enbek

Международное право и сравнительное правоведение

141

-право на равную долю при наследовании;

-правоиметьглавенствующуюпозициювсемье. Однако некоторые дискриминационные

аспекты брака до сих пор еще остаются. Во-первых, для мужчин и женщин установ-

лен разный возраст для вступления в брак. Так, у мужчин это 18 лет, для женщин – 16 лет. Многие корейские защитники прав женщин считают, что подобное законодательное установление указывает на явное предпочтение корейского общества в том, чтобы жены были моложе своих мужей, поскольку это влияет на репродуктивность женщин и является показателем доминирующей роли мужчин [2].

Во-вторых, брак по-прежнему не допускается между людьми с общей фамилией. До сих пор данное положение является источником повышенного диспута в корейском обществе, поскольку оно продолжает конфуцианскую систему патриархата. Учитывая тот факт, что из 48,7 млн. человек в Корее [3] есть только 300 фамилий, 45% из которых такие как Ким, Ли или Пак [4], то запрет этого брака внутри клана является серьезной проблемой.

В-третьих, женщине запрещается вступление в повторный брак в течение 6-ти месяцев после окончания предыдущего, в случае если она родит ребенка после этого брака. Подобное ограничение объясняется защитой прав ребенка на необходимую регистрацию в соответствии с именем биологического отца. Однако корейские правозащитники усматривают в данном запрете дискриминационные признаки, поскольку считают, что это ограничивает свободу женщин на принятие собственного решения.

Несмотря на многие минусы, изменения 1991 года стали одними из основных побед в борьбе за права женщин в Корее.

Знаменательным было принятие таких законодательных актов, как Закон о защите от насилия в семье (1987) и Закон о запрете дискриминации по признаку пола (1999),основной целью которых было улучшение правового положения женщин и защиты их от половой дискриминации. Тем не менее, еще остаются большие проблемы по участию женщин в политической жизни общества. По данным Доклада о развитии человека в корейском парламенте женщинам предоставлено только 13,7% мест [5].

Низкий уровень участия корейских женщин в политике связан в первую очередь с традиционным характером общества, которое продолжает рассматривать политику как сферу деятельности исключительно мужчин. Соответственно, доминируют «мужские» политические партии, которые не поддерживает женщин-кандидатов.

И хотя общественность и правительство Кореи прилагаютзначительныеусилияпопривлечению большего числа женщин в политику, все-таки избирательная система работает против женщин. Более того, недостаточно существующего законодательства, чтобы повысить участие женщин в государственной жизни.

Для преодоления этих барьеров и повышения роли женщин в политической сфере правозащитными организациями предлагается ряд мер [6]. Во-первых, необходимо развивать культуру подлинного гендерного равенства. Во-вторых, избирательная система должна быть реформированатакимобразом,чтобылучшереализовывать политические права и волеизъявления женщин. В-третьих,политическиепартиидолжныпринять позитивные меры - квоты и другие льготы для продвижения женщин-кандидатов. В-четвертых, должны быть расширены образовательные программы и политическая подготовка для женщин. В-пятых, правозащитные организации должны объединить усилия в продвижении женщин в политике и на государственной службе.

Несмотря на принятие законодательства о равных возможностях в сфере занятости в 1987 году, только небольшое количество женщин работают как руководители компании, и продолжает иметь место проблема сексуальной дискриминации на рабочем месте. В январе 1999 года Национальное собрание Кореи, пересмотрев Закон о равной занятости (1987), включило туда огромные штрафы, налагаемые на компании, которые устанавливают дискриминационные условия в отношении женщин при приеме на работу и в продвижении по службе. В соответствии с пересмотренным Законом о равной занятости, Президентскойкомиссиипоположениюженщин было предоставлено право расследовать случаи сексуальной дискриминации на рабочем месте. В случае если компания будет признана виновной в дискриминации по половому признаку, то она может быть оштрафована на сумму до 5 млн. вон(примернооколо4200долларовСША),иимя компании, как проводящей дискриминационную политику, будет муссироваться во всех средствах массовой информации. Пересмотренный Закон о равной занятости также предусматривает общественный фонд для поддержки пострадавших в целях оказания им правовой защиты. Тем не менее, в законе существовали некоторые недостатки, касающиеся некоторых правительственных учреждений, которые устанавливали так называемый «льготный найм» для претендентов на работу по военной службе (это почти всегда мужчины). Указанное означало, что некоторые правовые барьеры в отношении женщин оста-

142	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

лись. И в декабре 1999 года Конституционный суд Кореи запретил государственным учреждениям по военной службе «льготного найма» дискриминацию в отношении женщин и инвалидов, отныне подобные факты будут считаться противоречащими Конституции Кореи [7].

Еще одной проблемой в корейском обществе является насилие в отношении женщин. Основной причиной насилия является то, что оно заложено в восточной модели воспитания как демонстрация мужского превосходства над женщиной, оно широко распространено и зачастую не воспринимается обществом как противоправное явление. В 1998 году правительство Кореи приняло Закон для предотвращения бытового насилия и защите его жертв, который определяет насилие в семье как серьезное преступление. В соответствиисданнымзаконом,судможетустанавливать ограничение на правонарушителя в виде запрета наприближениекжертвесрокомдо6-тимесяцев, установить испытательный срок для исправления либо назначить семейных консультантов. Закон также требует, чтобы полиция немедленно реагировала на все сообщения о насилии в семье.

Такжеследуетотметитьизнасилование,какеще одну серьезную проблему в Корее. Многие случаи изнасилования остаются не расследованными из-за глубокой латентности. В Корее действуют различные организации для информирования населения о важности и необходимости уголовного преследования за изнасилование, а также таких преступлений, как сексуальные домогательства на рабочем месте. Женские правозащитные организации утверждают, что дела, связанные с сексуальным домогательствам или изнасилованием, как правило, остаются безнаказанными, а в случае обвинительного приговора, виновные часто получают очень мягкие приговоры [8].

В июле 1999 года вступил в силу Закон о борьбе с сексуальными домогательствами на рабочем месте. Согласно данному закону, компания может быть оштрафована на сумму до 3 млн. вон (около 2500 долларов США) за непринятие мер по предотвращению сексуальных домогательств на рабочем месте или за неприме-

нение мер наказания к нарушителю. Закон также требует от компаний создания внутрифирменных центров по жалобам на сексуальные домогательства и запрещает компаниям наказывать своих сотрудников в случае подачи ими жалоб в другие общественные организации. Кроме того, Министерство образования Кореи объявило, что руководящие принципы данного закона будут распространяться и на государственные школы, и в случае если преподаватель будет уличен в формировании дискриминационных стереотипов у учащихся, то он будет наказан. В качестве примеров таких стереотипов Министерство образования привело следующие:

-подчеркивание традиционной роли женщины в семье;

-подчеркиваниелидерствамужчинывобществе;

-пропаганда для обучающихся девочек и девушек целевой установки в жизни на «хороший» брак, а не на карьеру после обучения.

Все вышеуказанные правовые нововведения значительно улучшили жизнь женщины в корейском обществе, однако остаются еще значительные проблемы, которые связаны главным образомстрадиционнымвосприятиемролиженщины в семье и в обществе. Следует отметить существенную государственную и общественную помощь в регулировании данного вопроса. Большая часть внимания государственной политики Кореи направлена на поддержание женщин

втрудных жизненных ситуациях, к примеру, при разводах. Поскольку традиционно существуют большие сложности для разведенных женщин как при трудоустройстве, так и в возможности повторного вступления в брак.

В целом, за сравнительно небольшой период времени корейская правовая система совершила громадныйэволюционныйпрыжок,оставивпозади конфуцианскую патриархальную систему ценностей, фактически отрицавшую женщину как полноправного субъекта права. Развитие гендерного права Кореи лишний раз подтверждает тот факт,чтосуществованиеиразвитиеправовогогосударства невозможно без полноценного участия женщины в многогранной жизни общества.

Использованная литература

1.Ланьков А. «Гендер по-корейски» - http://lankov.oriental.ru/d42.shtml

2.Rosa Kim, The Legacy of Institutionalized Gender Inequality in South Korea: The Family Law, 14 B.C. Third World L.J. (1994), http://lawdigitalcommons.bc.edu/twlj/vol14/iss1/7

3.http://ru.worldstat.info/Asia/Republic_of_Korea

4.http://koreamuseum.ru/pon/

5.Доклад о развитии человека 2010 г., С. 156 - http://www.un.org/ru/development/hdr/2010/ hdr_2010_complete.pdf

Международное право и сравнительное правоведение

143

6.Women’s rights in Korea - http://www.onlinewomeninpolitics.org/womensit/kr-w-sit.pdf

7.Там же.

8.Там же.

●● ● ● ●

Автор Корей Республикасындағы қазiргi замандағы әйелдердің құқықтық жағдай мәселелерi мен олардың заңға сүйенген шешiмдерін қарастырады.

Автор раскрывает современные проблемы правового положения женщин в Республике Корея и пути их законодательного решения.

The author reveals the current issues of the legal status of women in the Republic of Korea and the ways of their legislative solutions.

Түйін сөздер: әйелдердің құқықтары, кемсітпелі, гендерлік теңдік, неке, кореялық қоғам. Ключевые слова: права женщин, дискриминационный, гендерное равенство, брак, корейское

общество.

Keywords: women's rights, discriminating, gender equality, marriage, Korean society.

144	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Дауешев Айдос,

магистрант Казахского гуманитарно-юридического университета

ОПЫТ КАНАДЫ В СФЕРЕ ОРГАНИЗАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК

На сегодняшний день в мире существует 2 основные системы государственных закупок:

1)централизованная;

2)децентрализованная [1].

Систему, действующую в Республике Казахстан, следует отнести ко второй разновидности. Суть данной системы заключается в том, что большинство заказчиков, действующих в сфере государственных закупок, осуществляют их самостоятельно через свои структурные подразделения (департаменты, управления, отделы), наделенные соответствующими полномочиями. Децентрализованная система в условиях развивающихсястран(ккоторым,безусловно,следует отнести и Казахстан) порождает массу проблем, фактически не решаемых посредством постоянного реформирования, усиления контроля и т.д. Среди них следует указать:

1)низкий уровень квалификации сотрудников, осуществляющих закупки;

2)разночтения в понимании и применении норм законодательства со стороны заказчиков;

3)невозможность осуществления контроля на должном уровне ввиду огромного количества объектов контроля и т.д. [2] В свою очередь при централизованной системе закупок существует отдельный государственный орган, осуществляющий деятельность в сфере государственных закупок. Классическим примером данной системы является Канада, где существует Министерство государственных работ и услуг (МГРУК)

-крупнейший в стране покупатель товаров, работ и услуг для государственных нужд, он обслуживает более 100 федеральных министерств и агентств. На долю МГРУК приходится около 80% общей стоимости государственных закупок и 20% всех контрактов, заключаемых правительствомКанады.Ежегодноминистерствозаключает около 80 тыс. контрактов на сумму порядка 12 млрд. долл. В министерстве работают 12 300 сотрудников, его бюджет составляет 4,9 млрд. долл. в год. Казначейство осуществляет широко-

масштабный централизованный контроль контрактов, сумма которых превышает пороговые величины [3].

