- •I. «Сүз күңелдә очкын булып көйри, Сүз арыслан итә йөрәкне...» (г. Афзал) Рузил Мингалимов, Тукай районы Күзкәй урта мәктәбе
- •Ландыш Галиева, Апас районы Кече Болгаер урта мәктәбе
- •Рамил Хаҗиев, Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе
- •Әлфия Калачова, Арча районы Яңасала урта мәктәбе
- •Дилә Идиатова, Яшел Үзән районы Бишнә урта мәктәбе
- •Элиза Гафурова, Баулы шәһәре татар гимназиясе
- •Рөстәм Сәмигуллин Кукмара районы Мәмәшир урта мәктәбе
- •Радик Марданов, Актаныш районы, Актаныш 1 нче урта мәктәбе
- •Сүз − күңелемнең көзгесе
- •Римма Салахова, Актаныш районы Актаныш 1 нче урта мәктәбе
- •Илвера Хәйруллина, Буа районы Адав-Толымбай урта мәктәбе
- •Айсинә Шәйдуллина, Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе
- •Ләлә Кәбирова, Саба районы Шәмәрдән урта мәктәбе
- •Руслан Сәләхов, Казан шәһәре 73 нче урта мәктәбе
- •Надежда Маякова, Мамадыш районы Мамадыш 2 нче урта мәктәбе
- •Ләйлә Исхакова, Арча районы Шушмабаш урта мәктәбе
- •Гөлшат Таҗетдинова, Арча районы Яңа Кишет урта мәктәбе
- •II. Борынгы әдәбиятта матурлык темасы Рәзилә Галеева, Балтач районы Куныр урта мәктәбе
- •Эльза Гафурова Чүпрәле районы Иске Чүпрәле урта мәктәбе
- •Ләйсән Галиуллина, Яр Чаллы шәһәре 52 нче урта мәктәбе
- •Гөлназ Зарипова, Казан шәһәре 15 нче татар гимназиясе
- •III. Татар әдәбиятында мелодрама жанры Алмаз Нигъмәтуллин Кукмара районы Кукмара татар гимназиясе
- •Эльвира Газизова, Лениногорск шәһәре татар гимназиясе
- •Азат Гәлләмшин, Яр Чаллы шәһәре
- •IV. Мәгърифәтчелек әдәбиятында тормыш һәм аны үзгәртү юллары Айгөл Батыршина, Яр Чаллы шәһәре 54 нче гимназия
- •Гөлнар Галиева, Арча районы Яңа Кенәр урта мәктәбе
- •Гөлшат Гарифуллина, Кукмара районы Кукмара 4 нче урта мәктәбе
- •Игнатий Борисов, Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе
- •V. XX йөз башы татар әдәбиятында милләт язмышы проблемасының куелышы Илназ Саттаров, Тәтеш районы Бакырчы урта мәктәбе
- •Лилия Хәйдәрова, Яр Чаллы шәһәре 4 нче урта мәктәбе
- •Дилузә Латыйпова, Актаныш районы Иске Сәфәр урта мәктәбе
- •Илдар Садыйков, Мамадыш районы Көек Ерыкса урта мәктәбе
- •VI. Гаяз Исхакый драмаларында милли геройлар Сабина Мөнасипова, Әтнә районы Олы Әтнә урта мәктәбе
- •Алмаз Шакирҗанов, Тукай районы Биклән урта мәктәбе
- •Зилә Хөснетдинова, Мөслим районы Метрәй урта мәктәбе
- •Гөлчәчәк Сибгатуллина, Кукмара районы Березняк урта мәктәбе
- •Фәнсия Баһавиева, Әтнә районы Күәм урта мәктәбе
- •VII. Яраткан язучым турында сөйләргә телим... Марс Гайнанов, Алабуга районы Морт урта мәктәбе
- •Ринат Йосыпов, Балтач районы Нөнәгәр урта мәктәбе
- •Әнисә Нәкыйпова, Балтач районы Шеңшеңәр урта мәктәбе
- •Гөлия Нәбиева, Балтач районы Шеңшеңәр урта мәктәбе
- •Яраткан язучым − үз замандашларын чагылдыру остасы
- •Резеда Кызрачова, Сарман районы Иске Минзәләбаш урта мәктәбе
- •Ришат Мәҗитов, Баулы шәһәре татар гимназиясе
- •Яраткан язучым − үз замандашларын чагылдыру остасы.
- •Алсу Садретдинова, Нурлат районы Фома урта мәктәбе
- •Илдар Габделхаков, Алабуга районы Морт урта мәктәбе
- •Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт белән. (Минем яраткан шагыйрем)
- •Булат Галиев, Сарман районы Мортыштамак урта мәктәбе.
- •Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт белән... (Минем яраткан шагыйрем)
- •Марат Зарипов, Балтач районы Норма урта мәктәбе
- •Нигъмәтҗанова Хәмдия Равил кызы, Әтнә районы Сибгат Хәким исемендәге Күлле Киме урта мәктәбе Дәрдемәнд поэзиясендә сагыш, сызлану һәм аның сәбәпләре
- •Айсылу Галимова, Әтнә районы Олы Әтнә урта мәктәбе Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт белән... (Минем яраткан шагыйрем)
- •Диләрә Яфизова, Чүпрәле районы Кече Чынлы урта мәктәбе
- •Лилия Садыйкова, Әтнә районы Олы Әтнә урта мәктәбе Минем яраткан драма әсәрем
- •VIII. Күңелемә уелып калган әсәрләр Лениза Сабитова, Менделеев районы, Бәзәкә урта мәктәбе
- •«Уйларым һәм хисләрем халык белән...»
- •Марат Гарнышев, Яр Чаллы шәһәре 2 нче гимназиясе
- •Т. Гыйззәт иҗаты буенча инша. (Теманы укучы үзе уйлый). Таҗи Гыйззәт − күренекле драматург
- •Ләйсән Галимөхәммәтова, Кукмара районы Пычак урта мәктәбе
- •Күңелемә уелып калган әсәр.
- •Ләлә Салихҗанова, Сарман районы Азалак урта мәктәбе
- •«Кешенең матурлыгы эчке матурлыкта чагыла» (ә. Еники)
- •Алиса Тимофеева, Кукмара районы Кукмара 4 нче урт мәктәбе
- •Гөлсөя Фазылҗанова, Балтач районы Смәел урта мәктәбе
- •Сибгат Хәким поэзиясендә сугыш фаҗигасе
- •Айсылу Сабирҗанова, Сарман районы Карашай-Саклау урта мәктәбе
- •Киң даланың ирек сөюче кызы (Галимҗан Ибраһимовның «Казакъ кызы» романы буенча)
- •Алия Шакирова, Түбән Кама районы Түбән Уратма урта мәктәбе
- •Миләүшә Сәмигуллина, Балтач районы Кенә урта мәктәбе
- •Гариф Ахуновның «Хәзинә» романында «Хәзинә хуҗалары»
- •Илназ Мифтахов, Балык Бистәсе районы Яңа Арыш урта мәктәбе
- •Кешенең иң олы байлыгы − җир, җирнең иң олы байлыгы − кеше
- •Ләйсән Җәләлиева, Әтнә районы Күңгәр урта мәктәбе Мәрхәмәтле безнең әниләр
- •Г. Алтынбаева, Чүпрәле районы Иске Шәйморза урта мәктәбе Ана − бөек исем
Нигъмәтҗанова Хәмдия Равил кызы, Әтнә районы Сибгат Хәким исемендәге Күлле Киме урта мәктәбе Дәрдемәнд поэзиясендә сагыш, сызлану һәм аның сәбәпләре
«...Дәрдемәнд фәлсәфәсенең ниндидер аерылмас берлеген күрәм мин: мәңгелек һәм туган җир, кеше. Ә кеше анда вакытлы. Менә шушында инде Дәрдемәнд күңеле бөтен тирәнлегендә ачыла, сызлана, моңлана. Мондый чакта шагыйрь беркайчан да кычкырмый. Кычкырса, табигыйлек бетәр иде... Туган җир, табигать, халык турындагы шигырьләрнең һәркайсының төбендә кешелеклелек хисләре ята...» Шулай дип яза Сибгат Хәким «Дәрдемәнд осталыгы» дигән истәлегендә.
Дәрдемәнд әдәбият мәйданына сихри рәвештә килеп керә. 1905-1907 нче елларда Россиядә булган беренче буржуаз-демократик инкыйлаб татар әдәбияты үсешенә көчле йогынты ясый. Газета-журналлар ачыла, яңадан-яңа язучылар һәм шагыйрьләр үзләренең иҗат эшчәнлеген башлап җибәрә. Дәрдемәнд тә, шагыйрь буларак, үзенең тавышын нәкъ шул елларда ишеттерә башлый. Ә 1908 нче елда бастырган «Кораб» шигыре белән ул бөтен әдәбият җәмәгатьчелегенең игътибарын үзенә тарта. Ләкин киң күпчелек, хәтта әдәбият дөньясына иң якын торучылар да, бу псевдоним астында язучы шагыйрьнең кем булуын берничә еллар буена белә алмыйлар. «Еллар үткәннән соң гына Дәрдемәнд имзасы белән язылган шигырьләрнең иясе Закир әфәнде Рәмиев булып, прииска хуҗасы икәнен белдем», − дип яза Мәҗит ага Гафури «Шагыйрьнең алтын приискасында» исемле повестенда.
Миндә Закир Рәмиевнең псевдонимы зур кызыксыну уятты. Ул үзенә тәхәллүс итеп «дәрдемәнд», ягъни кайгылы, моңлы кеше, Г. Тукай әйткәнчә, хәсрәт чигүче дигән тәгъбирне ала. Бу инде Закир әфәнде Рәмиевкә булган кызыксынуны, аның шәхесенең серлелеген тагын да көчәйтә. Акмулла да, Г. Тукай да аерым шигырьләрендә үзләрен «дәрдемәнд» дип атаганнар.
Татар халкында «исеме җисеменә туры килә» дигән әйтем бар. Дәрдемәнд исеме шагыйрьнең бөтен эчке дөньясын, аның хис-кичерешләрен, борчылу-сызлануларын әйтеп бирә. Аның әсәрләрендә шаян сүзләр, күңелле вакыйгалар юк. Шигырьләреннән сагыш һәм моң, лирик геройның кайгылы хисләре агыла. Алар бөтен дөньяны кочаклап алалар, шагыйрьнең әйткән сүзләре йөрәккә сеңә, күңелдә моңсулык, ямансулык рухы кала. Вакыт үтү белән алар югалмыйлар, киресенчә, синең күңелеңне борчыйлар. Үзең дә сизмәстән, Дәрдемәнднең хикмәтле сүзләрен кабатлый башлыйсың:
Фида җаным синең юлында, и яр, Берүк сау бул, берүк уйланма, зинһар. Беләлмим ниндәен гизлә моның бар, Ничөн хәсрәт күренде гөл йөзендә.
Кеше һәм вакыт. Кешенең вакыт түреннән кая таба баруы бик күп фикер ияләрен дулкынландырган. Иксез-чиксез тарих һәм галәм киңлегендә фикер йөртергә омтылган Дәрдемәнд тә үз алдына шушы фәлсәфи сорауны куймый кала алмаган. «Без» шигыре шул турыда. Нинди озын булып тоелмасын, гасырлар да мәңгелек вакыт алдында бик кечкенә булып кала, нинди кодрәтле булса да, пәйгамбәрләр, падишаһларның да гомер чикләре бар.
Исә җилләр, күчә комнар... бетә эз... Дәрийгъ, мәхзүн күңел, без дә бетәбез!!
Шагыйрь гомерне комда калган эз белән чагыштыра. Җил иссә, ком бер урыннан икенче урынга күчә, эз җуела. Яшәеш мәңге хәрәкәттә, аның көче һәрдаим яңаны, камилрәкне тудыра алуында. Шагыйрь кешегә бирелгән гомернең кыскалыгына, яшәүнең фанилыгына гаҗәпләнә. Аерым кеше өчен дә, шулай ук милләт өчен дә мәңгелек яшәү бирә торган чишмә табарга тели лирик герой. Ләкин таба алмавы аны борчуга сала, хәсрәтләндерә. «Бүзләрем маналмадым» шигыре дә шул хакта. Әсәрдәге лирик герой үз яшәешеннән, кылганнарыннан канәгать түгел. Бар булып саналган, ләкин кеше арасында абруй казана алмаган. Мәхәббәт утында «мең кабат янган», әмма Мәҗнүн белән Ләйлә кебек кеше теленә менмәгән. Язмыш кемгәдер кавышу, кайсыларына өмет муллыгы биргән, ә бу өметнең сул кулыннан бер сынык икмәк ала алмаган. Ни өчен лирик геройга дөньясы гел кире килеп торган? Моңа автор үзе җавап бирә:
Әйттеләр кем, бер бәхетсез Илгә гашыйксың, фәкыйрь, Бер кызардым, бер бүзәрдем... Ни таныйм?... таналмадым! ...ни таныйм? ...таналмадым!
Ул «илгә гашыйк» булып яшәгән. Ә ил кайгысын кайгыртып йөргән кешегә, күпчелек очракта, каймаклы коймактан түгел, тукмактан өлеш чыга.
Ул үзенең ил гаме белән яшәвен яшерми. Иртә-кич ил эченнән исүче җилләргә колак сала, ләкин аннан килгән җил тавышы моңыннан үзенә ләззәтле көй ишетми, хәбәрләр куанычлы түгел. Яшәешеңне үзгәртер өчен тереклек суын, зәм-зәм суын, милләт коесын еллар буе эзләсәң дә табып булмый. Инде менә гүргә керер вакыт җиткән. Нинди үкенеч, кызганыч. «Кәфенем бүзләрен маналмадым!» − ди ул. Ягъни, милләтнең, үзенең аянычлы язмышына куанычлырак үзгәреш кертә алмадым, дип үрсәләнә. Лирик герой, шул рәвешле, яшәүдә якты төсләр күрми, күңел төшенкелегенә бирелә, аны моңа чынбарлык этәрә.
Шагыйрьнең «Кораб» шигырендә фикер символик сурәтләүләр ярдәмендә белдерелгән. Давылда калган ил корабы образын галимнәр халык, татар милләте мәгънәсендә аңлаталар. Әйе, туган илен яраткан кешенең ил һәм милләт язмышы турында борчылуы табигый хәл.
Чыкты җилләр, Купты дулкын − Ил корабын җил сөрә!.. Кайсы юллар, Нинди упкын Тарта безне җан сорап?! −
дигән сорау аңа һич тынгылык бирми.
Дәрдемәнд үзенең туган илдән читтә яшәвен күз алдына да китерә алмый. Иҗатында туган илгә тирән мәхәббәт белән сугарылган, патриотик хисләргә бай булган шигырьләр шактый. Ул ил өчен бернәрсәне дә кызганмаска кирәклеген белдерә:
Атам-анам йорты өчен Булса мең җаным фида; Туган-үскән җирем өчен Соң тамчы каным фида.
Бу юллар мине уйланырга мәҗбүр итте. Туган-үскән җире өчен соңгы тамчы канын бирергә әзер булган, алтын приискасын, шәхси типографиясен, бөртекләп җыйган бай китапханәсен дәүләткә тапшырган кеше өчен ил нәрсә эшләде соң? Әйе, Дәрдемәнднең үлмәс исеме, гасырлар буена югалмый торган мирасы бар. Ләкин шунысы кызганыч: шагыйрьнең кабере юк, урыны билгесез.
Кайбер кешеләр дөньяның бөтен тәмен, ямен татып яшиләр. Алтын короле булса да, Дәрдемәнд бу кешеләр исемлегенә керми. Ул гомере буе сагыш һәм сызлану диңгезендә йөзде, ил һәм милләт өчен күңеле сыкрады, үлеме дә үкенечле. Язмыш, күрәсең. Ә язмыштан узмыш юк...