книги / smaghambet(1)
.pdfКарл Марксті" к3з арастарына жаратылыстанулы ылымдар да ы пал етті. Ол геология ж%не биологияда ы т жырымдардан %леуметтік 3міргесасты ты іздеді.
Прусс 0кіметіні" «Рейн газетін» 1843 жылы революцияшыл ойлары 0шін жауып тастауына байланысты К.Маркс Парижге кетуге м%жб0р болды. Парижде ол 3мір бойы 3зіні" сенімді серіктесі, ниеттес досы бол ан Фридрих Энгельспен танысты. 1844-1845 жылдары Карл Маркс Парижде орыс анархисі Михаил Александрович Бакунинмен ж%не сол кездегі белгілі социалистерді" бірі - Пьер Жозеф Прудонмен, неміс а ыны Генрих Гейнемен кездеседі.
Прусс 0кіметі Марксті Парижде де удала анын оймады, сонды тан француз билік орындары оны" Франциядан кетуін талап етті. 1845 жылы Карл Маркс Брюссельге оныс аударды. 1841-48 жылдары Марксті" ылыми шы армашылы ы жандана т0сті. Ол Ф.Энгельспен бірге «8асиетті %улет», «Неміс идеологиясы» деген е"бектерді жазды.
«1844 жыл ы философиялы -экономикалы олжазбалар» деген е"бегінде Карл Маркс 3з к3з арасында ы негізгі т жырымдарды пысы тады. Сонымен атар Ф.Энгельспен бірігіп жаз ан «Коммунистік партияны" манифесінде» социалистік революция туралы ілімін жан-жа ты талдап к3рсетті. Жалпы «Манифест» тарихта ы т " ыш коммунистік партия – Коммунистер Ода ыны" тапсырысы бойынша дайындал ан болатын. Осы е"бек жары к3ргеннен кейін прусс 0кіметі ана емес, б0кіл континенттік Еуропа маркстік ілімінен ор а бастады. Карл Маркс Брюссельден Парижге келіп, на ты революциялы іс-шараларды йымдастыруды ол а алады.
1849 жылы ол Кельнге оралып, «Жа"а Рейн газетін» айта шы арумен айналыспа бол ан еді, біра ресми билік революцияшыл газетті а ыры жауып тынды да, Маркс отбасымен алдымен Парижге, содан со" Лондон а кетуге м%жб0р болды. Осылайша Карл Маркс 3міріні" со"ына дейін Лондонда алды ж%не сонда жерленді.
ХIХ асырды" 50-жылдары Марксті" к3з арастарын аны тайтын «Луи Бонапартты" он сегізінші брюмерасы», «Францияда ы тап к0ресі» деген е"бектері жары к3рді.
1852-1857 жылдары журналистік ызметпен отбасын асыра ан Марксті"ылыми шы армашылы ы уа ытша то тап алды, біра осы жылдары оны" экономикалы теория а ызы ушылы ы арта т0сті. 1858 жылы «Саяси экономияны" сынына» атты белгілі е"бектеріні" бірі жарияланды. Марксті" іргелі е"бегі болып табылатын «Капиталды"» бірінші томы 1867 жылы жары к3рді. Сонымен атар Маркс осы жылы Бірінші Интернационалды рды. Осыйымды руда ы ма саты – марксизм идеяларын таратып ана оймай, на ты іс - имылдарды ж0зеге асыру болатын.
Франция мен Пруссия арасында ы со ыс пен Париж коммунасы Марксті" идеялы революцияшыл позицияларыны" беки т0суіне м рынды болды.1871жыл ы Париждегі о и алардан кейін Карл Маркс революциялы к0рестегі саяси йымны" р3ліне баса назар аудара бастады.
43
К.Марксті" %леуметтік ойларыны" бірт тас ілім ретінде танылуын Еуропада ы ХIХ асырда ы %леуметтік ж%не о амды ойды" дамуы процесінен б3ліпарау а болмайды. Ойшылдарды" басым б3лігі 3з позицияларын жа"а жа дайда ы о амды 3згерістерге талдау жасау а пайдалана алмады. Дегенмено амны" барлы саласында ы м%селелерді шешуге жарамды ілім жасау жобасынан бас тарт ан жо ж%не осы кезде ылым ретінде алыптасу процесі ая талма ан %леуметтану ылымында ылым мен идеология арасында ы тартыс та ызу ж0ріп жатты. Тапты , топты м0дделер ылыми институттану процесіні" ал аш ы сатысында ы %леуметтануды" теориялы негіздері ж3нінде орта к3з арасты" болмауына ы пал етті.
