Бекмолдин_книга_в печать170112

8-тақырып. Қоғам дамуын кезеңдендірудің... 111

Формациялық көзқарас өндіргіш күштердің даму деңгейін экономикалық прогрестің жалпы жəне жоғарғы өлшемі ретінде түсіндіреді.

Формациялық көзқарас дегенмен үздіксіз үдеріс секілді емес, дамудың түрлі сатысы ретінде тарихты дискретті көрсетеді.

Формациялық көзқарасты іске асыру бес қоғамдық-эконо- микалық формацияны бөліп көрсетеді (өндіріс тəсілін):

1.Алғашқы қауымдық.

2.Құл иеленушілік.

3.Феодалдық.

4.Капиталистік.

5.Коммунистік.

Бұларға мінездеме 9, 10, 12-тақырыптарда беріледі.

Карл Маркстың зерттеу методологиясындағы орталық орынды базис пен қондырма туралы тұжырымдама алып отыр, ол туралы Карл Маркс «саяси экономияны сынау» атты еңбегінде 1859 жылыайтыпкеткен. Жұмыстыңнегізгіидеясыбылайберілді: «Өз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар белгілі қажетті, олардың материалдық өндіргіш күштерінің дамуының белгілі бір дəрежесіне сай келетін, бірақ олардың еркінен тыс қатынастар

– өндірістік қатынастар жүреді. Осы өндірістік қатынастар жиынтығықоғамныңэкономикалыққұрылымынқұрайды. Нақты базисте саяси қондырма орналасқан жəне оған қоғамдық сананың белгілі бір нысандары сəйкес келеді. Материалдық өмірдің, өндіру тəсілін шарттастырылған жалпы əлеуметтік, саяси жəне рухани үдерістер көрсетеді. Тұрмысты адамдардың санасы емес, керісінше, олардың қоғамдық тұрмысы санасын анықтайды».

8.3. ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНИЕТТІ ДАМУ ТЕОРИСЫ

Өркениет теориясы тарихи үдерістің үздіксіздігіне, оның өзара байланысы мен мұрагерлігін көрсетуге, адамзаттың материалдық жəне рухани байлығын жинақтауына көңіл аударуға

112 Экономикалық теория

мүмкіндік береді. Бұл – қоғамның рухани мəдениет жəне материалдық баспалдақтарын олардың бірлігінде бөліп көрсетуге негізделген кеңірек жол.

Экономикалық жүйелерді зерттеудің өркениетті жолының ерекшелігі талдаудың көп қырлылығы, критерийлердің көптігі, олардың тар экономикалық өлшемдерге жақындатылмайтындығы болып табылады. Өркениетті жүйелердің бірнеше жіктеуін бөліп көрсетуге болады.

1-жіктелім. Қоғамның индустриялық (индустриялық-эконо- микалық) дамуы баспалдақтарына сай келеді. Оның түрлері:

–индустриялыққа дейін (дəстүрлі);

–индустриялық (экономикалық);

–индустриялықтан кейінгі (экономикалықтан кейінгі) өркениет.

2-жіктелім. Əлеуметтік-саяси жəне экономикалық факторлардың өзара əрекетін сипаттайды. Бөліп көрсетеді:

–дəстүрлі (патриархаттық, авторитарлы) өркениет;

–либералды (рыноктық, демократиялық) өркениет.

3-жіктелім. Əлеуметтік-мəдени фактор мен оған байланысты түрлі қоғамдардың құндылық бағытының жеткілікті тұрақты жүйесі рөліне акцент жасайды.

Осы сияқты өркениеттерді оқшаулау, кеңістігі шектеулі (батыс еуропалық, исламдық) жəне көлденең (салыстырмалы тұрақты) ретінде баяндауға болады.

4-жіктелім. Қоғамдық даму бірегей əлемдік өркениетті қалыптастыру бағытында жүреді. 7 өркениет 8.1-сызбада:

–неолиттік – ұзақтығы 30-35 ғасыр;

–шығыс-құлиеленуші(қолағасыры) – ұзақтығы20-23 ғасыр;

–антикалық (темір ғасыры) – ұзақтығы 12-13 ғасыр;

–ерте феодалдық – ұзақтығы 7 ғасыр;

–индустриялық алдындағы – ұзақтығы 4-5 ғасыр;

–индустриялық – ұзақтығы 2-3 ғасыр;

–индустриялықтан кейінгі – ұзақтығы 1-3 ғасыр. Шотландық философ Адам Фергюсон (1723-1816) 1768 жылы

«Азаматтыққоғамтарихыныңтəжірибесі» кітабындаадамзаттың бүкіл тарихын үш кезеңге бөлді: жабайылық, варварлық жəне

8-тақырып. Қоғам дамуын кезеңдендірудің... 113

өркениет. А. Фергюсонның ұсынысының кезеңдендіру негізінде материалистік белгілер жатты: шаруашылық қызмет пен меншік нысандарының дамуы.

Өркениет									Индустриялықтан кейінгі
											Индустриялық
					Индустриялау алдында
					Ерте феодалдық
				Антикалық
	Шығыс құл иеленушілік
	Неолиттік
0 7 • • • •		• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
	6		5	4	3	2	1	0	5	10	12	14	16	18	20	22
б.ғ.д., мың																	б.ғ.д.

8.1-сызба. Өркениеттің даму тарихы

А. Фергюсон жабайылықты – аңшылық шаруашылық кезеңі, яғни жеке меншіктің болмауы тəн болатын кезең ретінде, варварлықты – заңмен əлі бекітілмеген жеке меншіктің пайда болуымен қатаржүретінмалшаруашылығыкезеңі, өркениетті– жекеменшік үстемдік ететін жер шаруашылығы кезеңі ретінде сипаттайды.

Тарихты осылай бөлуді Льюис Генри Морган (1818-1881) өз жұмысында пайдаланды. Бірақ ол əр заманды баспалдаққа (төменгі, орташа жəне жоғарғы) бөліп анықтады жəне алғашқы қоғам дамуы критерийлеріннақтылады. Л.Г. Моргансаралауындабіріздіэтностық кезеңдерді атап өтетін прогресс керсеткіштері ретінде материалдық немесе рухани мəдениеттің жекелеген құбылыстары (отты пайдалану қабілеті, садақ пен жебені ойлап табу, қыш өндірісін енгізу жəне т.б.) алынды. «Отбасы, жеке меншік жəне мемлекеттің пайда болуы» жұмысында Фридрих Энгельс моргандық схеманы (сызбаны) қалпына келтірумен шектелмей, оны толықтырады. Жабайылық

8-3/108-11

114 Экономикалық теория

кезеңін Энгельс шаруашылықты ерекше иемдену кезеңі, ал варварлықпенөркениетті– өндірушіқоғамкезеңіретіндесипаттайды.

Қоғам тарихын алушы жəне өндіруші шаруашылық кезеңдерге бөлу тарихи үдеріс теориясының фундаменталды (іргелі) ережелерінің бірі болып қалады. Сонымен қатар əлемдік тарихты өркениет тарихы ретінде талдау соңғы кезде өте өзекті болып отыр. Адамзат өркениетті қауіпті жағдайда болып отырған объективтіліктіңосындайжолыныңгуманистік(адамгершілік) мəнібар.

СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

I. ҚОҒАМ ДАМУЫН КЕЗЕҢДЕНДІРУГЕ ФОРМАЦИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАС

Формациялық

көзқарас

Өмір мен даму негізінде қоғамның өмір сүруіне қажет материалдық жəне рухани игіліктерді өндіру өндіріс тəсілі жəне прогрессивті даму жатыр деп есептеледі.

ҚҚоғам тарихы адамдардың тіршілік əрекеті нақты үдеріс

Ұ		ретінде өз негізінде материалдық игіліктерді өндіру
Р		тəсілдерін дамытудың тарихы деп есептеледі.
Ы		Өндірістік бір типті тəсілі бар түрлі елдер адамдарының
Л
		өмірінде оларды тарихи баспалдақтың – қоғамдық форма-

Ы цияның бір типіне жатқызуға мүмкіндік беретін ортақ елеулі

Мбелгілер бар деп есептеледі.

Д

Ы Əр ерекше формацияға өркениеттің ерекше заманы тəн

деп есептеледі.

Қ

Жалпы негізде əр халықтың тарихына көптеген ерекше фак-

Эторлар əсер ететіндіктен əр халықтың нақты тарихи үдерісі

Л		өте күрделі жəне көп қырлы деп есептеледі.
Е
М		Өндіріс тəсілінің əлеуметтік-экономикалық дамуы жəне

Ебір қоғамдық-экономикалық формациядан басқасына өту

Н		негізінде өндіргіш күштердің қоғамдық нысаны болып та-
Т		былатын өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар ара-
		сында қайшылық жатыр, ал бір формациядан екіншісіне өту
Т
		кезеңінде революциялық сипат бар деп есептеледі. Таптық
Е		формациялар жағдайында олардың даму үдерісі таптар

Ркүресінің үдерісі ретінде көрінеді.

8.1-сызба. Формациялық көзқарас

		8-тақырып. Қоғам дамуын кезеңдендірудің...						115
	II. ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНИЕТТІ ДАМУ ТЕОРИЯСЫ
		маркстік		Мəдениеттің дамуы мен əрекет
				етуінің ерекше тарихи заманы:
				олардың	бірлігіндегі		материалдық
	Өркениетті			жəне рухани негізінде қоғамдық-
	анықтау			экономикалықформациятүріжатыр.
		маркстік		Көптеген		ерекше	жағдайларға
				(факторларға) тəуелді болатын қоғам,
		емес		елдің материалдық жəне рухани
	Марксизмде – өркениеттің			өмірінің ерекше жиынтығы.
	түрлері			- Құлдық, крепостнойлық, жалдама ең-
				беккеқұлданғандардыңүшұлынысаны
				өркениеттің «құл иеленуші, феодалдық,
				капиталистік сияқты үш ұлы заманына
				тəн» (Ф. Энгельс).
		Марксизм		- Өркениеттің географиялық түрлері: өзен-
		емес
				дік (үлкен емес өзендер жағалауларында
				(Ніл, Инд, Ганг), теңіздік (Жерорта теңізі,
				Балтық, тропикалық теңіздер), мұхиттық
				(Ұлы географиялық ашылымдар заманы-
	Өркениеттің			нанбастап– ХV-ХVІІІғғ.).
				- Ақ адамдар өркениеті сары, қара жəне
	тəсілдік типтері
				қызыл нəсілдер тəсілдік типтері халық-
	Өркениеттің діни типтері:			тарына мəдениет апарады.
						- орыс православиялық
	Өркениет	Құдай	шақы-	- Православия-
	руына жауап ретінде ту-					өркениет
	ындап өзін-өзі сарқып бо-			лық өркениет		- ОңтүстікəнеОрталық
	лып, жойылады					Еуропалық правосла-
						виялық өркениет
				Католиктер өркениеті
				Протестанттар өркениеті
				Индуизм өркениеті
				Буддизм өркениеті
				Ислам өркениеті
				Иудаизм өркениеті

Өркениеттің циклдік типтері:

Өркениетпайдаболады, дамиды, өледіжəнетарихтыңциклдік айналымында қайта туындайды.

8.2-сызба. Өркениеттік

116 Экономикалық теория

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1.Экономикалық жүйелерге формациялық көзқараспен негізгі түсініктер болып табылатындар:

а) индустриялық қоғам; ə) өндірістің қоғамдық тəсілі жəне қоғамдық-экономикалық фор-

мация; б) өндірістің технологиялық тəсілі;

в) басқару тəсілі.

2.Қоғамдық өндіріс тəсілі:

а) өндірістік күштерді қамтиды; ə) өндірістік қатынастарды қамтиды;

б) қоғамның экономикалық базисын қалыптастыратын өндірістік күштер мен өндірістік қатынастарды қамтиды;

в) қоғамдық қондырманы қамтиды.

3.Қоғамдық-экономикалық формация:

а) өндіріс тəсілі мен қоғамдық-саяси қондырманы қамтиды; ə) институттарды қамтиды; б) дінді қамтиды; в) барлық жауаптар дұрыс.

4.Қоғам эволюциясына формациялық көзқарас формациялар алмасуын немен түсіндіреді?

а) техникалық революциялар; ə) саяси партиялар əрекеттері;

б) өндірістік қатынастардың өндіргіш күштер дамуының деңгейі мен сипатына сəйкес еместігі;

в) дұрыс жауабы жоқ.

5.Қоғам эволюциясына формациялық көзқарас:

а) неоклассиктер теориясында жасалған; ə) марксизм теориясында жасалған;

б) қазіргі жағдайларда басым болып табылмайды; в) қазіргі жағдайларда басым болып табылады.

6.Экономикалық өсудің бес кезеңі кімнің теориясында бөліп көрсетілген?

а) У. Ростоу; ə) Д. Белл; б) В. Зомбарт; в) К. Маркс.

7.Өркениет түсінігі нені білдіреді?

а) техника; ə) басқару формасы;

б) өндіріс тəсілі; в) қоғамның рухани мəдениеті жəне материалдық деңгейі.

9-ТАҚЫРЫП

ИНДУСТРИЯЛАНДЫРУҒА ДЕЙІНГІ ЭКОНОМИКА ЖƏНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

ДƏРІС ЖОСПАРЫ:
9.1. Индустрияландыруға дейінгі
экономика: мəні жəне негізгі
сипаттары........................................................	118
9.2. Алғашқы қауымдық өндіріс əдісі...................	119
9.3. Азиялық жəне антикалық өндіріс
əдістерінің сипаттамасы................................	126
9.4. Феодалдық өндіріс əдісі.................................	132
9.5. Көшпенді (номадтық) өндіріс əдісі.................	133
СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ......................	135
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ.....................................................	138

118 Экономикалық теория

ИНДУСТРИЯЛАНДЫРУҒА ДЕЙІНГІ 9.1. ЭКОНОМИКАСИПАТТАРЫ: МƏНІ ЖƏНЕ НЕГІЗГІ

Индустрияландыруға дейінгі экономика бірнеше қоғамдықэкономикалық формацияны (алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық) біріктіреді. Олардың бəріне өндіргіш күштердің даму деңгейінің төмендігі, экономикалық еркіндіктің болмауы, үстемдік пен бағыныштылықтың қарым-қатынастары, экономикадан тыс мəжбүрлеушілік болуы тəн.

Өндірістіңиндустрияғадейінгікезеңінемынасипаттаркеледі:

–экономиканың бастапқы саласы (ауыл шаруашылығы) басым болады;

–еңбекке жарамды халықтың басым бөлігі егіншілікпен жəне мал шаруашылығымен айналысты;

–шаруашылық əрекетте қол еңбегі үстем болды (прогресс қарапайым құралдардан күрделілеріне өтуде байқалды);

–өндірісте еңбек бөлінісі нашар дамыды жəне ғасырлар бойы оны ұйымдастырудың қарапайым нысандары (натуралды шаруашылық) сақталды;

–халықтың көпшілік бөлігінде өндіріспен бірге тоқырау жағдайында тұрып қалған ең қарапайым қажеттіліктер

басым болды.

Капитализмге дейінгі қоғамда экономикалық еркіндік жоқ, ырықсыздықүстемболады: шаруалардыңкөшіп-қонубостандығы жоқ; қолөнершілер қолөнерге таңылған, құлдар – «сөйлейтін құрал-саймандар», т.б.

«Рулық», содан соң «тектік» қоғамның құрылысы «баршаға ортақ түрме» жағдайын, əлеуметтанушылар (социологтар) сөзімен айтса, «сатылайəлеуметтікжұмылдыруды» (бұғанмиграциялықнысаныдакіреді: мысалы, ауылтұрғыныүшінауылданқалағакөшудің өзі ғана мансап алумен парапар; қалалық адамның кіші қаладан ірісінекөшуіде– аз(табысемес) мүмкіндікеместігінбілдірді.

Жаппай бəрі алдын ала белгілі болуының салдарынан жаппайтоқырау– капитализмгедейінгіқоғамныңбейнесінкөрсетеді. Капитализмнің əлеуметтік жаршыларының, капитализмге дейін-

9-тақырып. Индустрияландыруға дейінгі экономика... 119

гі қоғамның бірде бір əлеуметтік тобына жатпайтындары кездейсоқ емес. Əлеуметтік кедергілерді жоюда қоғамның бүкіл дерлік тарихы жұмылдырылған.

Капитализмге дейінгі кезең үстемдік пен бағыныштылық қатынастарына толы болатын. Тек капитализм ғана жеке адамға экономикалық еркіндік əкелді.

Капитализмге дейінгі қоғамда өндіріс факторлары жоқ – еңбекте, жерде, капиталдатауаремес; тек«тауар» мəртебесіғана бұларды«өндірісфакторына» айналдыраалатынболатын, өйткені осыжағдайдағанаолардытиімді(бəсекелестерменкүресте) сатып алу жəне табыс көзі ретінде (сондай-ақ, бəсекелестермен күресте) пайдалану мəселесі туындайтын еді.

Еңбек міндетті болатын; оған ақы төленбегенімен қоймай, керісінше – еңбек нəтижесінің бір бөлігі тартып алынатын (оның үстіне «қожайынды» ауыстыруға тыйым салынатын).

Жер айрықша сату-сатып алу объектісі ретінде «жылжымайтын мүлік» болып табылмайтын еді.

Капитал қатып қалған асыл қазына келбетінде болған; капитал қозғалысы, тұрақты жəне өзгермелі капиталдан түсетін табыс капитализмге дейінгі экономикада мүмкін емес болатын.

9.2. АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ ӨНДІРІС ƏДІСІ

Алғашқы қауымдық тарих – адамның пайда болуынан мемлекет пайда болғанға дейінгі кезең – таңғаларлық оқиғалардан тұрады: адамның, тілдің пайда болуы, адамның шаруашылық (кейіннен – өндірістік, одан кейін – экономикалық) əрекетінің негізі қалануы, əлеуметтік институттардың, материалдық жəне рухани мəдениеттің қалыптасуы, еңбек, меншік бөлінісі, сондайақ, көптеген «социум» құрайтындар.

Алғашқы қауымдық қоғам экономикалық теориясының міндеті – алғашқы қауымдық қоғамның негізгі айрықша сипаттары мен оның қозғалысының (қалыптасу, гүлдену, құруы) заңдылықтарын анықтап шығару.

120 Экономикалық теория

Алғашқы қауымдық қоғам онда өндіргіш күштер дамуының бастапқы, ең төмен деңгейі жағдайындағы əлеуметтік ұйымдасу болғанымен ерекшеленеді. Қазіргі қоғам табиғатты билеп отыр, қазіргі адам мен табиғат арасында оны қорғайтын ноосфера құрылған, ал алғашқы қауымдық кезеңде қоғам мен табиғат тікелей қатынаста болатын жəне басты рөл табиғатқа тиесілі еді.

Алғашқы қауымдық құрылыс – өндіргіш күштерінің қалыптасу дəуірі; оның басынан аяғына дейін еңбек құралдарын жасау үшін басты материал mac болды, одан тек қарапайым құрал-саймандар жасауға болатын еді. Дəл осы жағдай алғаш рет Адамныңбастыкүші – ұжымдықбірлескенеңбеккүшінкөрсетті. «Адамдардың ұйымдасқан қоғамдастығы» – адамзаттың басты өндіргіш күші, осының арқасында жеке тұлғаның тарихы қоғам мен əлеуметтік прогресс тарихына айналды.

Алғашқы адамдардың техникалық «əлсіздігінің» орны тек олардыңұжымдықбірлесукүшіменғанатолтырылуымүмкінеді.

Алғашқы адам тек тарих таңында өзі сияқтылар қоғамдастығына біріккендіктен аман қалды.

Алғашқы қауымдық қоғам жеке меншікті, мүліктің саралануын жəне қоғамнан шеттетілген мəжбүрлік билікті білмеген.

Алғашқы қауымдық өндіріс əдісі – бұл ең ұзақ формация; оның «басы» мен «аяғы» ұдайы анықталу үстінде (бүгінде оның диапазоны б.з.д. 1,5 млн. жылдан 5 мың жылға дейінгі аралықта деп қабылданып отыр).

Оның дамуының мынадай сатылары ажыратылып жүр: «алғашқы адамдар табыны → алғашқы рулық қауым → алғашқы көршілік қауым».

Ерте алғашқы қауым иеленуші шаруашылық жүргізіп, тіршілікті қамтамасыз етуші (қажетті өнімге тең) өнім ала отырып, ортақ меншік негізінде теңгермелі бөлісті жүзеге асырды: өнімді өндіруге қатысқан-қатыспағанына қарамастан, қауымның əрбір мүшесінің өнім үлесіне құқығы бар болатын.

Кейінгіалғашқықауымөндірушішаруашылыққа, яғниартық өнім алуға көшті, сондықтан, теңгермелі бөліспен қатар еңбек бөлісі («еңбегі бойынша») де пайда болды. Осының нəтижесінде ортақ меншікпен қатар жеке меншік те қалыптаса бастады