XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті.

Революцияға дейінгі Қазақстанның көркемдік мәдениеті өзінің бойына отаршылдық қонаудан туған жаңалықтармен бірге патриархалды – феодалдық құрылысқа тән дәстүрлі ерекшеліктерді де жиыстырды. Оның неғұрлым айшықты құрамдас бөліктері әдебиет пен музыка болды. Діни догмалар мен тиым салушылық бейнелеу өнері мен театрлық мәдениеттің дамуын қатты шегеріп қалды.

Әдеби процестер екі бағытта: ауызекі шығармашылық пен жазба әдебиет бағытында жүріп жатты. Ауызекі шығармашылық ақындар айтысы, дастандар ерлік және сыршылдық-эпикалық поэмалар, ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар және басқалар түрінде дамыды.

Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы А.Құнанбаев болды. Абай жиырма жыл бойы халықтың поэтикалық шығармашылығын, шығыс ақындырының шығармаларын және орыстың классикалық әдебиетін оқып-үйрендй. 1886 ж. 40 жасында «Жаз» деген өленің жазды, одан кейінгі жиырма жылғы өмірі поэтикалық қызметпен өтті.

Абай қазақ қоғамындағы жаңалық, прогресс атаулының бәрін өз бойында сақтаушы болды. Оның пікірі бойынша әрбір ойлайтын адамқоршаған болмысқа деген өзінің саналы қатынасын қалыптарыстуға тиісті. ОЛ адамзат қоғамын ізгі әрі парасатты, прогрессивті дамушы тұрғысында көргісі келді. Әрбір адам бұған өзінің шама-шарқындағы үлесін қосуға тиіс.

«Ақыл, ғылым, еркіндік» қана адамды асқақтататын қоғамның прогресті дамытылуына талпынас Абай шығармашылығындағы басты бағыттардың бірі болды. Жекелеп алғандағы әрбір адамның адамзат қоғамына қызмет ету жолдарын Абай ең алдымен қоғамның материалдық және рухани гүлдеуіне жетудің құралы ретінде еңбектен көре алды.

Абайдың бүкіл шығармашылығы жұмысы жоқтықпен ымыраға келмеушілік идеяларына құрылған. Оның пікірінде адамның мінез-құлқы тек қиыншылықтармен күресте, соларды жеңіп шығуда ғана шыңдалады. Ақын қоғамдық өмірдің өзіне белгілі сол кездегі жағдайында халық бұқарасы еңбегінің жемісін түгел пайдалана алмайтының түсінсе де, халықтың жасампаздық күшіне берік сенді.

Әшкерелеуші өлеңдерінде Абай еңбекшілер көпшілігі мен үстемдік құрушы азшылықтың арасындағы антагонизмнің қарама-қайшылықтарын ашып көрсетті.

Абайдың демократиялық көзқарасы оның ағамандар мен билердің қызметіне қатысын да айқындады. Царизм билердің құқықтарын шектегенімен, олардың едәуір қолында сот билігі шоғырланды, ал қазақ шаруаларының тағдыры көбінесе солардың кесіміне байланысты болды. Көптеген мәселелер бойынша билердің шешімдері патша әкімшілігінің мүддесін қорғады.

Халықтың қараңғылығын пайдаланып, билер олардан пайда табуға барынша табысты. Абайдың сөзімен айтқанда, негізінен халық бұқарасын «ақымақ қылды».

Абайдың жастар бойына ғылым мен білімге сүйіспеншілік қасиеттерін сіңіруге деген табанды талпынысы оның қазақ қоғамының, бірінші кезекте, надандық пен қараңағылыққа байланысты кеселдерін әшкерелеуінен көрінді.

XIX–XXғ. басы қазақ халқы музыкалық мәдениетінің бұрын кездеспеген өрлеу кезеңі болды. Сазгерлер Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина Нурпеисова, Тәттімбет, Қазанғап, Сейтек, Ықылас өлмес күйлер шығарды. Бүкіл қазақ даласы Біржан салдың Ақан Серінің, Мұхиттың, Абайдың, Балуан-Шолақтың, Жаяу Мұсаның, Мәдидің, Ыбырайдың, Естайдың және басқалардың әндерін айтты. Халық сазгерлерінің шығармашылығы адамдардың туған өлкесіне деген ыстық сүйіспеншілігін бейнеледі, табиғаттың сұлулығын дәріптеді, бітім болмысында өнегелілік және эстетикалық бағалылықтарды сақтады. Ол қоғамдағы әлеуметтік шиеленісушілікті, қарапайым адамдардың тыныштық пен аманесендікте өмір сүргілері келетін ынта-ықыласын білдірді. Айталық, Құрманғазының алғашқы музыкалық шығармасы – «Кішкентай» күйі Исатай мен Махамбеттің көтерілісіне арналған болатын. Ал, 1916 ж. Оқиғалар Дина Нұрпеисованың «Әскерге алу» күйін шығаруына себеп болды. Егер Ыбырайдың «Гәкку» әні сүйіспеншіліктің өзіндік ән ұранына десек, онда Мұхиттың «Зәуреші» академик А.Жұбановтың берген сипаттамасы бойынша нағыз «Реквием» (қаралы музыкалық шығарма) саналды. Абай мен Жаяу Мұсаның әндері еуропалық музыкалық мәдениет элементтеріне бай екендігімен ерекшеленді.

XIXғ. қазақ баспасөзінің өмірге келуі басталды. 1870ж. 28 наурызда “Түркістан уәлаяты” газетінің бірінші нөмірі шықты. Ол қазақ және өзбек тілдерінде шығарылды. Оның беттерінде Шоқан Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі (1870ж.) және басқа оқиғалар жөніндегі материалдар басылды.