4леуметтануды" негізін салушы Огюст Контты позитивистік к3з арастары 0шін сына ан Маркс 3зін еш ашан социолог деп есептемеген. Міне, сонды тан марксизм тек ана ресми %леуметтік философиядан ана емес, сондай-а буржуазия а арсы пайда болып жат ан %леуметтік мектептерден де ерекшелінді.
Огюст Конт сия ты Маркс те %леуметтік дамуды белгілі бір за"дарды" %рекетімен байланыстырады. Сонымен атар екеуін біріктіріп т р ан – эволюциялы идеясы. Маркс «барлы о амдар %йтеуір бір кезде бірдей сатылардан 3теді» деген болатын.
Маркстік %леуметтану іліміне с%йкес тарихи за"дарды білу - 3ткен мен б0гін туралы білімді игеру м0мкіндігі ана емес, сондай-а болаша ты болжау а м0мкіндік бермек. За"дарды" белсенділігі адамдарды" іс- %рекеттеріне байланысты десек, онда адамдар тарихты 3здері жасайды екен. Б л жа дай адамдар а за"дарды" ызметін жеделдетуге м0мкіндік ту ызады ж%не « ажеттіліктер патшалы ынан» «еркіндік патшалы ына» жылдам 3туге жа дай ту ыза алады.
Маркс іліміні" диалектикалы ба ыты арама- арсылы тарды, келіспеушіліктерді, шиеленістерді аны тауда, %діснамалы к3з арастарында
ма"ызды р3л ат арады. 4сіресе, %леуметтік 3мірді" саналуан факторлары, %леуметтіко амдасты тар, %леуметтік институттар мен топтар арасында ы 3зара арыматынастарды зерттеуде жиі олданылады.
Маркс іліміндегі адам - 3ндіруші адам. Е"бекті" 3ндіруші сипаты адамды таби аттан б3ліп т рады. Адам таби атты 3зіне бейімдейді, о ан атысты жасампазды р3л ат арады. Дегенде даму процесінде 3з е"бегі н%тижесінен адам о шаулана т0седі, ол 3зі 3ндірген 3німнен, е"бек процесінен, тіпті 3зінен де о шауланады. К.Марксті" пікіріне с%йкес, «тек коммунизмде ана адам « ажеттілікте патшалы ынан» «бостанды патшалы ына» 3тіп, шынайы тарихын жасайды». Марксті" адам туралы іліміндегі адам - а ылды, парасатты. Мысалы, Контта ы адам а сенім мен сезімдер т%н болса, Маркс адамды тек рационалист ретінде к3рсетеді.
Адам а, оны" 3з таби атына т%н жа ымды ауымды асиеттерін айтару 0шін « о амды 3згерту керек» деп есептеген Маркс «тек коммунистік о амана адамды шынайы жа дайына оралу а м0мкіндік береді» деген т жырым жасады.
44
Карл Маркс адам туралы к3з арастарын «Фейербахты" тезистері» деген е"бегінде ашып к3рсете отырып, адамны леуметтік м ні туралыа идасын негіздеді. Маркс «Адамны" м%ні - жеке индивидке т%н абстракт емес. Шынды ында адам о амды арыматынастарды" жиынты ы», - деп жазды. Жалпы тере"ірек талдау жасаса , б л – психологиялы тан г3рі, философиялы -антропологиялы а ида ж%не т л а а деген ым а атысы жо , негізінен адамны" таби атын сипаттайды, себебі б л жерде барлыо амды арыматынастарды" жиынты ы туралы %"гіме болып отыр. Егер Контты «%леуметтік реалист» десек, Марксті «номиналист» деуге болатын сия ты, біра ол о ам мен индивид арасында ы 3зара атынасты 3зарат%уелділік, 3зара біте айнас ан ж%не 3зара бірін-бірі толы тырып т р ан процесс ретінде арастырады. Ал « о ам» дегенді Маркс, « ызмет процесіндегі, оны" ішінде е"бек процесіндегі индивидтер арасында ы байланыстар менарыматынастарды" ж0йесі» ретінде т0сінеді. Сонымен, о ам - адамдарды" 3зара %рекетіні" 3німі, біра осы ан арамастан адамдар « о амды алыпты"андай да бір т0рін еркін та"дай алмайды». Марксше, %леуметтілік - «тікелейжымды » т0рінде, я ни индивидтерді" бірімен-бірі бетпе-бет кездесуі. Сондай-а , бір 3зі бол ан кезде де адамны" арекетіне о ам ы пал етіп т рады. «Адамдар 0немі арекетте, олай болса, ж0йені адамдарды" 3зі жасайды, біра олар 3з тарихын алай болса, солай емес, 3ткен ша та пайда бол ан,алыптас ан жа дайларда жасайды» деген к3з арас Маркске т%н.
