23. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы. «Қазақ» термині.

Д.ж\де бес мыңнан атсам хал.бар деп есепт.Хал болу ү\н бірнеше ғас\р керек. Қаз\да хал.болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап,қола дәуірі(б.з.д.2-1м.ж.)мен темір (б.з.д.7-4ғ. )өмір сүрген ру\тайпа\р\ң өсіп өркен деуінен басталады.Қаз\ды ежелден мекендеген тайпалар мал шар,егін,металл өндіру ж\е өңдеумен айн.Андронов,Беғазы\Дәндібай мәдениет\рі мен сақ,сар\ мат дәуірінде өмір сүрген адамдар иран тілдес,моңғолоидтық белгілері бар ев\ ропеидтық нәсілдер болған.Сақ тайпаларының жалғасы- үйсін,қаңлы.Қаз\н\ң ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге бөлуге болады.1-б.з.д.3-1м.ж\та үндіевр. топтың ежелгі иран тобы.2-Шығ\тан көшіп келген тайпалардың(Ғұн,Үйсін,Қаң\ лы).Үйсін мен қаңлылардың моңғолоидтық нәсілге өтуі б.з.б. 1-5ғ.жатады.Ғұн\ р\ң Бат\қа қоныс аударуына байланысты б.з. 6ғ.бастап үйсін,қаңлылардың,т.б. тайпалар көрінбейді.Себебі- Шығ\тан,Алтай,Сібірден келген түркі тайпалардың (бұлақ,қарлұқ,қимақ,қыпшақ,т.б.)Қаз\ға көшіп келуі. Қазақтардың хал.болып қалыптасуында екі мемл\ң тарихи роліерекше.1-Еділ мен Ертіс арасын жайлаған Қыпшақтарда этникалық терр.қалыптасып,қазіргі терр\ң көпшілік бөлігін қамтыды.Бұл кезде қыпшақтардың құрылып,антропологиялық кескіні п.б.”Қазақ”сөзінің шығу тегінің өзі қыпшақ\ Тар мекндеген аймақта п.б.1245ж. жазылған қыпшақ ескерткіштеріеде(түрік- араб сөздігі)”қазақ”дег. сөз “басы бос кезбе”дег.мағына бер.Яғни еншісі бөлек, ата шаңырақтан бөлініп,күнкөріс көру ү\н әскери жорықтарға қатысқан.Н\е “хақ”-нағыз,”сақ”дег.сөзден шықққан.”Қазақ”сөз\ң шығу тегі т\лы нақты пікір жоқ.2-Қархан мемлекеті.-Қалалық өмір,сауда,отырықшылық,қолөнер ісі кеңінен дамыды.

24.Қазақ жүздерінің құрылуы, аумағы, тайпалық құрамы.

Қ терр-сы Жетісу, Орт. Қ ж/е Бат. Қ болып 3 түрлі шаруашылық аймаққа бөлінді де, олардың әрқайсысының өз жайылымдары, қыстаулары болды. Жетісудың мал өсірушілері Шу, Талас, Іле өз-рі бойында, Алатау жайылымдарында көшіп жүрді. Мұнда егіншілікпен айналысатын отырықшылар да тұрды. Жетісу тұрғындары өздерін Ұлы жүз д.а. «Жүз» деген «жақ», «бағыт», «бөлік». Ұлы жүз: үйсіндер, қаңлылар, дулаттар, албандар, жалайырлар, суандар, т.б.

Сыр, Қаратау, Мойынқұм өңіріндегі қыстауларда тұрып, Есіл, Нұра, Сарысу өз-рі бойын жайлайтын ж/е Орт. Қ даласын мекендейтін тайпалар Орта жүз: қыпшақтар, арғындар, наймандар, керейлер, қоңыраттар, уақтар, т.б.

Бат. Қ терр-сында Сырдың төм. ағысын, Орал, Ырғыз, Торғай өз-н, Мұғалжар тауларын атақоныс еткен тайпалар Кіші жүз: табын, тама, жағалбайлы, шөмекей, қарасақал, төртқара, адай, шекті, тана, алшын, серкеш, т.б.

