3
4	Сын есім Сын есімнің грамматикалық сипаты, шырай категориясы Сапалық және қатыстық сын есімдер Туынды сын есімдер Сын есімге ауысу (адъективация) Сын есімнің син-к қызметі	1	4,5,6,24,26	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, сөз мағыналарына талдау жасау	4
5	Сан есім Сан есімнің лексика-грамматикалық сипаты Сан есімнің құрылымы: дара және күрделі сан есім Сан есімнің мағыналық топтары Сан есімнің синтаксистік қызметі	1	1-6, 19-26	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, фразеологизмдердің түрлеріне талдау жасау	5
6	Есімдік Есімдіктің жалпы сипаты мен грамматикалық ерекшеліктері Есімдіктің синтаксистік қызметі Есімдіктің мағыналық түрлері	1	7-10, 27-31	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, сөзжасамдық бірліктерге талдау	6
7	Қайталау Зат есім, сын есім, сан есімнің құрылымы, жасалуы, мағыналық топтары Есім сөз таптарын қайталауға арналған жаттығу жұмыстары	1	8,9, 27,29	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, морфологиялық талдау	7
8	Етістік Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты, зерттелуі. Салт, сабақты етістіктер. Етіс түрлері	1	7,9, 27, 29,31	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, морфологиялық талдау	8
9	Етістік Негізгі және көмекші етістіктер, қалып етістіктері. Есімше. Көсемше. Қимыл есімі (тұйық етістік)	1	8,9, 29,30	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, морфологиялық талдау	9
10	Етістіктің грамматикалық категориялары Етістіктің категориясы Етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіштері (қосымшалары). Етістіктің аналитикалық форманттары.	1	7-10, 27-31	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, морфологиялық талдау	10
11	Етістік Етістіктің аналитикалық форманттары, қимылдың өту сипаты, болымды-болымсыздық категориялары Қимылдың өту сипаты категориясы. Қимылдың жасалу тәсілдері мен олардың берілу жолдары. Қимылдың даму сатысы. Болымдылық, болымсыздық категориясы. Етістіктің модалдылык мағынасы, оның рай категориясымен байланысы.	1	11,16,18, 32-37	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, синтаксистік талдау	11
12	Етістік Рай, шақ, жақ категориялары, олардың өзара байланысы Етістіктің сандылық категориясы Етістік тұлғасының сөйлемде түрленуі.	1	11,12,18, 32,33	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, синтаксистік талдау	12
13	Үстеу Үстеудің, анықтамасы мен морфемдік құрамы Үстеудің мағыналық топтары	1	11-15, 33,35,37	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, синтаксистік талдау	13
14	Еліктеуіш сөздер Шылау Еліктеуіш сөздер, түрлері Еліктеуіш сөздердің қызметі Шылау сөздердің ерекшеліктері, түрлері, қызметі	1	11-18, 32-37	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, синтаксистік талдау	14
15	Одағай сөздер. Модаль сөздер Одағайлардың жалпы сипаты, құрамы мен мағыналық түрлері Модаль сөздердің жалпы сипаты мен қызметі	1	16,35	Конспект тексеру, жаттығу жұмысы, синтаксистік талдау	15

СОӨЖ жұмыстарына қойылатын талаптар

- әрбір СОӨЖ түрін, мазмұнын сипаттау;

- жұмысты жүргізу үшін қажетті уақыт;

- бақылау жұмысы;

- жұмыстың жүргізу түрі;

- тапсырманы орындау деңгейі.

СОӨЖ өткізу жоспары

№	Тапсырмалардың тақырыбы	сағ	Бақылау түрі	Апта
1	Зат сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу жолдары	2	Конспект тексеру, тақырып бойынша ауызша сұрау жүргізу	1
2	Омоним сөздердің сөз таптарына қатыстылығы	2	Пікірталас сайысын ұйымдастыру, студенттің тақырыпты игеруін бақылау	2
3	Зат есімдер мен сын есімдердің басқа сөз таптарына ауысуы	2	Берілген тапсырма бойынша талқылау	3
4	Сын есім туралы қазақ ғалымдарының пікірлері	2	Конспекті тексеру, талқылау	4
5	Сандық категориясы	2	Тақырып бойынша конспекті тексеру, ауызша сұрау, қосымша түсіндіру жұмысын атқару	5
6	Болымсыз мағынаның етістікте берілу тәсілдері, синтетикалық, аналитикалық көрсеткіштері	2	Сөздік түрлерін анықтап, олармен жұмыс жасау	6
7	Тұйық етістіктің (қимыл есімі) сөйлемдегі қызметі	2	Студенттердің тақырыпты игеруін бақылау және түсіндіру	7
8	Етістіктің жіктелуі, қысқаша, толық, жекеше, көпше түрлері	2	Талқылау, пікір-талас, студенттердің тақырыпты игеруін бақылау, түсіндіру	8
9	Етістіктің сөйлемдегі қызметі	2	Студенттердің тақырыпты игеруін бақылау, түсіндіру.	9
10	Грамматикалық мағына және оның түрлері, берілу тәсілдері мен жолдары	2	Реферат қорғау	10
11	Етістіктің болымсыздық мағынасының берілу жолдары	2	Тақырып бойынша студенттің жазған конспектісін тексеру, тақырыпты игергенін бақылау. Студент сұрақтарына жауап қайтару	11
12	Үстеулердің синтаксистік қызметі	2	Пікірталас сайысын ұйымдастыру, студенттің тақырыпты игергенін бақылау. Қосымша түсіндіру	12
13	Еліктеу сөздердің фонетикалық-морфологиялық сипаты	2	Конспект тексеру, тақырыпты игерін бақылау. Қосымша түсіндірме жұмыстарын жүргізу	13
14	Шылаулардың емлесі	2	Тақырып бойынша жазған конспекті тексеру, қосымша түсіндіру жұмысын жүргізу. Рефераттарды қорғау	14
15	Модаль сөздердің ерекшеліктері	2	Студенттің тақырыпты терең игеруіне жағдай жасау үшін зерттеу еңбектерді ұсынып, түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Сұрақ қою арқылы тақырыпты игеруін бақылау	15