Т л а - %леуметтік тарихи дамуды" а ыр ы н0ктесі емес, ол - оны" салдары. Индивидті" санасы мен іс-%рекетіні" %леуметтік шарттылы ын к3рсете отырып, Маркс «т л аны" дамуы - о амды дамуды" е" биік м раты»деп есептеді ж%не ол м рат а тек коммунизмде ол жеткізуге болады деген т жырым жасады.
Марксизмні" ХIХ асырда ы %леуметтік ой а ымдарынан негізгі айырмашылы ы – батыс еуропалы о амны" тарихи та дырыны" м%селесін шешумен ты ыз байланысты болуы. О.Конт та, Г.Спенсер де бас а социологтар сия ты о амды реформалау м%селесін ойса, Маркс ж%не оны" пікірлесі Фридрих Энгельс алыптас ан ж0йені т0бегейлі жою жолдарын арастырды. Маркс еуропалы о амды «к3не организм» деп есептеп, оны" даму ресурстарын шамалай алмады.
Маркстік социологияны" негізі - тарихи процесті материалистік т р ыдан т0сіндіру %дісі болып табылады. Осы ілімні" теориялы ж%не эмпириялы негіздерін Карл Маркс «Капиталда» баяндайды.
4леуметтану тарихында Карл Маркс ал аш рет о ам а ж&йелік ба а беруажет екенін сын ан ойшылдарды" бірі. Осы негізде Маркс 3зіні" о амды – экономикалы формация ілімін жасады. «Формация» ымы ар ылы Карл Маркс о амны" барлы жа тары туралы %леуметтанымды т жырымдарды жасама болды.
4рбір о амды –экономикалы формацияны" негізінде, Марксті" ойынша, 3ндірісті", материалды игіліктерді" белгілі бір т%сілі жатыр. Маркс пен Энгельс мынадай бес о амды –экономикалы формацияны б3ліп
45
к3рсетеді: ал аш ы ауымды рылыс, л иеленушілік, феодалды , капиталистік ж%не коммунистік. 4рбір формация тарихи прогресті" ж0йелі сатыларын алыптастырады ж%не оларды" ішіндегі е" жо ары сатысы - коммунизм. Осы формацияларды" бір-біріне ауысып отыруы - сол ж0йедегі 3ндірістік атынастар мен 3ндіргіш к0штер арасында ы арама-айшылы тардан туындады. 8о амда алыптас ан айшылы тарды же"у революциялы жолмен ж0зеге асады. Сонда кез келген о ам 3ндіргіш к0штер дамы анша 3мір с0реді, біра б л революция автоматты т0рде ж0зеге асады деген с3з емес. Марксті" 3зі о амны" тек экономикалы саласы емес, сондай- а %леуметтік ж%не рухани салаларында ы жа дайды" пісіп-жетілуіні" ажетті екендігін айтады.
Карл Маркс дамы ан о амды зерттеу ар ылы %леуметтік дамуды" іргелі за"дарын аны тау а болады дей отырып, 3зі 3мір с0рген т ста ы капиталистіко амны" диалектикасын т0сіндірді.
Марксті" формациялар туралы ілімі %леуметтанымды ылымда тарихи за" туралы жалпы т0сінікті на ты мазм нмен толы тырды ж%не «%леуметтік прогресс» идеясына тарихи м%н берді. Карл Маркс «формация» туралы ымын %леуметтік т тасты ты райтын барлы рылымды элементтерді" к0рделі ж0йесі ретінде арастырады. Ке" ма ынада %леуметтік рылым о амды 3мірді" негізгі салалары арасында ы т ра ты байланыстарды" жиынты ы ретінде т0сіндіріледі: я ни экономика, саясат, м%дениет ж%не т.б. Соныменатар ызмет пен %леуметтік йымны" т0рлері %леуметтік болмысты" ретке келтірілген жиынты ы деп танылады. Оны" элементтері ретінде о амды 3мірді" жеке салалары ж%не о ан с%йкес о амды институттар аталады.
8о амды райтын элементтер арасында ы т ра ты за"ды байланыстар экономикалы атынастар негізінде пайда болады. 8о амды е"бек б3лінісі ж%не 3ндіргіш к0штер негізінде рал ан 3ндірістік атынастар, Марксті" ойынша, оларды т тас ж0йеге біріктіру ар ылы о амды 3мірді" барлы салаларына ма"ызды ы палын тигізеді.
Карл Маркс %леуметтік рылымды, тар ма ынада, %леуметтік топтар а б3лу ж%не оларды" арасында ы т ра ты байланыстар ж0йесі ретінде т0сінді. ХIХ асырда ы бас а да социологтар сия ты Карл Маркс тапты жіктелуді е"бек б3лінісі ж%не жекеменшік институттар ызметімен байланыстаарастырды. 4леуметтік топтарды" о амда ы статусын, м0дделерін материалды игіліктерге меншік атынастары аны тайды. Тапты жа дай %рбір адамны" %леуметтік жа дайын, е"бек шарттарын, тіпті таптар араатынасыо амды психология мен идеологияны ай ындайды.
М0дделерді" саналуанды ы арамаарсылы тарды ту ыза отырып тапты к0ресті шиеленістіреді. Міне, осы тап к0ресі марксизмде о амды дамуды" оз аушы к0ші ретінде сипатталады. Маркс тапішілік рылымды жо а шы ар ан жо .
Карл Маркс к3з арастарыны" алыптасуына ХIX асырда ы Еуропада ыым уыт саяси 3згерістер, к3терілістер мен б0ліктер %сер етті. «Пролетариат диктатурасы идеясы» - осы кезе"дегі ж мысшы оз алысыны" ы палынан
46
ту ан ілім. Пролетарлы диктатура идеясына берік бол ан маркстік к3з арастар 0шінші сословиені" я ни буржуазияны" тарихи орнына, %леуметтікэкономикалы , саяси орнына шынайы ылыми ба а бере алмады. Маркс ілімі «буржуазияны тек ж мысшыны" есебінен к0н к3руші тап» деп т0сінді. Дегенмен Карл Марксті" %леуметтік прогресті экономикалы м0дделермен байланыстыруы - ылыми зерттеулер аясын ке"іте т0сті.
Негізгі е1бектері:
•«Капитал» (1867)
•«Францияда ы азамат со ысы» (1871)
•«Луи Бонапартты" он сегізінші брюмерасы» (1852)
•«Гота программасына сын» (1875)
•«Неміс идеологиясы» (Ф.Энгельспен бірге)
сынылатын ;дебиеттер:
•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004
•Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г. История социологии. Учебник.М.,Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007
•История социологии: Учебное пособие. Минск,1997
•Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии. М.,2003
•Попова И.М. Был ли Маркс социологом?// Социологический журнал,1995,№3
•Социологиялы с3здік. Алматы: 8аза университеті, 2003
Ба%ылау с3ра%тары:
•Карл Марксті" %леуметтік революция туралы іліміні" 3зегі неде?
•Карл Маркс іліміндегі о ам мен т л а ара атынасыны" бас а ілімдерден айырмашылы ы неде ?
•Карл Маркс іліміндегі о амды -экономикалы формациялар а б3лу принципі андай?
Тапсырма
«Карл Маркс идеяларыны" іс- т%жірибеде ж0зеге асуы н%тижелері» деген та ырыпта пікірталас 3ткізу
47
§6. леуметтануда ы эволюциялы ілімдер
Негізгі 3+ымдар: эволюция, натурализм, леуметтік биологизм,леуметтік органицизм, леуметтік механицизм, леуметтік дарвинизм, географиялы мектеп
4леуметтануда ы эволюциялы ілімдерді натурализм а ымымен байланыстырады. Натурализм деп %леуметтік ылымда жаратылыстанымдыылымдарды" %дістері мен т%сілдерін пайдалануды айтады. XIX асырды" екінші жартысында натурализмні" дамуына Ч.Дарвинні" эволюциялы ілімі %сер етті.
Жаратылыстануды" ы палымен %леуметтануда екі а ым пайда болды: бірі - %леуметтік механицизм, екіншісі - %леуметтік биологизм. Уа ыт 3те келе екінші а ым 0стем бола бастады.