3 жүздің тілі ортақ, бір тіл- қазақ тілі. Тұрмыс салты, киімі, үй жабдықтары, әдебиеті, жырлары, шаруашылығы негізінен ұқсас. 3 жүз адамдары бір-біріне туыс, бауыр.

25.Қазақ хандығының құрылуы. Жәнібек және Керей – бірінші қазақ хандары.

Қазақ хандығының пайда болуы 14-15 ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы әлемметтік-экономикалық және этносаяси үрдістердің заңды нәтижесі болды. 15ғ. ортасында Қазақстан территориясында қалыптасқан жағдайда тұрғындардың шаруашылық, қоғамдық мүддесін қамтамасыз ететін біріккен, нығайған мемлекет құру қажеттілігі туды. Алтын Орданың ыдырауына байланысты дағдарыс күшті болда. Тарихи зерттеулер бойынша Қазақ хандығының пайда болуын 15ғ. 60 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған қазақтардың өзбек ұлысынан бөлініп, Моғолстанға көшуімен және көшпелі өзбектер мемлекетінің ыдырауымен байланыстырады.

26.ХШ-ХVғғ. Қазақстанның мәдениеті (материалдық мәдениеті, жазбаша және ауызша шығармашылықтары, ғылым және дің)

Қ аумағында түркі тілді халық-ң басымдылығынанан монғол тілі тараған жоқ.Хан жарлықтары түркі тілде жазылды.14-15 ғ-да түркі тіл-ң қыпшақ тобындағы қыпшақ-ноғай тармағынан қазақ тілі бөлініп шықты.

11-12 ғ. әдеби түркі тілі 3вариантқа бөлінді:

қарлұқ-ұйғыр(шағатай тілі).ұйғыр-оғыз,оғыз-қыпшақ.

Жазу 2 жүйе негізінде қалыптасты: руна жазуы, ұйғыр жазуы;14 ғ бастап араб алфавиті тарады.

13-14ғ- Кодекс куманикус –фольклор үлгілері сақталған жинақ (1303ж).Казір Венециядағы қасиетті Марк шіркеуінде сақталуда. 1310 ж жазылған Қисса Рабзиди еңбегі аңыздар мен әңгімелерден тұрды. 14 ғ-ң 30 жыл-ры Алтын Ордада түркі тіліндегі әдеби ескерткіш Хұсрау уа Шырын жазылды.1353 жылы Хорезмидің қыпшақ-парсы тілдерінде Мухаббатнамасы атты дастаны шықты.

Найман Кетбұға -13ғ. өмір сүрген жырау күйші. Шыңғыс ханға Жошының өлімін естірткен Ақсақ құлан күйінің авторы.Сыпыра жырау- 14 ғасырда ноғайлы-қазақ эпосының негізін салушы-дың бірі, Дешті-Қыпшақтағы ең атақты сөз зергері.Тоқтамыс пен Темір арасыындағы тартыстарды жырлаған.Асан қайғы-қазақ хандығының насихатшысы, көшпелілер философы» атанған жырау, күйші Қырында киік жайлаған толғауында өзара қырқысқан Алтын Орда хандарын сынайды.Күйлері: Ел айырылған, Желмаяның жүрісі,Зар , Асанқайғы. Қазтуған Сүйіншіұлы- жырау, күйші, шешен, әскербасы, батыр.Оның шығармалары туған ел, әскер тұрмыс туралы. Күйлері: Ескендір, Қамбар батыр, Шора батыр. Эпостары: Едіге батыр, Ер Саян. Қобыланды батыр.

14-15 ғасырларда ислам дінінің мемлекеттік дін ретінде қабылдануы қала тұрылысы мен сәулет өнерінің дамуын туғызды.(14 ғасырдың басы).Орталық Қ –да монументі діни құрлыстардың салынуы кең өрістеді.

