43.Бэкей ордасынын курылуы, Тайманов пен Этемiсов бастаган кэтерiлiс (1836-1837)

Кiшi жуз уш жуз iшiндегi ен кэп жердi иеленген аймактардын бiрi. Ол Жайык пен Тобылдан бастап Сырдариянын тэменгi агысына дейiнгi алкапты камтып жатыр. XIX гасыр басында Кiшi жуздiн кейбiр ауылдары Ресей империясы курамына эткен Жайык пен Едiл эзендерi тэменгi аралыгында болды. Ол кейiн Бэкей ордасынын негiзiн салган хандыкты немесе Iшкi

Орданы курды. Ал нагыз халыктык, феодалдарга карсы болган козгалыс 1836-1838 жылдары Бэкей ордасында болган Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс болды. Отарлык езгiнiн касiретiн ен бiрiншi кэрген Кiшi жуз болды. Эйткенi Кiшi жуздi Ресей эзiне алдымен косып алды. Отарлык езгiнiн ен киын таукыметi казак кауымдастарынын жерiн талан-таржга салып, орыс-казактар, патша экiмшiлiгi, жергiлiктi фоедал шонжарлар басып алды. Бэкей ордасындагы шаруалар букарасынын жагдайы ауыр болды. Бэкей ордасы 1801ж Едiл мен Жайыктын арасында шанырак кэтердi. Жерi де аз, халкы да аз халык болды. Бэкей хандыгы сол Бэкей эулетiнiн феодалдык иелiгi болды. Жэнгiр хан мен онын манайындагылардын шексiз зомбылыгы халыкты кэтерiлiске шыгармай коймаушы едi. Кэтерiлiстiн негiзгi козгаушы кушi казак шаруалары.Оган старшын, билердiн бiркатар экiлдерi катысты. Кэтерлiске старшындар Исатай, Махамбет басшылык еттi. Кэтерiлiс 1836 жылы басталды. Оны Берiш руынан шыккан Исатай Тайманулы баскарды. Деректерге караганда Исатай 1812ж Бэкей ханнан Каспийдiн жагалауынан жер алып, Жэнгiр ханнын бiрнеше рет елшiлiк тапсырмаларын орындады. Кейiн ханнын озбырлынына эрдайым наразы болган Исатайды эзiнен алыстаткан.1814ж Орынбор шекаралык комессиясы старшындыкка бекiткен 1817ж бастап Исатай патша чиновниктерiмен байланысы салкындай бастады.

44.Кенесары бастаган казактардын улт-азаттык козгалысы (1837-1847)