4леуметтік механицизм позитивизмні" к3рінісі ретінде, соны" ішінде аса %сіре т0рі ретінде орын алды. Оны" радикалды ы о амды за"дарды механика мен физика за"дарыны" т0рі деп абылдауы еді. Мысалы, В.Оствальд деген неміс алымы м%дени процесті «еркін, бос к0ш уатты" 3згеше байланыста ы к0ш уат а айналуы» деп т0сінді: осындай 3згерісте не рлым пайдалы байланыс, к0шуат к3п болса - м%дениет те прогресшіл болма . Осы ылыми ба ытты" дамуында ы негативті ыры - о амды м%селелерді субъективті, діни, ылыми емес т р ыда талдау болды.
4леуметтік механицизм ба ытын жа та андарды" арасынан А.Кетле мен В.Паретоны айту а тиіспіз. Ба ытты" екі тарма ы бар. Олар : леуметтік
органицизм ж не леуметтік дарвинизм.
4леуметтік органицизм 3кілі Герберт Спенсер туралы осы о улы ты" 9 б3лімінде толы ыра баяндайтын боламыз.
Енді %леуметтік дарвинизм туралы айтып к3релік. 4леуметтік дарвинизмо амды 3мірді" ай ындаушы факторлары ретінде таби и с рыптау принциптері мен биологиялы эволюцияны негізге ала отырып, %леуметтік с рыптау мен %леуметтік эволюция принциптерін орны тыруды жа тайды. Барлы %леуметтанулы т жырымдар таби и ндылы тар а ба ынуы тиіс, ало амды рылымдарды" негізі - адамдарды" таби и ерекшеліктеріне байланысты деген т жырымды негіздейді.
Сонымен бірге %леуметтік дарвинизм ілімі бойынша, таби атта ы тіршілік 0шін к0рес те - %леуметтік 3мірге т%н. 4леуметтік 3мір индивидтерді", %леуметтік ауымдарды" 3зара 0здіксіз ж%не 0немі к0ресіні" ала"ы деп саналды. Осы жа дайда %леуметтанулы дарвинизм 3кілдері %леуметтік келіспеушіліктерге таби и статус береді. Б л таби атта ы т0рішілік ж%не т0раралы к0реске атты сайды. Осындай к3з арас %леуметтік дарвинизмді биологиялы редукционизмге жа ындата т0седі. Енді аталмыш ба ытты дамыт ан социологтарды атап 3тсек, олар: поляк-австриялы алым Л.Гумплович, австриялы Г.Ратценхофер, америкалы тар А.Смолл мен У.Самнер.
48
4леуметтік дарвинизм ба ытыны" 3кілі, XIX асырда ы Еуропа а белгілі социологтарды" бірі – Людвиг Гумплович (1838-1909) . алымны" ома ты е"бектері бар ж%не оларды" біршамасы к3зі тірі кезінде орыс тілінде жары к3рді.
Л.Гумплович %леуметтануды %леуметтік топтар мен оларды" арасында ы 3зара арыматынасты зерттейтін ылым деп арастырды. Бас аша болуы м0мкін емес, себебі %леуметтік %лем бастап ыдан-а топпен бірге жылжып отырды, ол топ болып к0ресті, топ болып ал а адам басты.
8о амды арыматынастар ішінде ылыми т р ыда зерттелуі тиісбылыс - топты" арыматынасы. Топаралы келіспеушілік - %леуметтік 3мірді" негізгі факторы, себебі %рбір топ 3зіне жолы ан бас а кез келген топты ба ындыру а тырысады. Топты" негізгі ма саты – 0стемдік орнатып, 3з дегенін орындату. «Неге» деген с ра туатыны да - за"ды, 3йткені негізінен топтар 3здеріні" материалды ажеттіліктерін ана аттандыру 0шін к0реседі. Олай болса, к0рес - топты , ал м0дделер - жеке. Осы а идаларды сына отырып, 3зара к0рес туралы т жырым жаса ан Людвиг Гумплович тап к0ресі туралы айтып отыр ан жо , ол тіпті тапты тікетірес пен тап к0ресі аражігін ажырату ма сатын оймайды, себебі ол т рпайы салыстыруды «%леуметтану принципі» деген пікірге арсы болды. Шынына келгенде, Л.Гумплович %леуметтік 3мірді «индивидті" таби и іс-%рекетіне, таби ат а те"ей салуды" д рыс емес» екенін айтады. Ал енді адамны" 3зі - «топты" 3зара ы палдасты н%тижесі» деп абылданды. Л.Гумплович «адам 3зі ойланып т р ан жо , оны" ойын %леуметтік орта ойлап ой ан, тіпті ол «дем алатын ауада да топты" ы палы бар», - дейді.
Л.Гумплович %леуметтік топтарды к0рделі ж%не арапайым деп б3лді. 8арапайым топтар а ай ын антропологиялы немесе лтты белгілері бар топтарды жат ызды. Мысалы, тайпалар мен рулар. Ал к0рделі топтар арылымды сипаттамасы к3пшамалы, осал ы топтар жат ызылды. Мысалы, сословиелер, мемлекеттер мен таптар.
алым 0ш ірі о амды тап бар деп т0сінді. Олар: экономикалы жа дайына байланысты ерекшеленетін дворяндар табы, саудагерлер менол3нершілерді" орта сословиесі ж%не шаруа сословиесі.
Л.Гумплович сын ан классификацияны" бірінде 0стемдік етуші мен ба ынушы таптар деген б3ліну та ы бар. Ба ынушыдан 0стемдік етушіге айналу 3зара к0рес пен конфликтіні" мотиві деп т0сінілді.
Белгілі бір ажеттіліктерді" болуы ж%не оларды ана аттандыруды" саналуан м0мкіндіктері о ам мен адамны" 3мірінде ерекше р3л ат арады. 4рине, бірінші кезекте 3мірді са тау, ауіпсіздікпен атар адамны" бас а да таби и ажеттіліктері - ал а мтылуды" ма"ызды мазм нын райды. Таби иажеттіліктерден экономикалы , саяси ж%не м%дени ажеттіліктер пайда болады.
«8ажеттіліктерді ана аттандыруды" негізгі реттегіш к0ші – индивидті" экономикалы жа дайы» дей отырып, Л.Гумплович экономикалы жа дайды" адамды белгілі бір 3мір с0ру т%сіліне м%жб0рлейтінін ж%не сонымен
49
байланысты идеялар мен к3з арастарды тудыратынын ал а тартады. Бай а анымыздай, Л.Гумпловичті" к3з арастарында шиеленістер ілімі ерекше орын алады.
Л.Гумпловичті" ізбасары - Густав Ратценхофер стазы сия ты %леуметтік топты зерттеді. Густав Ратценхоферді" ылыми ізденістері Л.Гумпловичтегі іс- %рекетке т0рткі болатын %леуметтік м0дде т3"ірегінде болды. Ол м0дделерді бес типке топтастыруды сынды: рпа ты жал астыру м&ддесі,
физиологиялы м&дде, .зін-.зі таныту ба ытында ы жеке м&дде, туыс анды ж не топты байланыстарды жал астыру а итермелейтін леуметтік м&дде; дінмен байланысты ж не о ан атынасын к.рсететін
трансцендентті м&дделер.
Г.Ратценхоферді" ы палында бол ан америкалы алым А.Смолл (18541926) «келіспеушілік», «м0дде», «ниет» категорияларын дамытып, биологиялы %лемге т%н белгілерді %леуметтік 3мірден іздеді. Оны" негізгі ж мысы 1905 жылы жары к3рді. Осы ж мыста ы « ана аттандырылма анабілет» ымы - таби атта ы алтын іспетті, б3лінбейтін, негізгі б3лшек дегенге саяды.
А.Смолл м0дделерді алты топ а б3лді: денсаулы са тау, 3мір с0руді"олайлы жа дайы, 3зара арым атынас, таным, %демілік, %ділдік салаларына байланысты. Біріншісі - тама ж%не сексуалды ана аттанушылы а байланысты; екіншісі - байлы ж%не заттарды иемдену; 0шіншісі - адамдар арасында ы байланыстар; т3ртіншісі - білім мен ылым; бесіншісі - эстетикалы рахат; алтыншысы - ы ты . Осы м0дделер тобы арасында 0стемдік 0шін 0немі келіспеушілік болады ж%не келіспеушілікті адамдарды" іс - %рекетінен к3ре аламыз. На тыра айтса , шиеленіс м0дделерден г3рі адамдар арасында ы байланыстарда бай алады, себебі, адамдар 3з ажеттіліктерін бас аны" есебінен шешпекші болады. алым адам 3мірі бейімделу процесі мен м0дделерді ана аттандырудан т рады деген т жырым жасайды.
Смолл ілімінде келіспеушілік адамдар мен %леуметтік топтар арасындаарыматынасты" жал ыз т0рі емес. «4"гіме %леуметтік келіспеушіліктен %леуметтік келісімге 3туде», - дейді ол. Осы процесс тек теориялы емес, сондай-а практикалы м%ні бар былыс, себебі ол адамдар арасында келісіматынастарды орнатуды шешеді.
А.Смолл %леуметтік байланыстар, арыматынастар, процестер, конфликтілерді т л аны" психологиялы асиеттерімен штастырады. Оны" «психикалы емес бірде-бір %леуметтілік болуы м0мкін емес» деген %йгілі т жырымы психологиялы ба ытты стануына себеп болды.
А.Смолл - А8Ш-та ы %леуметтану кафедрасын ал аш ыйымдастырушыларды" бірі (Чикаго университеті). Сондай-а , ол е" бірінші %леуметтану факультетіні" іргетасын алаушы, е" ал аш ы %леуметтанушы, журналист болуымен атар Дж.Винсентпен бірге %леуметтанудан т " ыш о улы жазды. Америка социологтарыны" ассоциациясын рушы ж%не ата ты Чикаго мектебіні" негізін салушыларды" бірі.
50
4леуметтік дарвинизмді жа таушыны" бірі - Уильям Самнер (1840-1910). Оны" «Халы ты %дет - рыптар» деген е"бегі 1906 жылы жары к3рген. Америкалы социолог адамны" іс %рекетіні", имылдарыны" негізгі мотивтері - ашты , жынысты елігу, менмендік (3рк3кіректік) ж%не ор ыныш деп санады. Осы атал ан мотивтер адам м0дделеріні" негізінде жатыр. Самнер 3з идеяларын 3те бай этнографиялы материалдар негізінде дамытты. «4дет-рып пен салт-сана - адамдарды" санасы мен іс-%рекетіні" т%сілі, 3мір с0ру бейнесі» деп т0сінген У.Самнер «%детрыптарды игеру тетіктерін зерттеу керек» деген т жырым а келді. Белгілі м0дделерді ана аттандыру 0шін пайда бол ан %детрыптар біртіндеп к0нделікті, алыпты 0йреншікті %детке, міндетке айналады.
Уильям Самнер %леуметтану « о ам-%леуметтік топ-индивид» схемасынабылдауы тиіс дейді. Ол %леуметтік топты бірлік деп т0сінді. Самнер топтарды «біз-топ», «олар–топ» деп б3лді. Осы %діс кейін психологияда жиі олдана бастады. Бірінші типте арыматынас ты ыз ж%не ынтыма тасты сипат басым, ал екінші топта кикілжі", келіспеушілік, тіпті д шпанды пи ыл басым деуге болады. Уильям Самнер бірінші топта ы жа дай адам 0шін, оны" барлы м0дделері мен %рекеттеріні" орталы ы іcпетті к3рінеді, я ни б л этноцентристік13 принцип. Б л т0сінікті ал аш рет Людвиг Гумплович енгізген, кейін оны Уильям Самнер пайдаланды.
Сонымен %леуметтік эволюциялы ба ытта ы ілімдер социология а «%леуметтік с рыптау», «%леуметтік эволюция», «%леуметтік-м%дени бейімделу», «топаралы арыматынас», оларда ы «келіспеушілік», «тіршілік 0шін к0рес» деген ымдарды енгізді.
Натурализм ба ытыны" ішінде пайда бол ан ілімдер атарына н%сілдікантропологиялы мектеп те жатады. Оны" к3рнекті 3кілдері: Ж.Гобино, Ш.Летурно, Ж.Ляпуж, Х.Чемберлен, О.Аммон.
Б л мектепті" негізгі т жырымдары:
1) адамдарды" %леуметтік іс-%рекеті оларды" т ым уалаушылыасиеттеріне байланысты;
2)н%сілдік ж%не антропологиялы ерекшеліктерімен тікелей байланысты;
3)н%сілдер 3зара те" емес, сонды тан %леуметтік, м%дени те"сіздік бар;
4)н%сілдерді" араласуы - о ам 0шін де, жеке адам 0шін де зиян.
Ж.Гобино 3зіні" т3рт томды «Адам н%сілдеріні" те"сіздігі туралы т%жірибе» (1853,1855) деген е"бегінде о амды -тарихи процестерді" 3згерісін н%сілдік-биологиялы факторды" шешуші р3лі т р ысынан т0сіндірді. Гобино а н%сіл 3кілдерін жо ары ба алайды. Н%сілдерді" араласуы о амны" дамуына кері %сер етеді деп ойлады. А н%сілге т%н а ыл, с лулы , к0шайрат 0йлесімді деп т0сінді. Гобино а н%сіл 3кілдері бірдей емес деп есептей отырып, оларды бас а н%сіл 3кілдеріне атысты 0ш т0рге б3лді, я ни «семиттер», «хамиттер»,
13 Этноцентризм - т л аны" барлы т л ааралы ж%не о амды арыматынастарды" сипатын 3зі м0шесі болып табылатын лтты топты" %леуметтік-м%дени ндылы тары аясында ана арастыруы. Мысалы,аза ты" %лемге аза ты" к3зімен арап, ба а беруі.