Вструктуру надзорного управления МГРУК, непосредственно занимающегося организацией процесса государственных закупок и подчиняющегося первому заместителю министра, входят департамент по управлению рисками, департамент аудита и оценки и группа судебной бухгалтерии. Каждое подразделение вносит свой вклад

врешение общей задачи: департамент аудита и оценки обеспечивает предоставление независимой информации посредством проведения внутреннего аудита (с учетом рисков) и оценок стратегически важных участков; департамент по управлению рисками осуществляет консультирование и предоставляет рекомендации по вопросам, относящимся к рискам; группа судебной бухгалтерии занимается оказанием услуг правоохранительным органам.

Работа надзорного управления выстроена по двум важнейшим направлениям: превентивная деятельность и реагирование на возникающие проблемы. Превентивная деятельность включает в себя:

- обеспечение соблюдения в министерстве этических норм, обучение и консультирование по вопросам этики;

- обеспечение качества работы (реализация программы управления качеством);

- выполнение программы мониторинга добросовестности (независимое обеспечение третьей стороной порядка, при котором закупки проводятся честно и открыто, в соответствии с законодательством), с момента старта программы в 2003 г. проведен мониторинг 26 закупочных операций.

Впонятие реагирования входит:

- аудит с учетом риска и проведение оценки стратегически важных аспектов политики, процедур и работы министерств; специальные расследования (расследуются случаи, относительно которых имеются подозрения в мошенничестве,

Международное право и сравнительное правоведение

145

противоправном поведении или преступлении);

-судебная бухгалтерия (услуги правоохранительным органам, участие в рассмотрении свыше 80 уголовных дел о мошенничестве, отмывании денег, средствах, полученных преступным путем);

-разрешение конфликтов (контроль за расчетами по контрактам, арбитражные услуги по контрактам на поставку товаров и услуг, консультирование);

-раскрытие внутренней информации (конфиденциальный процесс в рамках Закона о защите государственных служащих, раскрывающих информацию о нарушениях правил поведения на рабочих местах) и др. [2].

Наиболееважнымаспектомвборьбескоррупцией во всех развитых странах является превентивнаядеятельность,иКанаданеявляетсяисключением. Для профилактики коррупции МГРУК ведет работу по таким направлениям, как:

1. Соблюдение ценностей и этики при госзакупках. Кодекс поведения при государственных закупках (Кодекс ценностей и этических норм длягосслужащих)гарантирует,чтогосслужащие

ипоставщики руководствуются одними и теми же принципами, определяющими, какое поведение считается приемлемым при заключении контрактов с госведомствами.

2. Обучение персонала. Обучение включает в себя повышение квалификации специалистов (комплексные программы для должностных лиц, проводящих закупки, и руководителей) и информированиеобобязательствах(участникипроцесса должны сообщать руководству о случаях мошенничества или противоправного поведения).

3. Механизмы, обеспечивающие соблюдение принципов честности и прозрачности:

-кодекс поведения при госзакупках;

-должность омбудсмена по госзакупкам;

-совет по урегулированию споров по контрактам — апелляционная инстанция по всем спорам, касающимся контрактов;

-мониторинг соблюдения принципов честности. Мониторинг обязателен для всех контрактов по закупкам стоимостью свыше 250 тыс. долл., за его проведение непосредственно отвечает независимое лицо, назначаемое первым заместителем министра.

4. Раскрытие информации:

-для контрактов стоимостью меньше 25 тыс. долл. информация размещается на интернетсайте в открытом доступе;

-внутреннее раскрытие информации (о противоправном поведении, серьезных нарушениях, нанесших вред общественным интересам или интересам организации, в которой работает нарушитель). Старшее должностное лицо

(Organization’s Senior Officer) защищает конфи-

денциальность сотрудника, раскрывшего информацию, проводит расследование нарушений [4].

Контроль осуществляется при помощи таких инструментов,каксоблюдениеполитикизакупок, управленческие схемы, надзор (мониторинг, аудит),расследования.Политиказакупоксостоитиз 35 документов, основными из которых являются:

1.Политика в отношении заключения контрактов. Основа для заключения контрактов с соблюдением принципов доступности, конкуренции и честности. Определяет ряд конкретных требований и ограничений, касающихся делегирования,заключенияконтрактоввчрезвычайных ситуациях,правотдельныхминистерств,обеспечивает соблюдение торговых соглашений.

2.Политика в отношении делегирования полномочий. Обеспечивает необходимый финансовый и операционный контроль в ходе процесса принятиярешенийорасходованиигосударственных средств [4, с. 40].

Делегирование полномочий должно обновляться не реже раза в год, для чего необходимы образцы подписей, процедура проверки их подлинности, а также меры контроля, способные предотвратить ненадлежащее использование делегированных полномочий. При назначении ответственных лиц, задействованных в процессе расходования средств, такие функции, как проведение закупок, составление актов о получении товаровилиоказанииуслуг,определениеобъемов платежей,сверкасчетовиподготовкаплатежных требований, заверение платежных требований

всоответствии с Законом «Об управлении государственными финансами, о составлении и ведении национальных счетов Канады и о контроле над государственными корпорациями» от 9 сентября 2003 г., должны быть переданы разным людям. Если в силу каких-либо обстоятельств такое разделение оказывается невозможным, необходимо принять другие контрольные меры.

Внутренний контроль осуществляется при помощи различных инструментов. Один из них - разделение полномочий: менеджер проверяет наличиефондовиудостоверяетфактоказанияуслуг и получения товара в соответствии с контрактом, а финансовый директор заверяет платежные документы.

Учитывая вышеизложенное, считаем, что переход к централизованной системе государственных закупок и создание соответствующего государственного органа (министерства, агентства и т.д.) позволит решить основные проблемы казахстанского законодательства в сфере государственных закупок.

Во-первых, наличие крупного специализированного органа упростит процедуру обучения и повышения квалификации сотрудников, отвечающих за государственные закупки, что, в свою очередь, будет способствовать единообразному применению законодательства и недопущению нарушений.

146	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Во-вторых, относительно большое количество квалифицированных сотрудников позволит проводить их регулярную ротацию без ущерба для качества осуществления закупок. Данная мера представляется необходимой по объективным причинам. В частности, работники заказчиков и организаторов, осуществляющие закупки, находясь в своей должности на протяжении нескольких лет, постоянно контактируют с представителями определенных поставщиков. Как результат, зачастую между ними возникают отношения, которые влияют на объективность организатора закупок и являются причиной нарушения принципа добросовестной конкуренции среди потенциальных поставщиков.

В-третьих, централизованная система значительно увеличит эффективность контроля за процессом осуществления государственных закупок, что в совокупности с применением принципа ротации позволит значительно сократить

проявления коррупции, еще одной важной проблемы в сфере государственных закупок.

По оценкам экспертов, во всем мире на государственные закупки уходит около 70% всех расходов из государственного бюджета. Естественно, что появляется огромное количество желающих заработать, и не всегда это желание реализуется в законных формах [1].

В результате перехода к централизованной системе государственных закупок будут решены как проблемы организационного характера, эффективности закупок, так и проблемы коррупции в данной сфере.

Единственным существенным недостатком централизованной системы, может явиться избыточная бюрократизация процесса закупок и увеличение сроков его проведения. Однако с учетом развития информационных технологий и возможностью осуществления электронного документооборота этот недостаток будет минимальным.

Использованная литература

1.www.zakon.kz

2.www. region-press.kz.

3.Колнооченко Е. Антикоррупционные меры при госзакупках: опыт Канады. Учебное пособие.

–М., 2005. - 39 с.

4.Белова С.А. Госзакупки за рубежом: общее и особенное. - М., 2008. - 114 с.

● ● ● ● ●

АвтормақаладаКанаданыңмемлекеттіксатыпалудыұйымдастырусаласындағытәжірибесін қарастырып, соның негізінде Қазақстандағы қазіргі тандағы мемлекеттік сатып алу жүйесімен салыстырады.

В статье автор рассматривает опыт Канады в сфере организации государственных закупок и на основании этого сравнивает ее с действующей системой государственных закупок в Республике Казахстан.

In the article the author considers the Canadian experience in the field of public procurement and on this basis it considers the active system of public procurement in the Republic of Kazakhstan.

Түйін сөздер: мемлекеттік сатып алу, жемқорлық, келісім. Ключевые слова: государственные закупки, коррупция, контракт.

Кеywords: public procurement, corruption, сontract.

Из практики законотворчества на государственном языке

147

Примашев Нұрзада Маханбетұлы,

ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының бастығы – бас сарапшы, заң ғылымдарының кандидаты

АДАМ ЕСІМІН ҚҰҚЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ РЕТІНДЕ РЕСІМДЕУДІҢ КЕЙБІР АСПЕКТІЛЕРІ

Бүкіләлемдік үрдіс ретінде жылдан жылға адамқұқықтарынқорғаутетігікүрделеніпкеледі. Ұлттық деңгейде бұзылған адам құқықтары халықаралық деңгейлерде қорғалуда. Сонымен қатар, адам құқықтарының саны көбейіп, сапасы да артып келеді. Мысалы, олардың қатарына «Интернетке құқық» пен «таза ауыз суға құқық» қосылды. Классикалық болып есептелетін құқықтар қатарына енген «жақсы басқарылу құқығы» әзірге Еуропада ғана мойындалады1. Мұндай құқықтардың шегі адамзат мекен ететін ортаның тарылуына, адамға қажетті ресурстардың азаюына және т.с.с. жаһандық факторларға байланысты ұлғая түсетіні сөзсіз.

Осындайқұқықтардыңішіндежекеқұқықтүрі болып есептелмесе де, белгілі құқықтық салдары мол құбылыс пен тәжірибе бар. Ол – адамдардың аты-жөні, не оларға деген адам құқығы. Есiм алу құқығы жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтар қатарына жатады және азаматтық құқық объектілерінің бірі болып табылады. Оған қатысты қоғамдық қатынастар негізінен арнайы заңнама нормаларымен реттеледі.

Адам әлеуметтік тұлға болған соң міндетті түрде оның жеке сәйкестендіру деректері болады. Адам баласы туылған сәттен бастап оның жақын туыстары, ата-анасы, кем дегенде анасы ат қояды2. Осындай жағдайларда берілген есімдер мемлекеттік органдарда міндетті түрде ресімделіп, заңды қолданылып, ол адам өмірден өтсе де қала береді. Қажетті жағдайларда

тиісінше қорғалады. Сондықтан олардың адам өмірінде алатын рөлі үлкен. Есімсіз адам болмайды. Олар мейлінше дәл және формальды дұрыс ресімделуі қажет. Бір әріптік қатенің кемі бірадамзаттықсалдарыболадыдептұжырымдау да артық емес. Сондықтан адам есімдерінің адам құқықтарыныңкатегориясыретіндегімәселелері мақаланың объектісі болуы тегіннен-тегін емес.

Қазақстан Республикасының қос тілді мемлекеттілігіжағдайындаадаматтарымәселелері үлкен болып отыр. Ресми құжаттардың бәрін орыс тілінде ресімдеу салдарынан, әсіресе, ұлты қазақ азаматтарзардапшегіпкеледі.Өзжерінде,өзелінде өз есімдерін ресімдеу рәсімі өзге тілде жүргізу де мемлекеттіліктің бір теріс қыры болар.

Жалпы адам аттары мәселелері барлық мемлекеттерде де кездесіп жатады, бірақ олардың табиғаты, себебі мен салдары өзгеше болар. Мысалы,РесейдеәлікүнгедейінорыстіліндегіКоролев, Алешин, Федоров, Кушнарев және т.с.с. фамилиялар «ё» әрпіне бола толық шешімін тапқан жоқ.Ондаосыәріптіқолданунеқолданбауүлкен құқықтық мәселеге айналып отыр3.

Адам аттарын ресімдеу ат беруден басталатыны белгілі. Осы істе орын алып отырған кемшіліктер, бірінші кезекте тілдіктер, өткен кезеңмен байланысты. Сондықтан оларды Қазақстан Республикасының кеңестік дәуірінен іздейміз. Ол кездің мұндай саясаты мен тәжірибесі, тек қазақ есімдеріненғанаемес,ондамекендегенбүкілұлттар есімдерінендебайқалады.Мысалыадаматтарында

1 Түрлі себептерге байланысты мойындала бермейтін құқықтардың да бар екенін көрсету артық болмас. Мысалы, Қазақстан Республикасында адамның соматикалық құқықтары жайлы не теориялық ұстанымдар мен көзқарастар, не тәжірибелік еңбектер жоқ.

2 Тарихи дамуына орай, ондай аттар мекен еткен жеріне не географиясына, әдет-ғұрпына, дініне, діліне, тұрмысына және т.с.с. факторларға қарай беріледі. Адамға ат беруді немесе адам аттарын зерттейтін ғылымды антропонимика (грек. – адам және есім) деп атайды. Соңғы кездері Ресейде бұл ғылым «именология» деп те аталып жүр.

3 Бір адамның құжаттары біресе е, біресе ё арқылы ресімделгендіктен, сот органдарымен қоса бұл мәселемен ғылымизерттеу мекемелері - Орыс тілі институттары да айналысатын көрінеді. Жоғарыда келтірілген фамилиялы Қазақстан Республикасының азаматтары да жеткілікті.

	148	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
орыс тіліндегілердің өз ерекшеліктері де жеткілікті			отыр. Латын әрпіне көшкен Өзбекстан да ескі
болды.КеңесзаманындаВладлен,Велиор,Октябри-			тәжірибеденарылақойғанжоқ.АлӘзірбайжанда
на, Ким, Домна, Урюркос, Олимпиада сияқты 1917			70 пайыздан астам азаматтар -ов, -ев деген фа-
жылғы қазан революциясы мен оның көсемдеріне,			милиялармен жүр екен8.
кеңестік мемлекеттің маңызды оқиғаларына және			Адам аттарын қазақ тіліне сай дұрыс
т.с.с.тығызбайланыстыадамесімдеріболған.Орыс-			ресімдеу орыстану процесіне қатты ұшыраған
тардан ешқашан қалыспаған қазақтар да Советбек,			Қазақстан Республикасы үшін де маңызды.
Панаркүл,Колхозбай,Совхозбек,Рево,Люция, Ка-			Кеңестік дәуірде азаматтық хал актілерін жазу
налбек,Посевнойжәнет.с.с.аттардышұбыртыпқоя			органдарында көбіне орыс тілділер жұмыс жа-
берген. Араларында Фестиваль, Партизан дегендер			сады. Біреулер біліп жасаған, біреулер білмей
де болды. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары оларға			жасаған қателердің, шын мәнінде, құжаттары
Изаурадакеліпқосылды.			қате ресімделген адамдардың			құқықтарын
	Бұл құбылыс тәуелсіз мемлекет тәжірибесінде		бұзылғандығын бәрі біле бермейді. Жергілікті
қазір екі тілді қолданушыларда да жалғасуда. 90-шы			халықтың	аттарын	бұрмалап	ресімдеуде
жылдарда басым болған аттардың орнына қазір			мемлекеттік саясаттың да белгілі бір астары
Диас, Диар, Адис сияқты, ал қыздарға қазақта			болғаны белгілі.
жоқ Аделя, Азиада, Акида, Аруана, Гүміш сияқты			Қазақстан	Республикасы адам		құқықтарын
есімдер беріліп жатыр. Ал Адеми, Адэль, Адыль,			құраушы,	адамның	құқықтық	тағдырын
Анара сияқты қателі есімдердің пайда болуына			айқындаушы	салада	бірізділікті	ендіре	ал-
қоғам мен мемлекет кінәлі деп білемін. Өкінішке			май келеді. Кезінде бұл процестің құқықтық
орай, мұндай мысалдарды нақты сипаттауға не-			негіздері де жасалды. Мысалы, оған «Ұлты қазақ
месе лексика-морфологиялық талдау жасауға			азаматтардың тегi мен әкесiнiң атын жазуға бай-
ғылыми-ресми тілдің лексикасы жетіспейді.			ланысты мәселелердi шешу тәртiбi туралы»
	Адам құқығы болып табылатын есімдерді		Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996
ресімдеуге еріккендікпен қарайтындар өзге мем-			жылғы2ақпандағы№2923Жарлығын,«Некежәне
лекеттерде де бар екен. Мысалы, ғаламторда			отбасы туралы» 1998 жылғы 17 желтоқсандағы
орыс тілді Ресей азаматтарына Россия, Дель-			Қазақстан Республикасының Заңын, Қазақстан Ре-
фин, Луна, Север, Принц, Князь, Махмудахма-			спубликасыҮкiметiнiң1999жылғы22мамырдағы
динежад4 және т.с.с. есімдер берілгені туралы			№ 620 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Респу-
ақпараттар жеткілікті. Олардың шарықтау шегі			бликасында азаматтық хал актiлерi жазбаларын
баланың толық аты-жөнінің Майкл Евгеньевич			өзгерту,қалпынакелтiружәнежоютуралыереженi,
Шаленко-Джексон5 болғаны шығар.			азаматтық хал актiлерiн тiркеу кiтаптарының ны-
	Кеңес Одағы кезінде орыс тілінде іс жүргізу		сандарын және осы кiтаптардағы жазбалардың
саясаты ол тілде сөйлейтін ұлттан басқасының			негiзiнде берiлетiн куәлiктердiң нысандарын
барлықтарына кері әсерін тигізгені рас. Бұл сая-			және Қазақстан Республикасында азаматтық хал
сат әсіресе азаматтардың аты-жөндерін ресімдеу			актiлерiн тiркеу тәртiбi туралы ережелердi» және
ісінде орын алды. Үш элементті орыстық аты-			т.б. нормативтік құқықтық актілерді келтіруге
жөн барлық азаматтарға таңылды6. Онымен қоса			болады. Бірақ, олардың бір кемшілігі байырғы
жергілікті халықтың аты-жөндерін орыс тіліне			халық үшін үш элементтік орыстық аты-жөнді
транскрипциялау арқылы ресімдеуде жіберілген			бекітуінде. Осы нұсқаның өзінде де қазақ ұлтына
қателерде де шек жоқ.			сай келмейтін жағы бар. Мысалы, бізде әмбебап
	Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап		ретінде орысшадағы «отчество» дегенге сәйкес
адамның аты-жөнінің орыстық үлгісінен бас			балама ретінде қолданылатын «әкесінің аты» де-
тарту тәуелсіз мемлекеттерде өзінше жүргізіле			ген ұғым бар. Бірақ олар тең емес. Ұлты қазақ
бастады. Сондықтан аты-жөн мәселелері бойын-			азаматтарға ұлы дегенді қосып жазғанның өзінде
ша, жалпы кеңестік республикалардан кезінде			қателікбар.Мысалы,меніңәкемніңатыМаханбет,
оқ бойы озық тұрған Прибалтика елдерінен7			сондықтан оны тиісті жолда «Маханбетұлы» де-
басқасының бәрінде, әсіресе Орта Азия мен			ген мүлдем дұрыс емес. Сол сияқты нормативтік
Әзірбайжанда,		кең орын алып, өзекті болып	құқықтық актілерде		кездесетін «әкесінің		атын

4 Бұл азаматтың ата-анасы Иран Ислам Республикасының Президенті Махмуд Ахмадинежадты пір тұтса керек. 5 Бұл азамат атақты әнші Майкл Джексон қайтыс болған күні туылыпты.

6 Осындай саясаттың арқасында қазақ тілінің табиғатында жоқ ұғым «азаматша» пайда болды.

7 Мысалы, Латвияда орыстардың фамилияларына латыштарға тиесілі үрдіс бойынша -ovs, -evs, -ins сияқты суффикстер жалғанады екен. Ол жерде тұрғылықты тұратын орыс ұлтты Латвия азаматтарының төлқұжаттары латыш тілінде, яғни Иванов, Петров және Сидоровтар тиісінше Ivanovs, Petrovs, Sidorovs нұсқасында ресімделеді. Олай ресімдеуге ренжігендер болған шығар, бірақ наразылық білдіріп кетіп жатқандар байқалмайтын сияқты.

8 Лайсан Л. Новые «азербайджанцы» со «старыми» фамилиями // www. 1news.az.17.11.2011.

Из практики законотворчества на государственном языке

149

өзгерту» деген тіркесте сауатсыздық белгісі деп білемін. Бала әкесінің атын еш уақытта да өзгерте алмайды. Бұл жерде мәселе атта емес, басқа әке екендігінде екенін бәрі де түсінеді, бірақ еш амал қолданбайды не бастамайды.

Мамандардыңдеректерібойыншақазақтардың аты-жөндерін ресімдеудің 16 нұсқасы бар екен. Әр нұсқаның басын бір ұстап оларды көбейте бергенше біреуіне ғана тоқталатын уақыт жетті. Мемлекеттік тіл саласындағы саясаттың, халықты тіркеудің бірізділігін қамтамасыз ету үшін қазақ ұлтты азаматтардың аты-жөндерінің байырғы толық нұсқасы -ұлы, -қызы деген жалғаулар арқылы ресімдеген дұрыс. Сонда бірізділікпен қатар, қазақтардың аты-жөндерінің олардың әдет-ғұрпына, әдебіне сыйыспайтын нұсқалары да жойылатын болады9. Туған жерлерінің «туын» ұстап «Тарази», руынан айырыла алмаған, пәленшенің түгеншесі, тегі, әулеті және т.с.с. деп он бес нұсқамен жүрген азаматтарды бірауыздылыққа келтіріп, бір ғана жолмен ресімдеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді. Олай етпесек он бес нұсқаның қырық бес болып кетпейтініне ешкім кепілдік бере алмайды.

Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында адам аттарын ресімдеу талаптарында бірізділік болмай отыр. Бұл істе өз аты-жөнімізді дұрыс ресімдей алмай, «қызыл шеке болып, ырылдасып жатқанымыз» көршілерге ыңғайлы. Ал өзге ұлттардыңқұжаттарындамінжоқсияқты(кейдесауатсызшенеунікжіберетінграмматикалыққателер болмаса), оларды басқаша да ресімдеу мүмкін емес. Олардың заңдылықтарыда қатаң сақталады. Қазақ тілінің ыңғайына да салуға құқық жоқ, олай етуге ой мен мүмкіндік те жоқ. Сондықтан, мысалы, Червоноселецкий Вячеслав Федорович10 деген толық аты-жөнді қазақ тіліне сай «Шербоноселетский Биашеслаб Пеодоробиш» деп ресімдеген жағдайда,құқықтықарыз-талаптардыңнемесеөзге салдардыңпайдаболуысөзсіз.Бірақтәуелсіздіктің жиырма жылында ондай оқиға болмаған шығар. Яғни, байырғы халықтардан басқа орыс және орыс тілді азаматтардың аты-жөндерін ресімдеуде еш қателіктер жіберілмейді. Ал қазақтардың және түркі тілдес өзге ұлттардың аты-жөндері бұрмаланған күйі қалуда. Мысалы, Тлеоф Рамазан Батьерханович11 деген азаматтың өз есіміне деген құқықтарының бұзылғандығы ешкімді

ойландырмайды. Тлеоф Асель деген тегі де, аты да қате ресімделген қарындасымызды қайтеміз? Сол сияқты Авданбаев, Ещанов, Илеува, Ищанова, Колхозова, Тлеува, Тлекжвнова деген тектер ресімдеуі қиындықтың емес, сауатсыздықтан бұрмаланғандардың үлгісі болар.

Әрине жіберілген қателер заң бойынша өмірбақилықемес.Бірақолардысотарқылытүзету күрделі.Әріуақыттатапшы.Бұлсаладағыуәкілетті органның да оларды түзетуге мүдделі еместігі де бар12. Сондықтан қате ресімдер тәжірибесі одан әрі жалғасуда. Тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген азаматтардың аты-жөнін ресімдеуде де сансыз қателіктер жіберіліп жатыр. Мысал ретінде алынған 2010 және 2011 жылдардағы мемлекеттік білімгрантыиегерлерініңтізіміндеқазақесімдерін қате ресімдеудің сан түрлі нұсқалары кездеседі. Олардың көпшілігі «қазіргі заманғы» есімдерде жіберілген.Мысалы,«Айнұр»дегенқысқа,ықшам, жеңілесімосынұсқасында-205/131,«Айнұра»-1, «Айнур» - 96/161, «Айнура» - 32/47, «Айнүр» - 1

адамда бар екен, яғни бес әріпті есім бес нұсқалы болып отыр. Бұл шек емес! Еш қиындығы жоқ «Әсел» деген есім алты нұсқада ресімделеді екен. Көрсетілген тізімде оның «Әсел» деген дұрыс нұсқасы - 133/173, «Асел» - 186/19, «Аселя» - 3/4, «Асель» - 159/151, «Әсель» - 1/10, «Әселя» - 1 рет кездеседі.Былтырғыжылғытізімде632«Гуль»деген түбірлі есімдер де бар. Мұндай жалғаулы қате есімдерді санау да мүмкін емес. Қазақ есімінің мұндай бұрмаланған көпнұсқалыларына Мөлдір, Іңкәр, Гүлнәр сияқты есімдерді жатқызуға болады. Келтірілген мысалдардағы қателіктер олар тек қыздардың есімдерінен кетеді деген жаңсақ ой туғызбауы қажет. Ұлдардың есімдерінде де қателіктер жеткілікті. Мысалы, «Әбілқайыр» деген аттың «Әбілхайыр», «Абилкаир», «Абилхаир», «Абилхайр», «Абильхаир» сияқты нұсқалары кездеседі. Бұл бір-екі есімдердің бір ғана шектелген деректегі мысалдары. Ал бүкіл Республика бойынша қате ресімдеулерден мысал келтірмек түгілі, елестетудің өзі қиын.

