enbek

Гражданское и гражданско-процессуальное право

61

Нургалиева Енлик Нургалиевна,

доктор юридических наук, профессор Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ТРУДОВОГО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

В настоящее время назрела острая необходимость в приведении норм Трудового кодекса Республики Казахстан в соответствии с нормами Гражданского кодекса Республики Казахстан и другими важнейшими законодательными актами, поскольку на практике возникает ряд противоречий, сказывающихся на трудовых правах граждан, на их защите.

Во-первых, следует установить запрет принятия на работу (избрания в органы управления) в организации лиц, ранее уволенных за совершение коррупционного правонарушения, а не только коррупционного преступления, как это предусмотрено в ст.240-1 Трудового кодекса РК [1] (далее – ТК РК).

Известно, что отличие преступлений от проступков заключается в разной степени общественной опасности. Общественная опасность является не только свойством преступления, поскольку она присуща и правонарушениям, не являющимся общественно опасными, но носящим общественно вредный характер. Преступления и другие правонарушения посягают на общественныеотношенияисэтойточкизренияпредставляют общественную опасность. Нельзя, признавая вредность и порицаемость правонарушений, в то же время не считать их общественно опасными. Признание же за правонарушениями непреступного характера, в том числе за дисциплинарными проступками в сфере труда, свойства общественной опасности получили в свое время определенное законодательное закрепление, из смысла которого прямо вытекало, что закон признает общественно опасными не только преступные деяния. Понятие общественно опасного шире понятия преступного, поэтому признаками общественной опасности обладают и все остальные правонарушения, в том числе и коррупционные.

Во-вторых, требуется скорреспондировать Трудовой кодекс Республики Казахстан и Закон

РК «О борьбе с коррупцией» [2]. Для чего необходимым считаю ввести новое основание для расторжения трудовых договоров по инициативе работодателя.

В целях согласования вышеуказанного предложения с другими нормами Трудового кодекса РК предлагаю в ст.54 ТК РК подпункт 18) п.1 изложить в следующей редакции:

18) утраты доверия со стороны работодателя в связи с совершением работником коррупционного правонарушения, предусмотренного законами и актами работодателя;

Данная формулировка включает в себя следующие понятия:

а) коррупционное преступление; б) коррупционные правонарушения, преду-

смотренные положениями Закона РК «О борьбе с коррупцией»;

в) коррупционные правонарушения, предусмотренные положениями внутренних антикоррупционных документов организации, утвержденных актами работодателя. Поэтому нет необходимости в перечислении в ТК РК конкретных видов внутренних документов. Перечень положений таких внутренних документов, за нарушение которых работник подлежит немедленному увольнению, можно предусмотреть в самих актах работодателя, порядок издания которых предусмотрен в ст.ст.11, 12 ТК РК.

Статью 54 ТК РК (п.1) предлагаю дополнить подпунктами 19) и 20) в следующей редакции:

19)предусмотренных трудовым договором

сруководителем организации, членами коллегиального исполнительного органа организации;

20)в других случаях, установленных настоящим Кодексом и иными законами.

Подпункт 19) предусматривает возможность прекращения трудового договора с руководителем организации и членами коллегиального органа организации.

62	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Внемпредусмотренавозможностьпрекращения трудового договора с руководителем организации и членами коллегиального исполнительного органа организации (например, с членами правления АО) по дополнительным основаниям, если эти дополнительные основания прямо установлены трудовым договором.

Законодатель не определяет ни перечня, ни характера дополнительных оснований прекращения трудовых отношений, которые могли бы быть предусмотрены в трудовом договоре с указанными работниками. В связи с этим

вкаждом конкретном случае такие основания прекращения трудового договора с руководителем организации или с членами коллегиального исполнительного органа организации должны устанавливаться по соглашению сторон.

Например, по сложившейся в Российской Федерации практике в качестве дополнительных оснований увольнения в трудовых договорах с руководителями организаций предусматриваются: невыполнение решения общего собрания акционеров; причинение убытков руководимому предприятию, обществу: допущение руководителем в связи с неэффективной работой более чем на 3 месяца задержки выплаты работникам заработной платы, надбавок, пособий, установленных законом, а также образования задолженности организации по уплате установленных налогов,сборовиобязательныхплатежейвгосударственный бюджет, соответствующие бюджеты областей и др.

Увольнение по дополнительным основаниям, предусмотренным в трудовом договоре, будет являться законным, если само дополнительное основание увольнения сформулировано достаточно четко, конкретно и определенно. Иными словами, необходимо, чтобы было ясно, при совершении каких действий (или допущении какого бездействия) возможно расторжение трудового договора с директором организации или членом коллегиального исполнительного органа организации.

Вполне правомерно, если основания увольнения будут сформулированы применительно к трудовым обязанностям указанных лиц. Например, невыполнение обязанности, предусмотренной конкретным пунктом трудового договора.

Помимо перечисленных, расторжение трудового договора по инициативе работодателя возможно и в других случаях, если это прямо предусмотрено Трудовым кодексом или иным законом.

Вцелях приведения ТК РК в соответствие с Законом «О борьбе с коррупцией» в части специ-

альных видов дисциплинарных взысканий предлагаю п.2 ст.72 ТК РК изложить в следующей редакции: «Законами, уставами и положениями о дисциплине для отдельных категорий работников могут быть предусмотрены также и другие дисциплинарные взыскания». В данной статье следует также предусмотреть п.3 следующего содержания: «Не допускается применение дисциплинарных взысканий, не предусмотренных законами, уставами и положениями о дисциплине».

Для специальных сроков наложения дисциплинарных взысканий по Закону «О борьбе с коррупцией» в отношении лиц, исполняющих управленческие функции в квазигосударственных организациях, в ТК РК не предусмотрено исключение. Поэтому предлагаю статью 74 ТК РК дополнить пунктами 1-1; 1-2 в следующей редакции:

П.1-1: «В случае совершения коррупционного правонарушения либо правонарушения, создающего условия для коррупции лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненных к нему лицом, дисциплинарное взыскание налагается не позднее трех месяцев со дня обнаружения проступка и не может быть наложено позднее одного года со дня совершения проступка».

П.1-2: «В случае отказа в возбуждении уголовного дела либо прекращении уголовного дела, но при наличии в деяниях лиц, указанных в пункте 1-1 настоящей статьи, признаков коррупционного правонарушения или дисциплинарного проступка, взыскание может быть наложено в сроки, предусмотренные пунктом 1-1 настоящей статьи».

В-третьих, следует предусмотреть положения, касающиеся прикомандирования работников в другую местность.

Согласно п.п.81 п.1 ст.1 ТК РК, командировка

– это направление работника по распоряжению работодателя для выполнения трудовых обязанностей на определенный срок вне места постоянной работы, а также направление работника в другую местность на обучение, повышение квалификации или переподготовку.

Условия трудового договора могут быть изменены по взаимному соглашению сторон путем заключения его на новых условиях до истечения срока действия трудового договора. Поэтому основанием для заключения нового трудового договора является применение условий трудового договора по соглашению сторон.

При прикомандировании должно быть использовано понятие «перемещение», которое в трудовом законодательстве связано с изменени-

Гражданское и гражданско-процессуальное право

63

ем условий труда, не затрагивающих существенные интересы работника.

Приприкомандировании,какправило,происходит перемещение по работе, которое производится только с согласия работника, если иное не предусмотрено трудовым договором.

Перемещение работника в другую местность сопровождается определенными гарантиями и компенсациями. Таким образом, прикомандирование - это разновидность перемещения с указанием конкретной организации, где должна проходить трудовая деятельность работника в течение определенного периода времени.

Прикомандирование необходимо отличить от так называемого «приостановления трудового договора», когда работник может быть уволен временно в связи с отсутствием работы. И

втаком случае заработная плата работнику не выплачивается, хотя в течение установленного коллективным договором срока он числится в штате своего работодателя с сохранением трудового стажа. Если работодатель сможет вновь обеспечить работника трудовой функцией, то трудовой договор продолжает свое действие

[3, с.113-114].

Предлагаю следующее определение в новый подпункт 83) п.1 ст.1 ТК РК:

83)Прикомандирование - это разновидность перемещения работника в другое рабочее место

вдругую организацию, где должна проходить его трудовая деятельность в течение определенного периода времени.

Вцелях внедрения института прикомандирования работников корпоративных секретарей, внутреннего аудита (ревизионной комиссии) и служб безопасности, предлагаю в ТК РК включить новый раздел «Особенности регулирования труда прикомандированных работников», предусмотрев в нем несколько статей, конкретизирующих права и обязанности сторон трудового договора.

В-четвертых, скорреспондирование Трудового кодекса РК и Закона «Об акционерных обществах» от 13 мая 2003 года (в части имущественной ответственности менеджмента).

Вст. 251 ТК РК предусмотрена материальная ответственность руководителя исполнительного органа юридического лица, которая, к сожалению,нескорреспондированасдругимистатьями ТК РК.

Так, согласно ст.ст. 59-60 Закона РК «Об акционерных обществах» [4], непосредственным представителем интересов акционерного общества в отношениях с другими субъектами является его исполнительный орган. Через ис-

полнительный орган общество приобретает гражданские права и несет обязанности. В сферу деятельности исполнительного органа входят решение задач, стоящих перед обществом, организация выполнения решений, принятых общим собранием акционеров и советом директоров, управление текущими делами акционерного общества (далее – АО), в том числе заключение договоров и других сделок, распоряжение имуществом общества, найм и увольнение его наемных работников, а также решение других вопросов, не составляющих исключительную компетенцию других органов управления АО, определенную законодательством или уставом. Исполнительный орган АО может быть как коллегиальным, так и единоличным. При создании единоличного органа вся исполнительная власть над обществом сосредотачивается в руках выс- шегодолжностноголица-президента,директора

ит.п., который вправе принимать самостоятельно любые решения по управлению АО в пределах компетенции, предоставленной ему законом

иуставом. Другие должностные лица (заместитель директора, финансовый директор и др.), обеспечивая деятельность единоличного исполнительного органа, осуществляют функции по управлению обществом в пределах полномочий, представленных им директором.

Члены исполнительного органа АО, обладая статусом должностных лиц общества, являются при этом работниками АО, и на их отношения с обществом действие трудового законодательства распространяется в той его части, которая не урегулирована нормами Закона «Об акционерных обществах». В отношении членов исполнительного органа общества законодательство об акционерных обществах, особенно это касается вопросов ответственности данных должностных лиц АО, превалирует над трудовым законодательством. На данном этапе развития трудового законодательства такой вывод основан на том, что в главе 14 ТК РК «Материальная ответственность сторон трудового договора» мы не находим конкретной правовой нормы, посвященной полной материальной ответственности руководителей организации.

По казахстанскому праву руководители АО (другиедолжностныелицаАО)несутответственность в порядке гражданского, а не трудового законодательства, т.е. за вред, причиненный АО, возмещают прямой действительный ущерб плюс убытки, понесенные в указанных в ст. 63 Закона РК «Об акционерных обществах» случаях.