27.Касым хан. Казак хандыгынын шарыктауы.Казакстан аумагынын кенеюi.

Касым хан.Казак хандарынын кудiреттiлiгi 16 гасырдын 1-ширегiнде, эсiресе Жэнiбек ханнын улы Касымнын(1512-1521) билiгi кезiнде(1455 ж туган)шарыктай тустi . Касымнын атагы Бурындык хан боп турган кезде ак шыга бастаган. Касымнын хан сайлануымен билiк Жжнiбек урпагына ауысады. Касым кэптеген шайкастарда ерлiгiмен кэзге тускен батыр,тапкыр колбасшы едi.Бурындык пен Касымнын тусында МухаммедШайбани казак жерiне бiрнеше шабуыл жасады,казак хандары да оларга жорык жасап турды.1510ж М.Шайбани тагы Сыганакка шабуыл жасап, Касым эскерiнен женiлiп, эзбектер Самарканга тыгылды.Осы жылдын аягында Шайбани Мерв тубiндегi Корасанда эткен Иран шахымен согыста каза табады.Сырдарияда берiк орныгу ушiн Касым хан орта Азиядагы саяси жагдайды колайлы пайдаланды. Шайбандыктардын Аксак Темiр урпагы Захир –ад-Дин Мухаммед Бабырмен куресi Туркiстан жагдайын элсi реттi. Кэп калалар Бабырды кабылдап, кала билiгiн оны жактаушылардын колына бердi .1512 ж Шайбандыктар тагы куш алып, Бабырдын жактаушыларын кугынга ушыратты.Сайрамдагы Бабырдын iзбасары Катта бек эзбектерге катты карсылык кэрсеттi.Ол камалды кыс бойы коргап, 1513 ж кэктемде Караталда кыстап отырган Касымды кэмекке шакырып, камалды оган беруге уэде еттi. Касым шакыруды куп алып олармен одак жасасты да, Ташкенттi билеп турган Шайбандык Суйiнiш Кожага карсы шабуылга шыкты. Тэнiректi тугел тонап, казактар Сайрамга оралды. Касым Моголстан ханы Султан Саидпен дос болды. Моголстан ханы Касымга 1513ж жазда Ташкентке жорык уйымдастыруды усынды.Бiрак Касым сылтауратып бас тартты. Касым казак жерiн улгайтты.1514 ж Султан Саид Шыгыс Туркiстанга кеткен сон казак ханынын Жетiсудагы билiгi ныгая тустi. Батыстагы Ногай ордасынын дагдарыска ушырауынан кейiн бiраз рулар мен тайпалар Касымнын кол астына кэштi.Казак хандыгынын шекарасы Жайык эзенiне дейiн кенейдi.Онтустiкте Касымнын иелiгi Сырдарияга жеттi. Солтустiгi мен солтустiк шыгысында Улытау мен Балкаш кэлiн камтыды. Монгол шап-гынан кейiн тунгыш рет казак рулары мен тайпалары бiр мемлекетке бiрiктi.Касым хан коластындагы халык саны миллионга жеттi деп есептеледi.Казак хандыгы Мэскеу мемлекетiмен елшiлiк катынас жасай бастады.

28.Хакназар хан (Х.х) 16 гасырдын 2-жартысында казак мем-н ныгаюы.