Казактардын XYIII-XIXгг. болган барлык баска iрi кэтерiлiстерiнен Кенесары кэтерiлiсiнiн ерекшелiгi, оган 3 жуздiн букара халкы тугел катысты. Кенесары кэтерiлiсi алгашкы жылдарын эзiнде-ак галамат кулаш жайып, букiлi халык кэтерген козгалыска айналды. Куазакстаннын букiл халыктыгы, кен канат жаюы, айкын кэр нген саяси сипаты Кенесарынын эз не тэн ерекшелiгi деуге болады. Кенесарынын кэтерiлiсiне басты рулардын бэрi катысты. Улы жузiбен орта жуздiн бiркатар рулары Кенесарынын коластына бiрiккен 1838ж бастап катысты.Султан Кенесары Касымулы кэтерiлiсiнiн Кiшi жузжерiн шарпуы Исатай кэтер-н басуды тездеттi.И.Апировский Исатайды талкандауга барлык куштердi жумылдырды. Кенесары колы Акмола, Кэкшетау, Кызылжар сиякты казак станицияларымен камалдарына шабуыл жасап эзiне карсы болган старшындар мен султандардын ауылдарын шауып алды. Осындай эрекеттерiн ол будан былай да токтаткан жок. Патша экiметi бурынгы эскери белдеулердi бекiтiп, жанадан Торгайдын, Ыргыздын жэне Есiлдiн бойларынан бекiнiс белдеулерiн салып, Кенесарыны Каракумга карай ыгыстыра бердi. Сондыктан да Кенесары онтустiкке, Сырдариянын орта агысына немесе Кокан хандыгынын жер не карай шегiнуге мэжбур болды. Кокандаыктардын шабуылга шыгуы жэне ауылдарда оба дертiнiн басталуы оны улы жуз жерiне-Жетiсуга мэжбур еттi. Патшалык Ресейден улы жуз ауылдарына кау п тэнiп турган, сондыктан ол ауылдар Кенесары кол астына косыла бастады. Бiрак Кенесары Ресей патшалыгымен согыспады да, Алатау кыргыздары жерiне этiп кеттi. Бiрак кыргыздар бiрден Кенесарыны душпандык ниетпен карсы алды. Кенесары эте киын жагдайда турганда онын колын улы жуз жасактары тастап кеттi. Орта азияны жаулап алуга шыккан орыс эскерлерiнiн басшылары Кенесары козгалысын андып отырды. Олар кыргыз манаптарымен байланыс жасап, оларды Кенесарыга карсы айдап салып отырды. Акырында улы жуз топтары да тастап кеткен Кенесарынын шагын жасагын Кыргыз манаптары казiргi Топтак каласынын каласынын манында коршап алып, жойып жiбердi. Кенесарынын эзiн, iнiсi Наурызбайды т.б айырылмас серiктерiн азаптап элтiрдi. Сол ушiн дала губернаторынан патша укiметi сый алды. Сонымен Казакстаннын Ресей отарына айналуынын каншама зулымдыктары болды. Патша укiметiнiн отаршылдык саясаты баска батыс елдерiнiн саясатынан ешб р кем болган жок. Кайта халык ушiн касiреттi ерекшелiгi-ол онын жерiн тартып алып, именденуi. Алдымен жерiн именденiп, экiмшiлiк баскаруын эзгертiп, кейiн жерiнiн байлыгын да имендене бастады. Гасырлар бойы еркiмен эскен эзiнi н отаны мен тэуелсiздiгiн жаулардан коргаган халык мундай кыспакка шыдамай 19г басында тынымсыз кэтерiлiстiн туын кэтерiп отырды.

45.ХІХ ғ. Жанқожа Нұрмұхамед ұлы бастаған Арал маңындағы қазақтардың Хиуа хандығы Ресейге қарсы көтерілісі

Сыр қазақ-ң Хиуа хандығына қарсы шығу-ң себептері:-Әскери күшпен салық жинау, Бекіністер салуға Арал қазақтарын күшпен қатыстыру.Көтеріліс жетекшісі.

Жанқожа Нұрмұхамедұлы. 1836 ж-Амудария мен Сырдария арасында орналасқан Хиуа әскеріне қарсы күрес басталды.1842ж-Хиуа бекінісі Бесқаланы қиратты.

1843 ж-Ж. Нұрмұхамедұлы-ң бастауымен Төменгі Сыр қазақтары хиуалықтардың Қуаңдария бойындағы бекінісін талқандады.1845 ж- Жанқожа хиуалық 2000 әскерді жойып жіберді.1853ж- орыс әскерлері Ақмешітті алып, Сырдария әскери шебін құрды.Орыс үкіметінің жаңа бекіністер салуға қазақтарды күшпен тартуы,1856-1857ж Сыр қазақтарының көтеріліске шығуына себеп болды.Жасы 90-н асқан Жанқожа батыр Жаңақаланы көтеріліс тірегіне айналдырып, 2мың сарбазбен патша әскерімен соғысты.1857жылғы 9 қаңтар-Арықбалық шайқасында Жанқожа батыр әскері Фитинговтың тобынан жеңіледі.

46.Ресей әск-ң қ-ң оңт нуі.Қ-ды жаулап алудың аяқталуы.

Қ-ды жаулап алудың 18ғ басында қазақ елінің сыртқы жағдайы нашарлады.Өйткені Жан жақтан оны қоршады.Солардың ішіндегі Ресей,Қытай,жоңғар елдері болды.Арасында хиуа ханд көздерін түсіріп отырды.Олар қазақ-даласының кең байтақ жеріне қызықты,шөбі шұрайлы,өзен суы тұщы,таулы өлкелер орманға бай болды.Қазақ хандары көрші елдермен тату қарым қатынас жасауға ұмтылды.Бірақ жоңғар хандары үнемі мазалап отырды.Қазақ жері-ң біразын басты.Осыдан кіші жүз ханы Әбілқайыр қуатты ел қоластына өткенді дұрыс деп ойлады да 1737ж кіші жүз Ресей қоластына қарады.Ресейге қосылған соң ауыртпалықтар басталды.Өйткені Ресей отаршылдық саясаты жүргізеді.Бірте бірте Жайық пен Ертіс арқылы мал айдап өтуге,мал жаюға тиым салынды.Ол жерге әскери бекініс салынды.Патша қазақ шаруалардың жерін,малын тартып алып,оларды езгеге салған соң ,біраз көтерілістер болды.Ол 1783ж шаруалар көтерілісі-оны С.Датұлы басқарды.Оңт.Қ-н жеріне басып кіріп,онда үстемдігін күшейтті.Ауыр тұрмысқа шыдамаған қазақ халқы патшаға қарсы шығады.1856ж Сырдария бойындағы көтеріліс он Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған.19ғ басында Қ-н халқына Хиуа ханд-нан зорлық көп болды.Ауыр салық салды.Төлемеген халық ойрандалды.Орта ханд-ң әрекетінен қауыптенген патша өкіметі Қ-ң қалған жерін қосып алуды тездетті.19ғ 60жылдары Ресей Қ-ды түгел басып алды.

47.XIX 60-90жж Казакстандагы экiмшiлiк, сот жэне аграрлык реформалар.

19 г 60ж басында Казакстаннын Россиянын курамына эз еркiмен кiруi аякталды. Бул Ресейде крепосниктiк правонын жойылуына жэне бiркатар буржуазиялык реформанын кабылдануына тустас келдi. Патша экiметi креп-к правонын жойылуынан кейiн земствалык, сот реформасын, халыкка бiлiм беру саласында калалык реформа жасады. Реформа манызы капиталистiк катынастардын дамыгандыгын гана емес, сонымен бiрге крепстниктiк система дагдарысынын терендiгiн, таптык сараланудын кушейгендiгiнiн енбекш лер букарасынын бурынгы жуйеге карсы куресi кушейе тустi. Казакстаннын энiм эткiзетiн аса бай рынок жэне арзан шикiзат ретiндегi ролiн кушейттi. Жанадан косылган элкенi игеру ушiн Казакстанды патша экiмшiлiгiне багындыру керек болды. Патша укiметi бiрiнгай баскару жуйесiн кайта курудын жобасын эзiрлеу ушiн 60ж басында Сiбiр комитетi баскарушысынын председателiмен арнайы комиссия курды. Комиссия элкен баскаруды жинактау кажетдеп танып, букiл казак даласын батыс жэне шыгыс бэлiкке бэлдi. Бул шешiмге iшкi iстер жэне эскери министрлiк келiстi. Реформа мазмуны Казакстан тер-сы 3 ген-гука бэлiндi: 1)Орынбор: Орал жэне Торгай. 2) Батыс Сiбiр губ-гы: Акмола жэне Семей 3)Туркiстан губ-гы: Жетiсу жэне Сырдария. Бурынгы Бэкей ордасы тер-сы 1872ж Астраханьга косылды. Облыста эскери жэне азаматтык экiмет билiгi берiлген эскери губернатор баскарды. Эскери губернатор жарлыкшы, шаруашылык жэне сот болып 3 облыска бэлiндi. Эрбiр уезд облысынын екi –ага жэне кiшi кэмекшiсi баскарды. Эрбiр уезд тер-к принцп бойынша курылган облыстарга, ал облыстар б рнешн ауылдарды бiрiктiрген бiрнеш экiмшiлiк ауылдарга бэлiндi. Болыстык съездер мен ауыл жиындарга болыс баскарушыларга ауыл старшындарын жэне кандидаттарын сайлау 3 ж сайын эткiзiлдi. Болыс баскарушысы жарлык жэне полиция бил гiн эз колына алды. Ол тэртiптiн сакталуын, алымдардын жиналуын кадагалап,3 кун мерзiмге камауга алды, акшалай айып тэлеуге кукыгы болды. 1867-67 реформа аркылы эскери сот комиссиялары мен уезд к соттар курылды. Дау шешкенде билер соты эдеттегi праволар мен шаригат нормаларын, ал казылар соты тек шаригат ережелерiн, басшылыкка алды. Кылмыс жасагандар жауапка тартылды. Эрбiр облыста 4 биден 8 биге дейiн сайланды. Билердi эскери губернаторлар бекiттi. «Уакытша ережелердi» билердiн болыстык жэнге тэтенше съездерiн шакыру кэзделдi. Онын шакыратын жерi мен уакытын болыс басшылары белгiледi. Кокан хан белг леген алым салык- харадж жэне танаптык салык болды. Харадж- алынган эн мнiн 1/10 бэлiгiн заттай немесе акшалай тэлеу. Танаптык – тек акшалай. 1867-68 жж «Ережелер» 2 жыл мерзiмде енгiзiлген 20ж уакыт орнады. 1868 ж 2.06 «Туркiстан элкесiн баскару туралы ереже» 1891 ж 25 наурыз «Акмола, Торгай, Жетiсу, Орал, Семей обл баскару туралы ереже» кабылданды. Ресей экiметiнде болыс, старшын билiктерiн акшалай сатып алу кен турде дамыды. Патша укiметi Казакстан жерлерi мен эр алуан мемлекеттер ушiн режим берiледi. 19г аягы кезiндегi Казакстанда 1886-91ж Туркiстан жэне дала элкелерiн баскару туралы ережелер бойынша жузеге асырды. Туркiстан ел баскару туралы «Ережелер» туралы, бiржагынан империялык соттар курылды, олар Туркiстан элкесiнiн халкы жэнiнде сот билiгiн жузеге асыруду жэне 2-сот, ягни байыргы халыкты камтитын соттар жэнiнде элемдiк сот, обл. соттар жэне жогары соттар станциялары болды. Облыс шенеун ктерiнде облыстык соттар курылды, ал уездерде жэне iрi калаларда элемдiк соттар тагайындалды. Империялык соттар кылмыстык iстердi де, азаматтык iстердi де карады. Мусылман халкы бар отырыкшы жэне кэшпелi ауылдар ушiн жеке халык соты курылып, олар эздерi карайтын iстердi жергiлiктi эдет-гурыптар негiзiнде карады. Туркiстан жэне дала элкесiндегi 1886 мен 1891ж ережелер аркылы бекiтiлген сот курылысынын кукыктык негiздерiнен кейiн патша укiметiнiн эртурлi актiлерi аркылы жекелеген толыктырулар енгiздi. 80ж аягы мен 90ж басында Казакстаннын сот курылысы негiзiнен Улы Октябрь социалистiк революциясына дейiн сакталды. Жергiлiктi отырыкшы халык пен кэшпелi халыктын сот ведомстваларынын лауазымды адамдары эз кызметiн жеке басынын баюына пайдаланды. Тутас алганда 1886-91 ж реформалар отаршылдык жэне феодалдык езгiнi кушейте тусуге багытталган едi.

48.1868-1869 жылдардағы Орал және Торғай облыстарындағы және 1870 ж. Маңғыстау қазақтарының көтерілісі

1868 жылдың желтоқсаны мен 1869 жылдың қазаны аралығы –Орал мен Торғайдағы көтеріліс отаршылдыққа қарсы және антифеодалдық сипатта болды. Көтеріліс жетекшіліері.-С.Түркібайұлы, Б.Оспанұлы.Көтеріілісті басқаруға артықшылықтарынан айырылған ру басылары қатысып, кейін көтерілістің бұқаралық, таптық бағытынан сескеніп ауытқыды.Көтеріліс талаптары: Еркін –көшіп –қонуды сақтау.Жер сатуды тоқтату.Уезд бастықтарын бекіту шарттарын жою.Салықты жою. 1869ж. 6мамырда Жамансай көлі маңында 20000 көтерілісші фон Штемпель тобын 7 күн бойы қоршап, жазалаушылар шайқаспай әскери шепке қайтып кетеді.1869 жылғы наурыз –аусым -30000 шаруа феодалдарға қарсы 41рет шабуылдады.Көтерілісшілерге қарсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал –губернатор Веревкиннің жазалаушылар тобы жіберіледі.Ақсүйектер опаздығынан көтеріліс талқандалады: Жеңілу себептері: Қарудың аздығы, Ауызбірліктің болмауы, ақсүйектердің опасыздығы, шаруалардың түпкі мақсаттарын жете түсінбеуі.

1870ж.-Маңғыстаудағы шаруалар көтерілісі.К жетекшілері: Досан Тәженұлы, Иса Тіленбайұлы.40мың шаңырақтан тұратын Адай руы екі жылда 160.000 сом төлеуге тиіс болды.Көтеріліске түрткі болған жазалаушылардың адайлықтардың мекендеріне жақындауы.1870ж 16 наурызда Маңғыстау приставы подполковник Рукин тобы Ережелерге қарсылық білдіріп көщуге бел байлаған адайлықтарды күшпен тоқтатуға тырысты.Бозащы түбіндегі 200 көтер-лер жазалу-ды қоршап алып талқандады.Рукин атылып өлді.Қозғалыс бүкіл Маңғыстауға тарап, Николаевск станциясы мен Александровск фортының балық аулау кәсіпшіліктеріндегі жұмысшылар қосылып, көтерілісшілер тобы 10000-га жетеді.1870ж мамыр-Маңғыстауға Кавказдан әскери топ жеткізіліп, көтеріліс талқандалады.Салдары: Маңғыстау қазақтары 57,901 сом салық жиналады.Адайлықтар соғыс шығыны ретінде 90 мың қой өткізді.

50.XIXг 1-жар-гы Казакстаннын мэдениетiнiн дамуы.

Казак жерiнiн Ресейге косылуы элкенiн элеуметтiк-экон-к даму барысына эсер етiп кана коймай, бiлiм беру, агарту саласынын кенеюiне, жергiлiктi халык дэстурлерi мен мэдениетiнiн жана сипат алуына барынша себебi тидi. XIXг бас кезiнде Казакстанда окыту негiзiнен шэкiрттерге «шаригат-ул-иман» (мусылман дiнiнiн ережелерi), «Эптитек» (кураннын 1/7 бэлiгi) сиякты дiни багыттардагы кiтаптарды, ислам дiнiнiн кагидаларын уйретуге багытталды. Казакстаннын Ресей курамына енуi аякталу кезенiне карай бiлiм беру жуйесiнде де жана эзгерiстер калыптасты. Iрi мердеселерде араб тiлiнде сабак беруге негiзiнен «мугалiмдiкке» деген арнаулы куэлiгi бар адамдар тартылды. Казакстанда жана оку жуйесiнiн дамуы Омбы, Орынбор, Семей, Орал т.б калаларда орысша сабак эткiзiлетiн мектептердiн ашылуына байланысты. 1789 ж ашылган Азиялык училищеде тiл окып-уйренген тулектер сауатты мамандардын алгашкы топтарын курды. 1813ж Орынборда ашылган эскери училищелер ресейлiк билеу экiмшiлiгi ушiн чиновниктер даярлаумен айналысты. Олар 1837ж Сiбiр кадет корпусы, 1844ж орынборлык Неплюев кадет корпусы болып кайта курылды. Осындай орысша жэне татарша сауат ашатын мектептердiн бiрiн уйымдастырган Кiшi Орда ханы Жэнгiр болды. 1831ж Омбы облысынын коныстарында орысша бiлiм беретiн училищелер ашу уйгарылды. 1836ж жанында казактар ушiн жанында казактарга арналган интернаты бар училище Эскеменде уйымдастырылды. 1850ж Орынбор шекаралык комиссиясынын жанынан казактарга орысша бiлiм беретiн мектептер ашылды. Мугалiмдердiн,каражаттын жетiспеуi, сабак окытатын уйлердiн талапка сай келмеуi т.б себептер мектептiн тамыр жаюына мумкiндiк бермедi.

Музыка казак халкынын элеуметтiк-когамдык эмiрiнде терен орын алады. Эр турлi музыкалык аспаптардын iшiнде халык арасына кен таралганы-домбыра едi. Музыкалык- поэзиялык жарыс тойларда, жайлауга кэшуге байланысты, кыз узатканда жэне т.б отбасы куаныштарына орай эткiзiлетiн.Энерiмен халыкка жагымды болгандарга «сал», «серi» атагы косылып айтылатын. 19г музыкалык мэдениетiнде 1836-1837ж.ж отаршылдык, шонжарлык озбырлыкка карсы Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс елеулi iз калдырды. Казак халкы материалдык мэдениетiнiн бiр саласы мал шаруашылыгымен жэне егiншiлiкпен, уй кэсiпшiлiгiмен, кол энерiмен байланысты енбек куралдары болып табылады. Карапайым енбек куралдарын кэшпелi казактардын эздерi, ал ат эбзелдерiн, уй мулiктерiн арнайы шеберлер жасады. Ру арасындагы тартыстар, феодалдык кикiлжiндер кару-жарак турiн жетiле тусуiне эсер еттi. Негурлым аукатты адамдар айбалта, жебесi мен корамсагы бар садак устады. Белгiлi эскер басылары мен батырлардын сауыты, калканы, кылышы, металмен ушталган найзасы болды. Мылтык устаган казак жасактары да кездесетiн. Мылтыкты негiзiнен Орта Азия саудагерлерiнен малга не шикiзатка алатын. Дамыган колэнер салалары-токымашылык,киiз басу, агаш, металл, суйек жэне муйiз эндеу. Киiз уй кэшiп-конуга колайлы коныс болды. Кэшпелi эмiрден отырыкшылыкка кэшуiне эсерi казактардын тургын-жайларынан да кэрiндi. Аукатты адамдар бэренеден де бiрнеше бэлмелi уйдi салуга шеберлер шакырткан Бунын бэрi уй жихаздарынын эзгеруiне эсер еттi.

19ғ 2 жартсындағы Қ-ң рухани мәдениеті

19ғ 2 жартысында өлкеде әр түрлі мектеп-ң ашылуына әсер еткен фактор-ң бірі ағартушылық ғылыми мекемелер мен кітапханалар.Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында Жәңгір ханның инициативасымен 1841ж жұмыс істеді.Бұл мектеп-ң оқушылары орыс тілін,математика,география,шығыс тілдерін оқыды.Қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты.1883ж тұңғыш қазақ мұғалімдік мектеп Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды.Ы.Алтынсарин салдыртқан мектеп 1864ж 8 қаңтарда Торғайдың жанында Орынбор бекінісінде ашылды.Онда оқуға 16 бала жазылды.1890-96ж орықазақ қыздар училищелері Торғайда,Қостанайда,Ақтөбеде жұмыс істеді.Бастауыш мектептер саны 1898-1914ж 730-н 1988-ге жетті,шәкірттер саны 29,1 мың -101 мыңға жетті.

Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектеп-ң оқушылары үшін 2 оқу құралын: «қырғыз хрестоматиясын» ж/е «қырғыздың орыс тілін үйренуіне бастапқы нұсқауды» жазды.

Шығыс зерттеушісі Радлов Іле алқабын,Жетісуды зерттеген.Ш.Уәлиханов(1835-65ж) аса көрнекті зерттеушісі болды.Ол 1847ж Омск кадет корпусына түседі .1857ж Алатау қырғыз-ң тарихын,мәдениетін зерттейді.Бұнда «манас »шығармасын жазады.1858-59ж Қашқар саясатына болды.1865ж Алтын Емел жотасының етегінде қайтыс болды.Шоқанның ғылыми мұрасы Қ-н мен өзге халық-ң кең ауқымды проблемаларын қамтыды.19ғ 2 жарт мен 20ғ басында Қ-н қоғамының ғылыми өмірі А.Байтұрсыновтың т.б шығармаларымен байл.Бабажанов жылқы шаруашылығы проблема-на,елдік қасиетіне мақалалар жарияладыҚ-ң жазба әдебиеттің негізін салушы Құнанбаев болды.Ол Семей обл-ң Шыңғыс тау-да туды.1886ж 40жасында «жаз» өлеңін жазды.