Следовательно, в гражданском законодательстве установлена повышенная материальная от-

64	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

ветственность руководителей организации, так как они выполняют особую функцию, отличную оттрудовойфункциидругихнаемныхработников, которая заключается в определении направления деятельности организации, заключении сделок, распоряжении большими средствами и т.п.

Вст. 251 ТК РК, с одной стороны, речь идет

оматериальной ответственности руководителя исполнительного органа юридического лица за ущерб, причиненный организации, что подчеркивает трудоправовой характер такой ответственности. С другой же, Кодекс допускает ответственность руководителя исполнительного органа юридического лица по нормам гражданского законодательства. Так, согласно ст.63 Закона РК «Об акционерных обществах», должностные лица общества несут ответственность перед обществомиакционерамизавред,причиненный их действиями (бездействием) в соответствии с законами Республики Казахстан, в том числе за убытки, понесенные обществом.

И поскольку трудовые отношения регулируются нормами ТК РК, а не ГК РК, следует в главе 27 ТК РК статью 251 изложить в следующей редакции:

Статья251.Материальнаяответственность руководителя исполнительного органа работодателя (его заместителя либо руководителя подразделения работодателя) (это созвучно с подпунктом 16 п. 1 ст.54 ТК РК)

1. Руководитель исполнительного органа работодателя (его заместитель либо руководитель подразделенияработодателя)заущерб,причиненный организации своим виновным действием (бездействием), несет повышенную материальную ответственность.

2. Материальная ответственность в повышенномразмерепричиненногоорганизацииущерба может быть установлена трудовым договором, заключаемым с собственником либо руководителем организации.

3. В случаях, предусмотренных законами, руководитель (его заместитель) возмещает организации убытки, причиненные его виновными действиямивсоответствииснормами,предусмотренными гражданским законодательством.

Из проекта данной статьи следует заключить, что руководитель и его заместитель могут в ряде случаев нести повышенную материальную ответственность, возмещая не только прямой действительный ущерб, но и убытки, понесенные организацией.

Статья 9 (часть 2 п.4) ГК РК под убытками подразумевает расходы, которые произведены или должны быть произведены лицом, право которого нарушено, утрата или повреждение его имущества (реальный ущерб), а также не-

полученные доходы, которое это лицо получило бы при обычных условиях оборота, если бы его право не было нарушено (упущенная выгода). Значит, при расчете убытков, в соответствии с нормами гражданского законодательства, учитываются и неполученные доходы.

Предлагая вышеуказанный проект статьи, исхожу из того, что руководитель (его заместитель) организации обязан нести ответственность за финансовое состояние организации, за сохранность ее имущества, в целом за состояние дел во вверенной ему организации и всегда помнить, что от его единоличных решений зависит функционирование данной организации как юридического лица.Врядеслучаевсовременноетрудовоеправо должно сделать исключения из принципа возложения на наемного работника материальной ответственности только за прямой действительный ущерб, исходя из объективных потребностей рыночных отношений [5, с. 156-159].

Новеллой ТК РК является установление случаев, когда исключается материальная ответственность наемного работника. Так, согласно п.З ст. 165 ТК РК, это случаи непреодолимой силы, крайней необходимости, необходимой обороны, а также неисполнения работодателем обязанности по обеспечению надлежащих условий для сохранности имущества, переданного наемному работнику.

Эти обстоятельства подразделяются на:

а) обстоятельства, не зависящие от воли сторон трудового договора (непреодолимая сила); б) обстоятельства, зависящие от воли наемного работника (нормальный производственнохозяйственный риск, крайняя необходимость и

необходимая оборона); в) обстоятельства, зависящие от воли работо-

дателя (неисполнение обязанности по обеспечению надлежащих условий для хранения имущества, переданного наемному работнику).

Определения понятий, перечисленных в данной статье случаев, ТК РК не приводит. Поэтому мысогласнысОмаровойЭ.Б.,котораяпредлагает эти понятия раскрыть в главе 14 ТК РК. Тем более,чтопривозникновенииспораопривлечении наемного работника к материальной ответственности возникает необходимость применения соответствующихположенийдругихотраслейправа об освобождении от ответственности.

В связи с тем, что в ст.165 ТК РК воспроизводится норма отмененного КЗоТ КазССР, которая не может обслуживать рыночные интересы, считаю необходимым дать новое определение «нормального производственно-хозяйственного риска» с включением в него критериев, определенных в Постановлении Пленума Верховного суда Российской Федерации от 16 ноября 2006 года №52.

Гражданское и гражданско-процессуальное право

65

Втрудовом законодательстве следует обратить особое внимание на то обстоятельство, что исключение материальной ответственности за ущерб, причиненный при нормальном производственно-хозяйственном риске, допустимо лишь в том случае, если этот ущерб был нанесен работодателю, в интересах которого и осуществлялся этот риск [6, с.91-94].

Всвязи с указанным, предлагаю ст.1 ТК РК дополнить следующим основным понятием, используемым в настоящем Кодексе:

Нормальный производственно-хозяйственный риск - это действия работника, соответствующие современным знаниям и опыту, когда поставленная цель не могла быть достигнута иначе; работник надлежащим образом выполнил возложенные на него трудовые (должностные) обязанности, проявил определенную степень заботливости и осмотрительности, принял меры для предотвращения ущерба, и объектом риска

явились материальные ценности, а не жизнь и здоровье людей.

Статью 166 ТК РК следует изложить в следующей редакции:

«За причиненный ущерб работник несет материальную ответственность в пределах своей средней месячной заработной платы, если иное не предусмотрено настоящим Кодексом и иными законами».

Такое правило даст возможность иными законами установить случаи материальной ответственности работника в полном и повышенном размерах причиненного ущерба.

Статью 167 ТК РК предлагаю дополнить пунктом 2 в следующей редакции:

«Материальная ответственность в полном и повышенном размерах причиненного ущерба может возлагаться на работника также в случаях, предусмотренных иными законами».

Использованная литература

1.Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15 мая 2007 года N 251.

2.Закон Республики Казахстан «О борьбе с коррупцией» от 2 июля 1998 года N 267.

3.Бугров Л.Ю. Приостановление трудового договора // Российский юридический журнал. - № 1. - январь-февраль 2009.

4.Закон РК «Об акционерных обществах» от 13 мая 2003 года № 415-II.

5.Нургалиева Е.Н. Роль трудового права в рыночном механизме хозяйствования. – Караганда, 2011.

6.Омарова Э.Б. Материальная ответственность наемных работников: проблемы теории и практики. – Астана, 2011.

●● ● ● ●

МақаладаавтордыңҚРЕңбеккодексінормаларынҚРАзаматтықкодекс,Акционерлікқоғамдар туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңдар нормаларымен сәйкестендіру, тәжірибеде еңбек қарым-қатынастарын құқықтық реттегенде туындайтын қарамақайшылықтары жоюға бағытталған ұсыныстары негізделген. Бұл ұсыныстар еңбек құқығы нормаларын жаңа нарықтық қарым-қатынастарға бейімдеуге арналған.

Встатье обосновываются предложения автора о приведении норм Трудового кодекса РК

всоответствие с нормами Гражданского кодекса РК, законов РК «Об акционерных обществах», «О борьбе с коррупцией» в целях снятия ряда противоречий, возникающих на практике при регулировании трудовых отношений. И это позволит адаптировать нормы трудового права к новым рыночным отношениям.

In the present article author researches proposals for corresponding norms of the Labour Code of the Republic of Kazakhstan with relevant norms of the Civil Code, Laws “On stock-companies” and “On the fighting against corruption» for the purpose of removal of contradictions arising in practice while regulating labor relations. And it would allow adapting labor law norms to new market relations.

Түйін сөздер: сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық, акционерлік қоғамдардың лауазым қызметкерлерінің материалдық жаупкершілігі, қалыпты өндірістік-шаруашылық тәуекел.

Ключевые слова: коррупционное правонарушение, материальная ответственность должностных лиц акционерных обществ, нормальный производственный риск.

Keywords: corruption offence, material liability of official if stock-companies, normal industrial risk.

66	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Елеусізова Индира Қаржаубайқызы,

ҚР Заң шығару институты азаматтық, азаматтық іс жүргізу құқығы бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты

ӨНЕРКӘСІПТІК МЕНШІК ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы

1991 жылы 31 мамырда КСРО Заң негіздерімен

негізгі бағыты – әлемдегі барынша бәсекеге

енгізілген [1, 622 б.].

қабілетті елдер қатарына қосылу. Осы бағытты

Интеллектуалдық

шығармашылық

қызмет

жүзегеасырудыңбастыталабыретінденарықтық

нәтижелерінқорғаужәнереттеу–бұрынғыКСРО

экономиканың барлық тұстарын дамытып, мем-

мемлекеттерінде, соның ішінде Қазақстан Ре-

лекет халқының әлеуметтік, экономикалық

спубликасында маңызды орын алады. Өйткені,

жағдайын жақсарту болып табылады. Алға

интеллектуалдық меншікті

тиісінше

қорғау

қойылған мақсаттарға жету жолдарының бірі

мәселесі

-

мемлекетаралық

экономикалық

ретінде халықты тек материалдық игіліктермен

келісімдердің айрықша құрамы ретінде қарас-

ғана емес, сонымен қатар, материалдық емес

тырылады. Ешқандай мемлекет немесе фирма

игіліктермен де қамтамасыз ету шарасын

жаңа технологияларды заңды түрде қорғалмаған

қолдану қажеттілігі барлығымызға белгілі.

мемлекетке өз жетістіктерін әкелмейді. Интел-

Қоғамдағы

материалдық

емес

игіліктер

лектуалдық

меншік

қорғалмайтын мемлекетке

азаматтардың

интеллектуалдық шығармашылық

тек көне техника мен технологиялар әкелінеді.

қызмет нәтижелері ретінде танылады және заң

Қазақстан

Республикасы

тәуелсіздігін

жүзінде қорғалуын талап етеді. Азаматтардың

алғаннан кейін жеке меншік ұғымын енгізіп,

интеллектуалдық

шығармашылық қызметінің

халықаралық

шарттарға

қосылу

ниетімен

құқықтық қорғалуын қамтамасыз ету мемлекеттің

бұрынғыдан өзгеше интеллектуалдық меншікті

маңызды ісі. Сондықтан да біздің мемлекетімізде

қорғау жүйесін құрды. Жаңа жүйе бойынша

интеллектуалдық қызмет нәтижелерінің мәсе-

өзінің интеллектуалдық шығармашылық қызмет

лелеріне айрықша мән беріліп, халықаралық

нәтижесінбасқатұлғаларданқорғауды,сондай-ақ

Конвенцияларға қосылу мақсатында, өркениетті

сол арқылы мол пайда табуды көздейтін кез кел-

елдермен келісім-шарт жасасу жүзеге асырылуда.

ген автор не оның өкілі заңды түрде қамтамасыз

Жалпы, кез келген тұлға жасына, психикалық

етілген қорғау құжатын иеленуге құқылы.

дәрежесіне, азаматтығына, сондай-ақ өзге де

Мемлекеттің даму сатысында интеллектуалдық

мінездемегеқарамастанмәдениетжәнеғылымту-

меншік объектілерінің барлығы дерлік заман

ындыларын ойлап-табуға, құрастыруға құқылы.

талабына сай үлкен мұра екендігі даусыз. Оның

Адамзат табиғатпен берілген мұндай қасиетті

құрамына мүліктік емес игіліктердің ауқымды

әртүрлі көлемде пайдалана алады. Қарқынды

көлемі кіреді. Нақтырақ айтқанда олар авторлық

ойлап-табушы тұлғалар өз туындыларының

және сабақтастық құқық, сондай-ақ өнеркәсіптік

заңды қорғалуын талап етеді.

меншік объектілерінен құралады.

Бұл рухани туындыларды заңды түрде

Өнеркәсіптік меншік объектілердің патенттік

реттейтін

интеллектуалдық

меншік

құқығы

қорғалуын енгізу нарық қатынастарына өту

мемлекеттіміздің заң жүйесінде жаңа құқық

кезеңінде туындайды. Қазақстан Республикасы

болып табылады. Бұрынғы заң жүйеміз

тәуелсіздігін алғаннан кейін қабылданған 1992

мұндай ұғымды білмеген. Себебі, КСРО-ның

жылдың24маусымындағы№1422-ХIIПатенттік

тұсында

интеллектуалдық

шығармашылық

заңы тек біздің еліміз ғана емес, сонымен қатар

қызметтің

нәтижелері мемлекеттің

немесе

ТМД елдерінің аумағында пайдалы модельдің

мемлекеттік ұйымдардың құзыретінде болған.

құқықтық

табиғатын сипаттайтын

алғашқы

«Интеллектуалдық

меншік

құқығы»

термині

заңдардың бірі.

Гражданское и гражданско-процессуальное право

67

Қазіргіжетілгенталаптарғасайкелетіннарықтық

қатарынақосылуміндетіқойылған.Шикізатэконо-

экономиканың қарқынды дамуы экономикалық

микасынан бас тарту, ғылымның өндіріске барын-

айналымғаөнеркәсіптікменшікобъектілерінтиімді

ша жақындауы, отандық индустрияның жоғарғы

енгізудіталапетеді.Өйткені,еліміздегіөнеркәсіптің

технологиялы-инновациялық жолға ауысуы қайта-

жүйелі тоқырауы мен отандық тауарлардың

қайта айтылуда. Осы мақсатта елдің ғылыми-

бәсекегеқабілетсіздігіжаңатехнологияларды,жаңа

техникалық потенциалын

ғылым

дамуының

техникалық және дизайндік шешімдерді іздеуге

қажетті бағыттарына шоғырландырып, олардың

мәжбүрлейді. Сондай-ақ, өнеркәсіптік меншік

жетістіктерінөндіріскебелсендіенгізуүшінжағдай

объектілерін қорғау жүйесін құру қажеттілігі

жасап,ынталандыруталаптарынқоюқажет.

еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруге ниет

Техникалық шешім саласында қазіргі таңда

білдіруімен күшеймек. Себебі, бұл алға қойылған

орын алған жағдай мемлекеттік органдардың

маңызды мақсаттарға жету үшін мемлекетіміздегі

тапсырысы бойынша жасалатын ғылыми зерт-

өнеркәсіптік меншік объектілерінің даму қарқыны

теу және тәжірибелік конструкторлық жұмыс

шапшаң әрі жоғары дәрежелі сапаға ие болуы

өнімдерін игеру және оларды өндіріске енгізу

тиіс. Бұл талаптардың орындалуы үшін ұлттық

механизмдері

қалыптастырылмағандықтан,

заңнамамыз

аталған

объектілердің

құқықтық

көпшілік жетістіктердің қолданыссыз қалуы ай-

қорғалуынқамтамасызетугеміндетті.Өнеркәсіптік

тылуда [2, 26 б.].

меншік объектілерін қорғаудың жоғары дәрежеде

Бұл мәселені Батыс елдерінде ғылыми зерт-

жетілген жүйесін құру тек ұйымдастырушылық,

теу және тәжірибелік конструкциялық жұмыс

қаржыжәнезаңнамалықшаралардыүйлестіріппай-

нәтижелерін тез арада өндіріске енгізу арқылы

даланунәтижесіндеғанақолжеткізілуімүмкін.

ұлттық

өнеркәсіптің

бәсекеге

қабілеттілік

Жалпы алғанда, өнеркәсіптік меншік сала-

деңгейін көтеруде және жаңа әзірлеулерді

сындағы білім кез келген тұлғаға өркениетті

енгізуші кәсіпорындарға бірқатар ынталандыру

қоғамның басты талабы болып табылатын ғылым

шараларын жүзеге асыру арқылы шешуде. Ол

мен техниканың жаңа жетістіктерін қарқынды пай-

шаралардың қатарына енгізу кезеңінде салық

далануды көздейтін нарықтық экономика талапта-

төлемдеріненбосатылуы,өндірістіұйымдастыру

рында тиімді қызмет ету үшін қажетті болып табы-

үшін қайтарымсыз қаржы қаражаттары бөлінуі,

лады. Себебі, кез келген экономикалық мәселелер

тұтынушылар

нарығын

табуға

ақпараттар

ғылымментехниканыңұтымдыүлесіміненқұралған

берілуі, көрмелер ұйымдастырылуы сияқты

өнеркәсіптікменшікобъектілерінпайдалануарқылы

және т.б. кірген [2, 27 б.].

шешіледі. Өнеркәсіптік меншік объектілерін қоғам

Қазақстан

үшін

өнеркәсіптік

меншікке

мен мемлекет мүддесі үшін тиімді қолданудың

құқықтарды

қорғау

қажеттілігінің

негізгі

алғышарты деп құқықтық негіздерін айтамыз. Осы

себептері ретінде:

саладағы құқықтық қатынастардың

нормативтік

а)

өнертапқыш

қызметкерлері

мен

реттелуі қазіргі кезде орын алған экономикалық

өнертапқыштарды

ынталандыру

арқылы

жағдайларғасайболуықажет.

өнертапқыштылықты дамыту және жаңа техно-

Қазақстанэкономикасыүшінинтеллектуалдық

логияларды әзірлеу деңгейін көтеруді;

шығармашылық қызмет нәтижелері, соның

ә) қоғамды, мемлекетті жаңа ашулармен

ішінде әсіресе жаңа техникалық шешімдердің

қамтамасыз етуді;

маңыздылығы барған сайын кеңейе түсуде.

б) жаңа технологияларды әзірлеуге кең

Өнеркәсіптің жүйелі тоқырауы мен отандық

көлемді қаржы жұмсалуына қазақстандық және

өнімдердің

бәсекеге

қабілетсіздігі

патенттік

шетелдік инвесторларды тартуды;

қорғалуды қажет ететін жаңа технологияларды,

в) ел экспортына жәрдемдесуді (өнеркәсіптік

жаңа техникалық және көркемдік-құрылымдық

меншік объектілеріне сырт ел тұлғаларының

шешімдерді іздеуді талап етеді.

құқықтары қорғалмаса, елге сырттан тауарлар

Нарық экономикасының

негізгі

бағыттары

әкелінбейді);

мен еліміздің бет алған тұрақты даму стратегия-

г) техникалық шешімдер авторларының құқық-

сында қамтылған міндеттерге жету техника мен

тарынқорғауарқылыәділеттіліктіорнатуды;

технологияныңжаңанысандарыныңпайдаболу-

ғ) ұлттық өнер мен мәдениетті қорғауды;

ынталапетеді.Осыталаптыорындауүшінеңал-

д) тұтынушыларды жалған тауарлар мен

дыменентабиғижаңа,өнеркәсіптеқолдануғабо-

қызметтерді

пайдалануына жол

бермеуді

латын,өнертабыстықдеңгейіменбірегейқасиеті

қарастыруға болады [3, 35-37 бб.].

бар материалдық бұйымдар арқылы қолданысқа

Өнеркәсіптік меншік

объектілері

санының

енетінобъектілердіңқұқықтыққорғаумеханизмі

ұлғаюы, олардың өндірісте кең қолданылуы

абсолютті болуы қажет.

еліміздің

экономикалық

дамуын

басқарудың

Мемлекет

басшысымен

Казақстанның бола-

жаңа жүйесін қамтамасыз етеді. Және бұл жүйе

шақта әлемнің елеулі

бәсекеге қабілетті елдер

дүниежүзін күшпен емес, зияткерлікпен жаулау-

68

№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

ды білдіреді. Дүниежүзінде өнеркәсіптік меншік

Әдебиеттерде

интеллектуалдық

мен-

объектілерінің сандық деңгейі бойынша бірінші

шік

нәтижелері

шығармашылық

және

орындарды АҚШ (жылына 1 млн. халыққа 500

шығармашылық

емес

қызмет

нәтижелеріне

өнертабыс әзірленеді) пен Жапония (кемінде

бөлінеді. Өнеркәсіптік меншік интеллектуалдық

1000 өнертабыс әзірленеді) иеленеді. Қазақстан

қызмет

шығармашылығы нәтижесінде

пайда

өнертабысқа патент тіркеу саны бойынша ТМД

болады. Шығармашылық нәтиже жаңа, берігей

елдері ішінде Ресей мен Украина сияқты елдер-

болу және қайталанбастығымен сипатталады.

мен бірінші үштікке кіреді. Бұл елдерде орташа

Оларға интеллектуалдық меншік объектілерінің

есеппен жылына 1 млн. халыққа 100 өнертабыс

басымбөлігішығармашылыққызметнәтижелері

әзірленеді [4, 37-39 бб.].

болып табылады. Шығармашылық емес қызмет

Еліміздегі өнеркәсіп саласындағы техникалық

нәтижелері

ретінде

дараландыру

құралдары

жетістіктер деңгейінің төмендігі, Қазақстанның

(фирмалық атаулар, тауар белгілері, тауар

ұлттық патенттер алу үшін өтінім санының

шығарылған жер атауы), өндіріс құпиясы (ноу-

төмендігі, тиісінше өтінім берушілермен қымбат

хау) қарастырылады.

еуразиялық патент жүйесін таңдауы ең алдыменен

Бірегейлік, өнеркәсіпте қолдануға жарамды

қорғауқұжаттарыныңберілумерзімініңұзақтылығы

болу сипатымен жеке тұлға еңбегі нәтижесінде

болыптабылатындығыайтылуда[5,36-39бб.].

алынғанжаңатехникалықшешімболыптабылатын

Өнеркәсіптік

меншік

объектілері

өндіріс

өнеркәсіптік меншік объектілері шығармашылық

құралдары мен тұтыну заттары, технологиялық

қызмет нәтижелері болып табылады.

өндірістер, ғылыми-техникалық және басқа да

Жалпы өнеркәсіптік меншік объектілері –

өнімдер ретінде айқындалады [6, 20-22 бб.].

қоғам өмірінің кез келген саласындағы жаңа,

Құқық әдебиеттерінде

өнеркәсіптік

меншік

тәжірибеге

енгізгеннен

кейін

заттық

сипат-

құқық ұғымына қатысты бірқатар пікірлер

ты иеленетін техникалық немесе көркемдік-

қабыптасқан, олардың ішінде оны екі санатқа

құрылымдық міндеттер шешімі.

бөліп қарастыратындары да бар. Атап айтқанда

Өнеркәсіптік

меншік

құқығы

ретінде

өнеркәсіптік меншікке құқық инновацияларды,

өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсіптік

үлгілерментехнологиялардықұрудыынталанды-

меншік объектілері қатысты туындайтын құқық

ратынқұқықтан(өнертабыс,интегралдықмикро-

қатынастарын

реттейтін

интеллектуалдық

кестелер, өндірістік үлгілер мен құпия ақпарат/

меншікқұқығыныңтармағынқамтужөн.Себебі,

коммерциялыққұпиялар)жәнеерекшебелгілерді

аталған

объектілер

басқа

интеллектуалдық

(тауар белгілері, географиялық көрсеткіштерді)

меншік объектілеріне қарағанда тек өндіріске

қорғау үшін арналған құқықтардан құралады.

қатысты пайда болады және жаңа техникалық

Өнеркәсіптік меншік объектілерін азаматтық

шешімнің белгілі бір нысанынан құралады.

құқық жүйесі құрамында қарастырмайтын ав-

Өнертабысты, пайдалы модельді, өнеркәсіптік

торларда бар [7, 79-81 бб.]

үлгінішетелдердепатенттеужоғарғытехнологиялық

Өнеркәсіптік

меншік

құқығы

нақты тұлға-

өнім экспортының құқықтық

инфрақұрылымын

лардың объективтік нысандағы интеллектуалдық

қалыптастырудың негізгі факторы. Дүниежүзінің

меншіктіңматериалдықемесобъектілерінмерзімді

дамыған елдерінде

интеллектуалдық

меншік

және мерзімсіз иелену, пайдалану және билік ету

объектілерінің құқықтық қорғалуына ерекше көңіл

құқықтарын

белгілейтін

құқық

қатынастарын

бөлінеді, себебі патенттік қорғалу деңгейі өнім экс-

реттейтін

әлеуметтік-құқықтық

институт

портын анықтайды. Ол нарықта экспортталатын

жиынтығы ретінде қарастырылатын пікірлер де

өнімнің енуі мен бекітілуіне қажетті құқықтық

орын алған [8, 70-74 бб.]

алғышарттарды

қалыптастырады,

бәсекелестік

Өнеркәсіптік

меншік

қазақстандық

тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді,

заңнамаға

халықаралық

тәжірибеден

жақын

бәсекелестік құрылым қызметтерін қорғайды.

арада енгізілген. Құқықтық әдебиеттерде

Сондай-ақ, шет елде патенттеу ұзақ мерзімдік

өнеркәсіптік меншік ретінде өндірісте пайдала-

инвестициялық салым болып табылады және

нылатын заңмен қорғалатын интеллектуалдық

құқықтық қорғауды қамтамасыз етуде жүйелік,

шығармашылық

қызмет

нәтижелеріне

және

кезектілік көзқарасты талап етеді. Мәселен, шет

азаматтық

айналымда пайдаланылатын

тау-

елдерде патенттеу тәжірибесі бойынша бір техно-

ар белгілеріне, қызмет белгілеріне, фирмалық

логияны сенімді құқықтық қорғалуы үшін орташа

атауларға,тауаршығарылғанжератауынаерекше

есеппен 6-8 патент алу керек және оған бес-жеті

құқықтар ұғынылған пікірлерде бар [9, 2-6 бб.].

мың доллар көлемінде қаражат керек, әрі кемінде

Өнеркәсіптік меншікті меншік құқығынан ажы-

біржылуақыттықажететеді.

рату қажет. Себебі, біріншісі интеллектуалдық

Жалпы ғылымның өндіріске қарай ұмтылуы

(рухани)қызметнәтижелеріне,яғниматериалдық

біздің ел үшін маңызды, себебі олсыз біз

емесобъектілергеқатыстықұқықтардықамтыса,

азаматтық қоғам потенциялының қажетсіздігіне,

екіншісі заттық құқықтарды қамтиды.

алелэкономикасыныңшикізатқағананегізделуіне

Гражданское и гражданско-процессуальное право

69

және оның салдарынан қазба байлықтарды жоғалту қаупіне тап келуіміз мүмкін. Осындай саясатты жүргізу өнеркәсіптік меншік объектілерін қорғау жүйесін барынша дамытуды талап етеді. Мақсатты жүзеге асыру ең алдыменен осы саладағы құқықтық институттарды жанжақтықарастырып,заңнамалардыталдап,оларды жетілдірудің жаңа жолдарын табуды көздейді.

Сонымен,өнеркәсіптікменшікқұқығыелэкономикасында ерекше рөл атқаратын азаматтық айналымға заң талаптарына сәйкес жаңа, өнеркәсіпте қолдануға жарамды техникалық шешімдердің материалдық нысандарын енгізуді қамтамасыз ететін интеллектуалдық меншік құқығының бір саласы.

Қолданылған әдебиет

1.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 800 с.

2.Мендебаев Т. Инновационная экономика и патентование изобретений за рубежом // Интеллектуальная собственность Казахстана. - 2006. - № 3,4.

3.ДоминикДеСтуп,ЛиндаСкейлсжәнеЭдоардоФано.Интеллектуалдықменшіктіқорғаусаласындағы халықаралықстандарттарыжәнеЕуропалықодақтыңстандарттары.-Астана,2004.-356с.

4.Абдраимов Б. Защита интеллектуальной собственности в Казахстане: проблемы и перспективы // Юрист. – 2005. - №9.

5.Каудыров Т.Е. Казахстанский предварительный патент: еще послужить или…. // Интеллектуальная собственность Казахстана. - 2006. - №2.

6.Постановление Совета Министров Республики Беларусь №368 от 06.03.1998. «Положение

опорядке и условиях государственного стимулирования создания и использования объектов промышленной собственности» // Главный бухгалтер. – 1998. - №12.

7.Крымкин В.В. Патентное право и права на средства индивидуализации // Цивилист. – 2010. - № 1.

8.Форманюк М.М. Новизна как условие патентоспособности изобретения в соответствии с региональными системами патентования // Современное право. – 2010. - № 2.

9.Амангельды А. Комментарий к патентному закону РК // Предпринимательство и право. – 2004. - №11 (249).

10.Зильберборд А.Л. Рационализаторские предложения и полезные модели. Что общего? // Патенты и лицензии. – 2010. - № 3.

11.Ландин А.В. Использование результатов НИОКР в качестве объектов патентных прав // Патенты и лицензии. – 2010. - № 1.

Макалада автормен өнеркәсіптік меншік объектілерінің негізгі белгілері интеллектуалдық меншік құқығының жүйесі құрамында қарастырылған. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында өнеркәсіптік меншік объектілерінің құқықтық табиғатын анықтау мен аталған объектілерге құқықтық қорғау көрсетілу тәртібін белгілейтін ұлттық заңнама ерекшеліктерін айқындау бойынша ұмтылыс жасалған.

В статье автором раскрыты основные черты объектов промышленной собственности в системе права интеллектуальной собственности. Также принята попытка по определению правовой природы объектов промышленной собственности в Республике Казахстан и рассмотрению особенностей национального законодательства, которая закрепляет порядок предоставления правовой охраны данным объектам.

In the article an author is expose the basic lines of objects of industrial property in the system of right of intellectualownership.Also,anattemptisacceptedondeterminationoflegalnatureofobjectsofindustrial property in Republic Kazakhstan and consideration of features of national legislation, which fastens the order of grant of legal safeguard these objects.

Түйін сөздер: өнеркәсіптік меншік объектілері, интеллектуалдық меншік, өнертабыс, пайдалы модель, өнеркәсіптік үлгі, техникалық шешім, патентке қабілеттілік.

Ключевыеслова:объектыпромышленнойсобственности,интеллектуальнаясобственность,изобретение, полезная модель, промышленный образец, техническое решение, патентоспособность.

Keywords: objects of industrial property, intellectual property, invention, useful model, industrial prototype, technical decision, patentability.

70	№ 1 (25) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

КалиеваАйгульУмиржановна,

старшийнаучныйсотрудникотделаправовогомониторинга ИнститутазаконодательстваРК

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ДОГОВОРНЫХ МЕТОДОВ РЕГУЛИРОВАНИЯ ТРУДА КАК УСЛОВИЕ РАЗВИТИЯ ТРУДОВОГО ПРАВА

Правовая база рыночной экономики, сформированная в Республике Казахстан, представляет по существу совершенно новую систему права, отвечающую потребностям правового государства. Коренные преобразования отношений собственности и обусловленные ими изменения в социальной структуре общества потребовали создания новой системы законодательства о труде, адекватно отражающей изменения в социально-экономической и политической обстановке не только в Казахстане, но во всем Содружестве Независимых Государств (СНГ).

Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, принятая Указом Президента Республики Казахстан от 24 августа 2009 года, предусматривает: «В условиях рыночной экономики, наличия рынка труда

ипроблем занятости населения актуальным является вопрос трудовых правоотношений. В этой связинеобходимопостоянноесовершенствование трудового законодательства на основе системного анализа практики его применения и учета международного опыта в данной сфере. При этом требуют проработки вопросы дальнейшей дифференциации трудового и социального законодательства в зависимости от характера трудовой деятельности и условий труда работников» [1].

ВПослании народу страны «Социальноэкономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана» в январе 2012 года Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев для укрепления экономики и повышения благосостояния народа определил комплекс задач по десяти направлениям, первым из которых является обеспечение занятости казахстанцев, где внимание обращено на вопросы трудоустройства

иповышение мобильности трудовых ресурсов. В реализации данных задач особая роль отводится положениям трудового законодательства, на которых базируется новая Программа обеспе-

чения занятости, разработанная Правительством РК, что также отмечено в Послании: «В 2011 году Программа испытана в пилотном режиме с участием почти 60-ти тысяч человек. Вся подготовительная работа, работа по законодательной базе завершена. Теперь надо перейти к осуществлению этой важнейшей программы» [2].

В условиях рыночной экономики в трудовом праве на первый план выдвигаются договорные методы регулирования труда, адекватно отражающие особенности современной экономики. В договоре должны находить реализацию общие начала и принципы трудового права, которые все глубже проникают в сферу отношений между работодателями и работниками.

Договор, как общеправовой институт, получает преломление в трудовом праве в качестве отраслевого института. Трудовой договор можно считать правовымактом,которыйнетолькопорождаетиндивидуальныеправаиобязанности,ноирегулирует взаимоотношения его сторон [3, с. 34-35].

Сегодняшнее состояние правового регулированиятрудовыхотношенийвКазахстанеотражает специфику современного периода рыночной экономики. С одной стороны, оно в состоянии адекватно реагировать на все происходящие в экономике изменения, с другой стороны, существующий характер нынешнего этапа затрудняет использование механизма регулирования трудовых отношений, применяемый в странах с развитой рыночной экономикой.

Основной формой, в которой реализуются рыночные отношения, является договор, как результатсвободноговолеизъявлениясубъектовэтихотношений. В сфере трудового права установление договорныхформвзаимодействиясобственникас работником обуславливается отношениями, складывающимися на рынке труда, которые в новых условиях отходят от императивных, предписывающих правил поведения и приобретают характер