16г 20 ж.ж Касым хан кайтыс болганнан сон Жошы урпагынын эзара талас-тартысы казак хандыгын элсiреттi. Эзбектер мен монгол билеуш лерi казактарга карсы одакка бiрiктi. Сырдария бойындагы калалар колдан шыгып кеттi. Туркiстан аумагы Шайбандык Убайдаллах султаннын иелiгiнде болды. Казак ханы Такыр(1523-33)Ногай Ордасымен кактыгысып, женiлiс тапты. Сырдариялык калаларды кайтарып алу эрекетi сэтсiздiкке ушырады.iшкi таласта женiлiс тапкан Такыр Жетiсуга кашып барып, Моголстан ханы Султан Саидке карсы Кыргыздармен одак жасасты. 16г-н аягына дейiн Сыганак, Отырар, Туркiстан жэне т.б Сырдариялык калалар Мэуереннахрдагы Шайбандыктардын иелiгiнде болды. 16г 2-ширегiнде казак хандарынын саяси эрекетi негiзiнен Кыргыздармен одактасып Моголдар мен Ойраттарга карсы жургiзiп жаткан онт-шыг-на жэне ногайлармен, башкурттармен,татарлармен ара катынасы кйынга айналган батысы мен солт-не ауыскан едi.Бул багыттарда Х.х (1538-1580) табысты саясат жургiздi. Ол ойраттар мен Моголстан ханы Эбдiрашидке карсы шыгып, Жетiсу-н Шыгысы мен онт-гi жерлердi коргап калды.Сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресте Х.х эзбек ханы Абдаллахтын кэмегiне суйендi.Х.х экесi Касым кезiндегi улан-гайыр жерге казактардын иелiк кукыгын кайта калпына келтiруге тырысты. Сырткы саяси жаг-н киындыгынан буган кол жеткiзе алмады. Казан, Астрахань, Сiбiр хандыктарын жаулап алган орыс мем-н шекарасы казак даласына жакындады. Жерiнен айрылган ногай, башкурттар, сiбiр татарлары казак даласына карай агыла бастады. Сырдария бойына каракалпактар кэшiп келдi.Жетiсуда казактарды ойраттар(жонгарлар) тыксыра бастады. Казак билеушiлерiнiн карамагында Улытаудан онтус-ке карайгы Сарысу бойы,Солт.Арал маны, Каратау,Батыс Жетiсу аумагы гана калган кез де болды.Шыгыс Казакстан мен Жонгария жерiн казак жэне Жонгар кэшпелiлерi кезек жайлап журдi. Х.х –н карамагына кэшiп келген бiрсыпыра ногайлар кейiннен кiшi жуз казактарымен араласып кеттi.Казак хандыгы батыс жэне солт шекарасында Орыс мен шектесiп бул жакта жер кэлемiн арттыра алмады. Х.х онт. иелiгiн кенейтiп,сауда энеркэсiп, егiншiлiк орталыктарына жол ашуга умтылды.Бiрак Х.х кэп узамай элдi.

29.Тэуекел хан (Т.х). Ресеймен жакындасудын жолдарын iздестру.

Казак ханы болып Жэнiбек урпагы Шыгай сайланды (2 жыл биледi).Казак хандыгына Сырдария калаларын эз колдарына алып, сол аркылы хандыкты кушейту кажет болды.1586ж Шыгай улы Тэуекел Туркiстаннын калаларын эзiне каратып, Ташкентке кол созды.1584-94 жылдар аралыгында ол эзге султандармен хан тагына таласып, хандыкка кол жеткiздi. Ресей мемлекетi мен казак хандыгы арасында дип-к карым-катынас кушейдi. Ресейдiн максаты казак хандыгымен одактасып, сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресу, осы одактастыкты пайдаланып,орта азия хандарымен келiссэз жургiзу, Тэуекел хан мен Иран шахы Аббас I арасында Букара хандыгына карсы одак кургызу едi.1594 ж. Кантарда орыс патша укiметi Т.х-га эскери кэмек кэрсетпекшi болды.Орыс мемлекетi мен казак хан-гы арасында Сiбiр ханы Кэшiмге жэне Бухара ханы Абдоллага карсы одак калыптасты.Осы кездегi тарихи окига-Кэшiм хан билеген Сiбiр хандыгынын жойылуы едi.1598ж Сiбiр хандыгы жойыды,казак тайпалары казак хандыгына бiрiктi.1598ж Орта Азияга жорык жасады. Сырдария бойындагы калаларды кайтарып алу жолында сэттi урыстар жургiзген Т.х ауыр жараланып бiр урыста Ташкентте кайтыс болады.