Осы мақаланы дайындау күні ғаламторда жарияланған бір ақпарат осы саладағы тағы да бір үлкен мәселенің жатқанын көрсетті. Ол шет елдерден елге оралып жатқан азаматтарды («оралман» деген ұғымның өзі қате) тіркеуде жіберіліп жатқан қателіктерге қатысты

9 Мысалы, отбасы әдеп-ғұрпына сай шартты түрдегі «Бақыткеліні Айдын» есімді азаматтың атасының атын айтуға құқығы жоқ. Осы негізінде қазір қолданыстағы нұсқаға салып «Бақыт Айдын» десек ата есімі мәселесі тағы шығып тұрады. Және де мұндай адамның аты-жөнінен есімінің қайсы екені белгісіз болады. Сонымен қатар, мұндай есімдердің ұлға да, қызға да берілетіндігінен олардың ұл не қыз адам екенін ажырату мүмкін емес.

10Ойдан шығарылған, шынында ондай фамилияның болып қалуы да ғажап емес.

11Нақты адам. Бұл азаматтан алдын ала кешірім сұраймын. Бірақ оның аты-жөнін ресімдеудің өрескел қателерін көрсету үшін алғаным ағаттық болмас.

12Жақында төлқұжатымды ауыстырғанда «Маханбетович» дегенді «Маханбетұлы» деп ресімдеу туралы өтінішім орындалмады. Сотқа жүгінуге көп уақыт керек.

150	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

болды. Олардың жеке басын куәландыратын құжаттары біздің құжаттарға дәл келмейтіні ескерілуі керек екені белгілі. Жеке куәлігінде тек қана «тегі» деген жолда «Хадиташ» деп көрсетілген замандасымыздың құжаты дұрыс ресімделмегенін көрсетеді. Әу баста ол азаматты қабылдап, құжатын дұрыс ресімдемеген шенеуніктің кесірі, құқықтық салдары енді шығып жатыр. Жеті жыл шырғалаңға түсіп жүрген азаматтың (жоғарыда көрсеткенімдей, құжаттарда кең қолданылатын «азаматша» деген ұғымқазақтіліндежоқ!)Хадиташдеген,мүмкін, есімі болар (тек қана есімнен тұратын аты-жөнді азаматтар БАҚ беттерінде, әсіресе шетелдік, ұлты қазақ азаматтарға білім гранттарын бөлу туралы ақпараттарда кездеседі), ең болмағанда, әкесінің атын жазуға болар еді (виртуалды емес, белгілі бір әкеден туған шығар!). Бұл мысал жоғарыда келтірген ұсыныспен дөп түсіп тұр.

Жоғарыда келтірілген мысалдар Қазақстан Республикасында адамдардың аты-жөндерін,

әсіресе жергілікті ұлттың, ресімдеуде үлкен қателіктер жіберіліп жатқанын көрсетеді. Ал бұл жайт олардың жеке құқықтарының бұзылып жатқанын көрсетеді. Мұндай құқық бұзушылықты жою үшін бірқатар шаралар қолға алынуықажет.Меніңойымша,оларғабіріншіден, азаматтық хал актілерін тіркеу орындарына екі тілде сауатты адамдарды қызметке алу; екіншіден, құжат алушыларға адам есімдерін ресімдеуде қазақ тілінің грамматикасына сай болуын түсіндіру және мемлекеттік бірізділікті талап ету; үшіншіден, кеткен қателерді түзетудің жеңілдетілген тетігін қалыптастыру керек.

Осындай жазылуы оңай үш шараның тәжірибегеендірілуіқиынныңқиыны.Теколүшін ғанажекесаясатжүргізумүмкінемес.Сондықтан бұл іс те мемлекеттік тілге ұлтжандылықпен, кешенді қарауды талап етеді. Олай етпесек бұл да ұранды іс болып қала береді. Қазақ тілінің тағдырын мемлекеттік деңгейде қарастырмаудың салдары өте жойқын болары сөзсіз.

Қолданылған әдебиет

1.Неке және отбасы туралы: Қазақстан Республикасының Заңы // «Заң» ДҚ. (21.11.2011).

2.Оралманмәртебесінберуережесі:ҚазақстанРеспубликасыІшкіістерминистрінің2010жылғы 15 қарашадағы № 476 бұйрығымен бекітілген // «Заң» ДҚ. (21.11.2011).

3.Білім гранты иегерлерінің тізімі // www. uchi.kz. (21.11.2011).

4.Жительнице Шымкента выдали удостоверение личности без имени и отчества // www.today.kz. (22.11.2011).

● ● ● ● ●

Автордың ойынша қазақ есімдерін дұрыс ресімдемеу адам құқықтарын бұзу болып табылады. Мемлекет пен қоғамға қазақ есімдерін дұрыс ресімдеуді біріздендіру бойынша шаралар қабылдау қажет.

По мнению автора неправильное оформление казахских имён является нарушением прав человека. Государству и обществу следует принять меры по унификации правописания казахских имен.

According to the autor incorrect execution of kazakh names is a violation of human rights. State and society should take measures about unification of spelling of Kazakh names.

Түйін сөздер: адам құқықтары, қазақ аттары, дұрыс ресімдеу.

Ключевые слова: права человека, имена казахов, правильное оформление. Кеywords: human rights, kazakh names, correct execution.