1911ж. бірінші қазақ журналы «Айқап» жарық көрді, өмір сүрген төрт жылы ішінде оның 88 көмірі шықты. 1913-1918жж. “Қазақ” газеті шығарылып тұрды. “Айқап” пен “Қазақ” қоғам өмірінің барлық жақтарын жазып тұрды. Олар қазақтардың отырықшылықты өмір сүруге көшуін, сөйтіп, егіншілік мәдениетін меңгеруін жақтады және сонымен бірге көшпеліліктің маңызы мен өмірден олар орнын да теріске шығармады. Бұл басылымдар сондай-ақ әйел және ұлт мәселелерін батыл көтерді, дәрігерлік, агрономиялық білімдерді таратты. Бүкілқазақстандық съезі шақыру идеясын қолдады.

Қазақ авторларының кітаптарын шығару ұлғайды. Петиербургте, Қазанда, Орынборда, Ташкентте Абайдын, Шоқанның, Ыбырайдың, А.Байтұрсыновтың, Міржақып Дулаттың, Ә.Диваевтың және көптегене басқалардың шығармалары басылып шықты. 1912 ж. Семейде қазақ тіліндегі кітаптарды шығаруға мамандырылған «Жәрдем» баспаханы құрылды. Қазан революциясына дейін қазақ тілінде шамамен 700 атаулы кітап (қайта шығарылғандарын есептемегенде) басылып шығарылды.

Сайып келгенде өзгерістер қазақ қоғамы мәдениетінің барлық жақтарын шарпыды.

Алайда, халыққа осы рухани байлықтар мен мәдениет жетістіктерінің бәрі бірдей жете қойған жоқ. Бұған халықтың жаппай сауатсыздығы, мәдени-ағарту мекемелерінің өте аздығы, царизмнің отаршылдық саясаты әсер етті.

Дәрістің негізгі ұғымдары: уезд, ауыл, жадидтік мектептер, мектептер, медресе, жатақтар, қараши, алыпсатарлар, саудагерлер, болыс, қоныс аудару үрдістері.

№ 12 дәріске арналған тест тапсырмасы

1. ХVІІІ ғ. қазақтарды жерден, жайылымнан ығыстырудың алғашқы шарасын атаңыз

1. темір жолдар салуы

2. өнеркәсіп орындарының ашылуы

3. қала құрылысына жер алу

4. Жайық, ертіс өзендері бойында мал бағуға тыйым салу

5. шетелдіктерге жер беру

2. ХІХ ғ. вакфтық жерлер Қазақстанның қай аудандарында сақталады?

1. Шығыс аудандар

2. Орталық аудандар

3. Солтүстік аудандар

4. Батыс аудандар

5. Оңтүстік аудандар

3. Қазақтың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі қоғамының

дамуына көбірек әсер етке қандай әлеуметтік топ?

1. Шетел капиталы

2. Сауда адамдары

3. Орыс фабриканттары

4. Діни адамдар

5. Патша әкімшілігі

4. 1868 ж. реформадан соң Маңғышлақ приставтығы қайда бағынды?

1. Орынбор генерал-губернаторлығы

2. Батыс Сібір генерал-губернаторлығы

3. Түркістан генерал-губернаторлығы

4. Астрахань генерал губернаторлығы

5. Кавказдың әскери округі

5. ХІХ ғ. соңындағы Қазақстандағы ең ірі жәрмеңке?

1. Қоянды

2. Жәміш

3. Аягөз

4. Тайыншакөл

5. Бөкей

6. Қазақ ауылындағы майда өндірушілерді ңтолық жеке меншік иесі бола алмағанын қалай түсінесіз?

1. жерге жеке меншік болуы

2. өндіріс құралдарының ортақ болуы

3. олар көбіне пауперлік жағдайға ұшырады

4. өндірілген өнім сұраныс таппады

5. өнімнің сапасы төмен болды

7. Шаруашылықтың қандай түріне ең көп қосымша өнім өндірілді?

1. қолөнершілерде

2. кен өндірушілерде

3. балық шаруашылығында

4. орта деңгейдегі мал шаруашылығында

5. байлардың шаруашылығында

8. Албан дегеніміз не?

1. қазақтың ұлттық ойыны

2. ру-тайпа аты

3. жоңғарлар жаулап алған жерлерден жиналған салық

4. жартастағы сурет

5. руникалық жазу

9. ХІХ ғ. соңында қазақ өлкесінде кең тараған капитал?

1. өнеркәсіптік капиталы

2. аралық сауда

3. ауыл шаруашылық капиталы

4. орта кәсіпкерлік

5.балық шаруашылығы

10. Патша әкімшілігі Қазақстанға қоныс аударушыларды қалай орналастырды?

1. қазба байлық көздеріне жақын

2. бір-біріне қатысуға ыңғайлы болу үшін үлкен бір жол бойына

3. өзен-су алқаптарына

4. қалаларға жақын

5. жаңа салынған қалаларға

11. Қазақстан өнеркәсібінің өркендеуі кімдердің мүддесін көздеді?

1. жергілікті халықтың

2. қазақ қоғамындағы үстем тап өкілдерінің

3. Ресей империясының

4. орыс өнеркәсібі капиталының

5. шетел капиталының

12. Қазақстанда бірінші жәрмеңке қай жерде ашылды?

1. Қарқаралыда

2. Атбасарда

3. Семейде

4. Жаркентте

5. Бөкей Ордасында