Масленічныя песні

Масленічныя песні, запусныя песні – гэта разнавіднасць каляндарна-абрадавых песень, што суправаджалі абрады і гульні свята Масленіцы. Функцыянальна ў дыяхраніі яны скіроўваліся на магічнае забеспячэнне набліжэнне вясны, провады зімы. Сюжэтная і вобразная сістэма масленечных песень багатая элементамі абрадавага субстрату. Масавае катанне з горак, раз’езды ў апошнія святочныя дні (у суботу і нядзелю) на конях з шаргунамі і званочкамі пад дугой, таптанне карагодам снегу (абавязкова па кругу), калыханне на арэлях і інш. Абрадавыя практыкі ў масленках адыгралі прыкметную сюжэтна-ўтваральную ролю. У песнях шырока абыгрываецца рытуальная ежа: масла, сыр, малодзіва, якім архаічны чалавек надаваў статус сакральнасці. У цэлым песні арганічна і непасрэдна адлбюстравалі характар старажытнай урачыстасці, з яе карнавальнай формай, гарэзлівым разгулам, весялосцю. У іх створаны найперш абагульнены вобраз свята праз персаніфікацыю яго, антрапамарфічнае вобразнае ўвасабленне:

Наша Масленіца гадавая,

Яна госцейка дарагая.

Яна пешшу к нам не ходзіць,

Усё на коніках раз’яджае,

Што б конікі былі вараныя,

Што б слугі былі маладыя.

Міфалагічныя матывы масленечных песен прасякнуты універсальнай для каляндарна-абрадавай творчасці ідэяй клопату пра будучы ўраджай як гаспадарча-эканамічную падставу для жыцця сям’і, роду, соцыуму:

Ой, топчам мы снег, топчам

Што мы з яго вытапчам ?

Траўку-мураўку на вясну,

А ціхае жыта на лета…

Масленічныя песні выяўляюць сталы клопат аб праблемах роду, сям’і, гарманізацыі сямейных адносін. У песнях, звернутых да маладзіцы, якая нядаўна, за апошні год, вышла замуж абрадавы гурт жанок і дзяўчат зычыў нарадзіць сына, дачку, раіў ей, як адказаць на несправядлівыя папрокі членаў мужавай сям’і (“Маладзіца маладая, выйдзі к нам на вуліцу”, “Маладая Марутка, выйдзі, выйдзі к нам” і інш). Жорстка гучаў дакор у адрас тых хлопцаў, што не скарысталі перыяду вялікіх свадзьбінаў, мясаеду, каб ажаніцца:

А ты, Масленіца, белы сыр,

Ай, люлі, люлі, белы сыр.

А хто не жаніўся, - сукін сын,

Ай, люлі, люлі, сукін сын.

А хто ажаніўся, - бацькаў сын,

Ай, люлі, люлі, бацькаў сын.

У кантэксце ідэі роду, сям’і актуалізаваліся і любоўна-шлюбныя матывы масленечных песень. У асобных з іх дакладна лакалізуецца час песеннай дзеі, ён вобразна суадносіцца з першымі прыкметамі надыходу вясны – праталінамі. Тэкст вылучаецца арыгінальнай структурай, сімвалічным вобразным радам, рэтардацыяй:

Ёсць у полі талінка,

На талінцы мураўка,

На мураўцы конічак,

На конічку сядзельца,

На сядзельцы Андрэйка,

На Андрэйку шапачка,

На шапачцы кветачка,

На кветачцы пчолачка:

А зрушыла росачку

На дзеваччыну косачку.

Лірычныя матывы ў песнях “Сягоння ў нас Масленіца”, “А на гары сад, сад”, “Крутое калясо”, “Гутаталіся два малойчыкі” паэтычна рэалізуюцца ў кантэксце святочных рытуалаў, абрадавага гуляння. Сямейныя дачыненні ў масленках “Шум – шум на дуброве”, “На вуліцы дзеўкі гулялі” і інш.

Маюць ракурсы паэтычнай выявы, заснаванай на міфапаэтычнай ідэалізацыя, а таксама рэалістычна-побытавы. Пранікнёным разуменнем псіхалогіі сямейных узаемаадносін, народным досціпам і шырокім вобразным абагульненнем вылучаюцца масленічныя песні, у якіх інтэрпрэтуюцца адносіны нявесткі і свекрыві:

На вуліцы бабы сядзелі,

Кулаком зямлю прабілі,

Аб нявестках судзілі.

Адна нявестка шэльма была:

Запаліла свечку, у клець пайшла,

У той клеці свет дабра:

Саломена дудка мёду было,

Арэхава чашка круп была,

Камарова лытка мяса было,-

І ўсё тое згарэла,

Каб нявестка згалела.

Жанравую спецыфіку масленечных песень у значнай меры вызначаюць жартоўныя і фрывольныя тэксты. Расканаваць атмасферы Масленіцы, што развівалася на мяжы язычніцкага гульбішча, стыхія карнавалу стымулявалі развіцце ўсіх разнавіднасцей гумару ад іроніі і аўтаіроніі да абсурду. Уласцівы духоўнай культуры народа маральна-этычны імператыў тут часова нібы адступае перад стыхіяй жарсці, разгулам весялосці, хоць у прынцыпе эратычныя тэксты Масленіцы даволі бяскрыўдныя. П.Бяссонаў у сваім аналітычным нарысе да тома “Беларускіх песень” перабольшваў іх бессаромнасць. Сказанае пераканаўча пацвярджаюць песні “Паграй, музыку, паграй”, “Да мой жа ты, да сусед блізкі”, “Як скок дак скок” і інш. Рэпертуар Масленіцы уключае невядомую ў іншых цыклах беларускага фальклору разнавіднасць гумарыстычных песень – песні-перавёртышы. Яны ўяўляюць сабой спецыфічны від гумару, збудаванага на абсурдзе, нонсенсе. Эстэтыка іх грунтуецца на падборы адпаведнага вобразнага рада, праз што дасягаецца эфектам камізму:

У сераду на Масленіцу,

Да на рускія заговіны,

Як пабіўся баран з казлом –

Замуцілася вада с пяском.

Парасёначак яечка знёс,

На высокую палічку ўзнёс.

А бязрукі яечка ўкраў

І голаму за пазуху паклаў.

Без’языкі “калавур!” закрычаў,

А бязногі ў паход збяжаў…

Арэал бытывання масленічных песень даволі шырокі. Збіранне і публікацыя іх у апошняй чвэрці 20-га стагоддзя дазваляюць скарэктіраваць выснову Я.Карскага аб адноснай сціпласці беларускай масленечнай традыцыі. У заходнебеларускім рэгіёне масленечныя песні вядомы пад назвай “запусныя”.