38 Основн морфометр характ озёр

асноўныя марфаметрычныя характарыстыкі возера: плошчу воднай паверхні, даўжыню, шырыню, аб’ём вады, глыбіню.

Марфаметрычныя характарыстыкі вылічваюцца па плану возера ў ізабатах – ізалініях роўных глыбінь. Залежнасць плошчаў і аб’ёмаў возера ад яго глыбіні выражаецца графічна ў выглядзе батыграфічнай f_n = f(Н_n) і аб’ёмнай V_n = f(Н_n) крывых. Гэтыя крывыя даюць магчымасць вызначыць плошчу воднай паверхні і аб’ём вады ў возеры пры любым яго напаўненні. крывыя дазваляюць вызначаць разліковыя марфаметрычныя паказчыкі пры розных узроўнях вады, страты вады возерам пры паніжэнні узроўню, аб’ёмы вады, неабход-ныя для гаспадарчага выкарыстання і г. д. Карыстаючыся батыграфічнай крывой, можна графічна вызначыць аб’ём усяго возера ці аб’ёмы, заключаныя паміж плоскасцямі ізабат;пазваляе вызначыць характар катлавины. Плошча воднай паверхні возера. Даўжыня возера (L, м або км) – найкарацейшая адлегласць паміж двума найбольш аддаленымі адзін ад другога пунктамі берагавой лініі, Найбольшая шырыня возера (В_найб, м або км) – найбольшая адлегласць паміж берагамі па перпендыкуляру да даўжыні возера. Сярэдняя шырыня возера (В_с, м, або км) :В_с = f₀ / L,

Агульны аб’ём возера (V₀, м³) вызначаецца падсумаваннем аб’ёмаў слаёў: формула ўсечанага конуса.V₀ = h₁ (f₁ + f₂ + √f₁ f₂) / 3 + h₂ (f₂ + f₃ + √f₂ f₃) / 3 + ... + h_n-1 (f_n-1) / 3,Для прыбліжаных разлікаў аб’ёмаў слаёў можа быць выкарыстана формула прызмы: V₀ = h (f₁ + f₂) / 2, Найбольшая глыбіня возера (Н_найб, м) , Сярэдняя глыбіня возера (Н_с, м) – (f₀): H_с = V₀ / f_0. Плошча, абмежаваная батыграфічнай крывой і восямі каардынат (f₀ на паказвае ў маштабе чарцяжа аб’ём воднай масы возера; плошчы, заключаныя паміж ізабатамі адпавядаюць аб’ёмам слаёў паміж ізабатамі.Па батыграфічннай і аб’ёмнай крывых вызначаюцца плошча і аб’ём возера пры змяненнях узроўню вады. Паказчык формы азёрных катлавін (С_ф) разлічваецца па формуле: С_ф = Н_ср /Н_мах. Для цыліндра С_ф роўны 1, для паўэліпсоіда – 2/3, для парабалоіда – ½, для конуса – 1/3. Форма катлавіны адлюстроўвае уплыў на ўнутрывадаёмныя працэсы: перамешванне воднай масы, гідралагічны рэжым.Суадносіны паміж памерамі возера і яго вадазбора іграе важную ролю ў фарміраванні яго гідралагічнага рэжыму. У якасці паказчыка гэтых суадносін выкарыстоўваецца удзельны вадазбор – адносіны плошчы вадазбора (F) да плошчы люстэрка возера (f₀):∆F = F /f₀. Чым большя плошча вадазбора ў параўнанні з плошчай люстэрка возера, г.зн. чым большы удзельны вадазбор, тым большы ўплыў вадазбора на яго рэжым.

39 Водный баланс

Змяненні аб’ёма вады, які знаходзіцца ў возеры, вызначаецца судносінамі паміж паступаючымі аб’ёмамі ў возера і стратамі з яго, што адлюстроўвае водны баланс. Ураўненне воднага балансу сцёкавага возера: Х + У_пр +У_гр + К – У_сц - У_ф – Е – У_в +/- V_л +/- = ∆V + Н, дзе Х - атм-ныя ападкі, У_пр – сцёк вады з паверхні вадазбору ў в, У_гр – падземны сцёк, К – канд-ыя вадзяной пары, У_сц - сцёк з возера, У_ф – падземны сцёк, Е – выпар, У_в – забор вады з возера на гаспадарчыя патрэбы, V_л - страты вады на утварэнне лёду і прыход аб’ёмаў вады пры таянні снегу, ∆V - змяненні аб’ёма вады возера за разліковы перыяд, які ўплывае на ваганнях узроўня вады, Н – невязка баланса.

Абсалютныя значэнні і суадносіны састаўляючых воднага балансу азёр цесна звязаны паміж сабой і ў першую чаргу з геаграфічнай занальнасцю. Водны баланс азёр, якія размешчаны ў зоне лішкавага і дастатковага ўвільгатнення (тундра, лясная і лесастэпавая зоны умеранага клімата, вільготныя субтропікі і трапічны лес), у асноўным вызначаецца рачным прытокам з вадазбора ў прыходнай і сцёкам з вадаёмаў – расходнай частках. Акрамя геаграфічнай занальнасці, значную ролю ў водным балансе выконваюць азанальныя фактары, у тым ліку і марфаметрычныя асаблівасці азёр і іх вадазбораў. Іх уплыў на водны баланс праяўляецца праз удзельный вадазбор (∆F). Чым большае яго значэнне, тым большая доля сцёку ў прыходнай і расходнай частках воднага баланса. Па суадносінам састаўляючых воднага балансу азёры дзеляцца на две групы: сцёкавыя (С) і выпаральныя (В). У першай групе азёр сцёк перавагае выпарэнне з воднай паверхні (У_сц > Е). Азёры другой групы адрозніваюцца адваротнымі суадносінамі (Е >У_сц). Ва ўнутры кожнай групы выдзяляецца па тры тыпы азёр, якія адрозніваюцца прыходнай часткі баланса. Сцёкавыя азёры падзяляюцца на прыточныя (П )(У_пр >Х), дажджавыя (Д) (Х > У_пр) і нейтральныя (Н) (У_пр ≈ Х). Выпаральныя азёры падзяляюцца на выпаральна-дажджавыя (В-Д), выпаральны (В) і выпаральна-прыточныя (В-П). У выпаральна-дажджавых азёр велічыня выпарэння з паверхні возера перавагаюць атмасферныя ападкі (Е > Х). Выпаральны азёры (Е > У). У выпаральна-прыточных (Е = У). З водным балансам азёр цесна звязаны знешні вадаабмен – змена вады возера новымі водамі. У якасці асноўнай характарыстыкі знешняга вадаабмену сцёкавых вадаёмаў прыняты ўмоўны вадаабмен (К_в), які вызначаецца суадносінамі сцёка з вадаёма за некаторы прамежак часу (V_сц) да сярэдняга аб’ёму вады возера за той жа перыяд (V_в): К_в = V_сц / V_в. Велічыня К_в паказвае змяняецца агульны аб’ём возера за год. Адваротныя суадносіны (V_в / V_сц) называецца перыядам вадаабмену і характарэзуе час, за якіадбываецца поўны вадаабмену.Для параўнання вадаабмену розных па структуры воднага баланса азёр, у тым ліку і бязсцёкавых азёр, і ацэнкі агульнай колькасці вады, які ўдзельнічае ў вадаабмене, прняты паказчык К_{водаабмена}: К_вб = V_б / V_в, дзе V_в - аб’ём вады, які ўдзельнічае ў вадаабмене за некаторы прамежак часу.