Варыятыўнасць форма-аб’ёмаў галосных фанем у выніку пеўчай рэдукцыі /этнафанічная транскрыпцыя/
5. Пеўчыя пазіцыі пры этнафанацыі
Акрамя разнастайнасці артыкуляцыйных укладаў у працэсе гукатворчасці “па гарызанталі” і “па вертыкалі” у працэсе усталявання рота-глотачных аб’ёмаў удзельнічае яшчэ адзін важны фактар – пеўчая пазіцыя, так бы мовіць, архітэктурны праект фанацыйнага апарата.
Пеўчая пазіцыя – артыкуляцыйная устаноўка рота-глотачнага канала, якая ўсталёўваецца рухальнай дынамікай языка па гарызанталі рота-глотачнай поласці (ад зядняй сценкі глоткі да верхніх зубоў). Прымяніўшы фанетычную класіфікацыю гукаўтварэння, выдзяляем тры асноўныя пеўчыя пазіцыі, якія ўсталёўвае рухальная дынаміка языка па гарызанталі рота-глотачнай поласці (ад зядняй сценкм глоткі да верхніх зубоў):
Заднеязычная (аптымальная (“заглыбленая”),
Сярэднеязычная (прымарная маўленчая),
Пярэднеязычная (маўленчая “на ўсмешцы”).
6 . Тыпы інтанавання
Тыпы інтанавання ўяўляюць сабой разнастайныя спосабы рухальнай дынамікі пеўчай плыні, і яны прадстаўлены беларускімі этнамузыколагамі натупным чынам.
З.Я. Мажэйка адзначае нейкі “маторны пачатак”, які закладзены ў выкананні абыходных, гульнёвых песень і карагодаў, у веснавых загуканнях і жніўных песнях – “маўленчы пачатак”, “уласна песенны пачатак” пераважае ў восеньскіх, веснавых і купальскіх песнях.
В.Елатаў паводле рытмічных заканамернасцей адрознівае “жанры маўленчай дынамікі” і “жанры рухальнай дынамікі”. Л.С. Мухарынская адзначае “сваеасаблівую палярызацыю двух асноўных стылявых напрамкаў у народным пеўчым мастацтве - рэчытатыўнага і ўласна песеннага (нават песенна-танцавальнага)”, пры гэтым звяртае асаблівую ўвагу менавіта на спосаб гуказдабывання і тэмбрава-дынамічныя асаблівасці напеву.
Расійскі этнамузыколаг В.В.Мазепус прадстаўляе рухальную дынаміку напева як тып інтанавання і прадстаўляе сваю класіфікацыю, звязаную са ступенню напружанасці дыхальна-маўленчай сістэмы пад час фанацыі і “амплітудай яе варыяцый у гукавой плыні”. На матэрыяле традыцыйнай песеннай культуры народаў Сібіры даследчык вылучае вакальны, сігнальны, рэчытатыўны тыпы інтанавання і таніраванае маўленне. Найбольшая напружанасць, пры яе нізкай варыятыўнасці, назіраецца пры вакальным тыпе інтанавання; высокая напружанасць з высокім узроўнем варыятыўнасці характэрызуе сігнальны тып інтанавання (выгукі, гукападражанні, розныя галасавыя сігналы); рэчытатыўны тып інтанавання вызначаецца нізкай ступенню напружанасці з высокім узроўнем адхіленняў ад яе.
З улікам характэрыстык айчынных этнамузыколагаў магчыма адзначыць наступныя варыянты бытавання розных тыпаў інтанавання ў беларускай этнафоні:
рэчытатыўна-вакальны тып інтанавання
сігнальна-рэчытатыўны тып інтанавання
сігнальна-вакальны тып інтанавання
вакальна-танцавальны тып інтанавання.
Характар рытмічнай, рухальнай пульсацыі пеўчай плыні залежыць ад хуткасці, дынамікі і размеркавання ў спевах дыхальнага ціску (“плаўнае” разгортванне мелодыі ў лірычных песнях, баладах вакальнага тыпу інтанавання, альбо “рванае” штуршковае – у жніўных, веснавых загукальных песнях рэчытатыўна-сігнальнага тыпу; раўнамерная, “паходная” дынаміка рэчытатыўна-вакальнага тыпу назіраецца ў абыходных калядных, валачобных, дажынкавых песнях, карагодах і танцавальна-гульнёвых творах).