6. Политическая эмиграция с территории Беларуси в конце XVIII – начале XX вв.

После включения Беларуси в состав Российской империи в результате разделов Речи Посполитой на передний план вышли политические причины эмиграции. Страх репрессий со стороны царского правительства вынуждал покидать родину тысячи участников восстаний 1794, 1830-1831, 1863-1864 гг., сторонников Наполеона и восстановления ВКЛ во время русско-французской войны 1812 г. Часть из них включалась в революционное и освободительное движение в Европе и Америке (Тадеуш Костюшко, Валерий Врублевский, Николай Судзи-ловский и др.), другие содействовали развитию культуры и науки стран своего нового проживания, не забывая одновременно о Беларуси (Игнатий Дамейко, Викентий Дмаховский, Наполеон Орда, Александр Рыпинский, Константин Ельский и др.). Белорусские корни имел французский поэт Гийом Аполиннер, дед которого (М. Кастровицкий) как участник восстания 1863-1864 гг. эмигрировал в Италию.

Гісторыю беларускай палітычнай эміграцыі можна пачаць з канца ХVIII ст. у паўстаннях Т. Касцюшкі (1794), польскім паўстанні (1831), паўстанні пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага, у якіх актыўны ўдзел бралі беларуская шляхта і інтэлегенцыя. Пасля паражэння гэтых паўстанняў значная частка іх удзельнікаў нелегальна пакінула межы Расійскай імперыі. Сярод іх былі лепшыя сыны беларускага народа — М. Агінскі, А. Кастравіцкі, І. Дамейка, К. Ельскі, Б. Дыбоўскі, якія пазней сталі сусветна вядомымі музыкантамі, пісьменнікамі, навукоўцамі. Такім чынам вырываліся з асяроддзя беларускага народа інтэлегентныя, таленавітыя і патрыятычныя сілы, збядналіся творчыя магчымасці нацыі на Бацькаўшчыне.

Большасць удзельнікаў антырасійскіх паўстанняў уцякала за мяжу разам з палякамі і там аказвалася ў польскім асяроддзі. Частка іх залічвала сябе ў палякі. Але многія, каб адрознівацца ад палякаў, называлі сябе «ліцвінамі», або «літоўскай шляхтай». Як адзначае Вітаўт Кіпель у сваей кнізе «Беларусы ў ЗША», з гэтай мэтай яны стварылі свае арганізацыі — Літоўскае таварыства ў Парыжы, Польска-славянскае літаратурнае аб'яднанне ў Нью-Йорку і інш. Але як бы там ні было, сёння вельмі цяжка адшукаць прамых нашчадкаў той хвалі эміграцыі.

Затое захаваліся звесткі аб гвалтоўнай палітычнай эміграцыі (ці міграцыі, бо дзяржава была адна — Расія) тых часоў на ўсход. Дзесяткі тысяч беларусаў, удзельнікаў антырасійскіх паўстанняў, былі сасланы тады на катаргу і пасяленне.

Па афіцыйных звестках, толькі пасля падаўлення паўстання К. Каліноўскага (1863–1864) было пакарана смерцю 128 чал., адпраўлена на катаргу 853, у арыштанцкія роты 767, выслана за межы Беларусі 12 тыс., у тым ліку ў Сібір — 504 чалавекі.

Пасля паўстання 1831 г., з улікам нелаяльнасці беларускай шляхты да Расійскай імперыі, было выселена ў паўднёвыя губерні каля 10 тыс. шляхты, якая не змагла пацвердзіць сваю прыналежнасць да дваранскага саслоўя і была пераведзена ў разрад сялян-аднадворцаў.