51
«яфетидтер». Тек со" ылары ана а н%сілді таза к0йінде са тай алды. 8ал андары таза емес, олар сары ж%не ара н%сілділермен араласып кетті. Сары ж%не ара н%сілділерді" басым болуы – о амды дамытпайды, себебі олар шектеулі, д рыс жетілмеген. Сары н%сілділерге ерж0ректілік т%н емес ж%не олар алдарына 0лкен ма сат оймайды. Ал ара н%сілділер де 3зін-3зі ба ылауды" рационалды т0рін игермеген. Осы идеялар фашизм мен нацизм сия ты %сіре реакцияшыл идеялар негізін рады. =з пікірін д%лелдеу 0шін Гобино тарихи деректерді б рмалап к3рсетті. Оны" идеяларын сынаушыларды" бірі - француз социологы ж%не саяси айраткер Алексис де Токквиль.
Гобино идеяларына этнограф, социолог Шарль Летурно идеялары дасас. Оны" «Социология» деген кітабы орыс тіліне аударыл ан. Летурно даара н%сілді адамды е" т3менгі сатыда ы н%сіл 3кілі деп жазады. Осы мазм ндас пікірлер Германияда дамы ан н%сілдік-антопологиялы ба ыт 3кілі Отто Аммон е"бектерінде де орын алды. Ол адамны" бас с0йегіні" антропологиялы параметрлерін зерттей отырып, «е" жо ары аристократиялы н%сіл – а » деген т жырым жасайды. О.Аммонны" «8о амды т%ртіп ж%не оны" таби и негіздері» деген ж мысы фашистік Германияда танымал бол ан еді.
Н%сілшілдікті" белгілі теоретиктеріні" бірі - Хаустон Чемберлен 3з ж мыстарын неміс тілінде жазды (кейін а ылшын азаматты ын алды). «XIXасырды" негізі» (1899) деген е"бегінде, кейінірек Iшінші рейхті" ранына айнал ан ойды айт ан еді. Ол - арийлер 0стемдік ететін «Тевтон м%дениетін»ру идеясы. Чемберленні" тап осы идеясы фашистік Германияны" саяси идеясына т0п азы болды. Ресейлік %леуметтану тарихшысы А.Б.Гоффман н%сілдік-антропологиялы мектепті %леуметтанудан тыс, тіпті %лемуеттану аарсы деп айыптады.
8орша ан таби и ортаны" ы палын о амны" даму процесінде асыра ба алайтын натурализмдегі ба ытты" бірі - географиялы мектеп.
Географиялы мектеп о амны" дамуына %сер ететін орша ан тби и ортаны" мынадай географиялы факторларын атайды: ауа райы, ландшафт, су жа алауыны" зынды ы, 3зен а" ары, флора, фауна, егінні" т0сімі, минералды ресурстар, су ресурстары, тау. Мысалы, тау мен ке"істіктегі шектелу адамдарды" бойында лтшылды , еште"е 3згерткісі келмеу сия ты сезімдерді дамытса,те"ізде немесе жазы та ы 3мір жа"а ке"істіктерді жаулап алуды ма сат етеді, сонды тан к0шті билік ажет. Географиялы мектеп 3кілдері: Г.Бокль, К.Риттер, Ф.Ратцель, К.Хаусхофер, Ю.Челлен, Ж.Реклю, П.Видаль.
Генри Бокль (1821-1862) «Англияда ы 3ркениет тарихы» деген е"бегінде %леуметтік дамуды" негізгі факторлары ретінде – топыра , жер нарлылы ын, та амны" н%рлілігін ерекше атап к3рсетеді. Ол ландшафт адамдарды" « исынды ойлау абілетін дамыту а ы пал етеді», - деген пікірде болды.
Географиялы мектепті" Германияда жа сы дамуына 0лкен 0лес ос ан. Карл Риттер (1779-1859), Фридрих Ратцель (1844-1904) сия ты алымдар «саяси география» деп атал ан ылымды негіздеді.
52