Дәріс № 13

XX ғасырдың I жартысындағы қазақ әдебиеті

XX ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі 1900-1950 жылдар аралығындағы мерзімді қамтыды. Бұл кезең жалпы қазақ әдебиеті тарихындағы ең бір жемісті де түрлі ізденістер мен қайшылықтарға толы кезең болып табылады.Сондықтан да қазақ әдебиеті тарихын оқытудың күрделі мәселелері осы тұсқа жинақталған. Мұның басты үш себебі бар. Біріншіден, жазба әдебиеттің мейлінше өркен жайған дәуірі, екіншіден, әр түрлі әдеби ағымдар мен бағыттардың айқындалған кезеңі, үшіншіден, әдеби жанрдың ір саласында әдеби - көркемдік ізденістердің белең алған тұсы. Сондықтан да 1900-1940 жылдар аралығында әдеби – көркемшығармалар мен көрнекті ақын – жазушылардың шығармашылығын жан – жақты қарастыру әдебиетімізде бар дәстүрдің дамуы мен жаңашылдықтың негіздерін тануға, кейінгі әдебиеттің өркендеуінің түрлі реңктерін айқындауға, бұрынғы – кейінгі әдебиеттің жетістіктерін терең зерделеуге мүмкіндік туғызады. 1900-1940 жылдар әдебиетін шартты түрде іштей екі кезеңге бөлуге болады: 1900-1920 жылдар Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ әдебиеті, 1920-1940 жылдар Кеңес дәуіріндегі қазақ ідебиетінің алғашқы кезеңі.

XX ғасырдың басындағы әдебиеттің келесі мәселелеріне арналған зерттеулер 1932 жылғы С. Мұқановтың «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінен бері үзбей жүргізіліп келеді. Бұл дәуірді зерттеуге ерекше еңбек сіңірген: Б. Кенжебаев, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Дербісәлин, С. Қирабаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев сынды ғалымдар.

XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің кеңес дәуіріндегі алғашқы кезеңі

(1920-1940)

XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті дамуының екі кезеңге бөлінуінің себептері. Әр кезеңнің өзіндік сипаты. Кеңес дәуіріндегі әдебиет дамуының алғашқы кезеңі. Бұл дәуірдегі әдеби шығармашылықтың өөзгеше үрдісте дамуы. Жаңа жанрлардың пайда болуы, өркендеуі. Алғашқы табыстар. Қазақстанг автономиялық Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының құрылуы.

Қазақ ақын – жазушыларының Орынбор, Ташкент сияқты орталық қалаларға топтасуы. Олардың арасындағы саяси - әлеуметтік көзқарастарының қайшылықтары. «Сарыарқа», «Абай», «Ақжол», «Шолпан» т.б. басылымдардағы әдеби ой – пікірлер көрінісі. Ұлт азаттығын жырлау жолының күрделенуі, өмірді саяси идеологиядан тыс алып суреттеудің қиындығы. С. Торайғыров, А. Байтұрсынов, Ж . Аймауытов, М. Жұмабаев шығармашылығындағы дәуір шындығын шыншылдықпен суреттеудегі ізденістер. Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде ана тілінде мектеп ашу, газет – журналдар шығару, ұлт әдебиетін өркендету мәселелеріне көңіл бөлінуі.

Жиырмасыншы жылдардың алғашқы жартысындағы қазақ әдебиетіндегі ізденістер көрнісі. Қазақ әдебиетінің дамуының екі айрық жолға түсуі. Жалпы поэзиядағы саяси лириканың басым болып келуі. Тарихи поэмалар. Олардың түрлері, көркемдік – идеялық ерекшеліктері. Көркем прозаның әдебиетіміздің бір үлкен саласы ретінде қалыптасып, бұрынғыдан да саралана түсуі. Драматургия жанрының қалыптасып, дамуы. Драманың жанрлық тұрғыдан баюы. Трагедия, комедия үлгілері. Қазақстандағы саяси – идеологиялық күрестердің әдебиетке шешуші ықпал жасауы. 1925 жылдан бастап «Жаңа мектеп» (қазіргі «Қазақстан мектебі»), «Әйел теңдігі» (қазіргі «Қазақстан әйелдері»), 1928 жылдан «Жаңа әдебиет» (кейінгі «Әдебиетмайданы», «Әдебиет және искусство», «Жұлдыз») журналдарының шыға бастауы. Оларда әдебиеттің даму жолдары, тарихы, теориясы мен сыны жайлы мақалалар жариялануы. Әдебиет сынының өріс ала бастауы. Қазақ әдебиетін таптық – идеялық тұрғыдан нығайту жолындағы саяси насихаттың күшеюі. ЖП (б) – ның 1925 жылғы «Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты» қаулысының ұлт әдебиеті мен мәдениетінің дамуына тигізетін кесірі. Ұлт қайраткерлерінің қудалануының зардаптары. Жиырмасыншы жылдың аяғы мен отызыншы жылдың аяғындығы саяси репрессияның ұлттық әдебиетіміздің өркендеуіне тигізген кері әсері. Социалистік реализм әдістерінің қазақ әдебиетіндегі алғашқы жартысындығы қазақ әдебиетіндегі кейіпкерлер, олардың әлеуметтік сипаты. Бұл жылдардағы шығармалардың идеялық мазмұны мен көркемдік бітімі. Халық ауыз әдебиеті дәстүрлерімен байланыс. Жаңа ізденістер. 20 жылдардың алғашқы жартысында қазақ әдебиетіне Шолпан Иманбаева, Иса Байзақов, Асқар Тоқмағамбетов, Жақан Сыздықов, Ғалым Малдыбаев, Самат Нұржанов сияқты ақындардың қосылуы. С. Дөнентаев, Ә. Тәңірбергенов, М. Сералин сияқты ақын – жазушылардың шығармашылығы.

Әдебиет майданына жаңа талантты ақын – жазушылардың қосылуы: Қалқаман Әбдіқадыров, Өтебай Тұрманжанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Тайыр Жароков, Әбділдә Тәжібаев, Жиенғали Тілепбергенов, Елжас Бекенов, Ғали Орманов, Қажым Жұмалиев, Ғалым Малдыбаев, Ә. Әбішів, Ә. Сәрсенбаев, Ғ. Сланов, Ж. Саин, Д. Әбілев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекхожин, т.б. келуі. Жамбыл, Нұрпейіс, Кенен, Ғайып, Нартай сияқты халық ақындарының жырлары. Халық поэзиясындағы көркемдік – идеялық ізденістер, оның кәсіби қаламгерлерге әсері.

XX ғасырдағы Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңінің қорытындысы.

Пысықтау сұрақтары мен тапсырмалары

1. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі

2. Бұл дәуірдегі әдеби шығармашылықтың өзгеше үрдісте дамуы.

3. Әдебиет майданына жаңа талантты ақын – жазушылардың қосылуы

Әдебиеттер мен әдістемелік нұсқаулар

1.Кенжебаев Б. Әдебиет белестері, Алматы,1986.

2.Кенжебаев Б. ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті. Алматы,1993.

3.Кенжебаев Б. Шындық және шеберлік. Алматы,1986.

4. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі.