9.2 Неалагізмы

Неалагізмы – словы, якія параўнальна нядаўна ўвайшлі ў нашу мову і яшчэ не страцілі адцення навізны. Часцей за ўсё ўзнікненне гэтых слоў звязана з развіццём навукі і тэхнікі (мадэм, фоташоп, вебкамера), з’яўленнем новых пасад і відаў дзейнасці (мерч-а/ы/э-ндайзер^, хакер), распаўсюджваннем новых напрамкаў духоўнага развіцця грамадства (фэн-шуй, экстрасэнс). З цягам часу неалагізмы могуць увайсці ў склад актыўнай лексікі. Так, словы калгас, касманаўт, камп’ютар у розныя часы былі неалагізмамі, але цяпер яны ўжо не ўспрымаюцца як новыя. Многія неалагізмы выходзяць з ужытку, так і не стаўшы элементамі актыўнай лексікі. Напрыклад, слова пейджар калісьці было неалагізмам, але цяпер яно становіцца гістарызмам, бо сам прадмет зняты з вытворчасці.

10 Лексіка паводле сферы ўжывання

Паводле ўжывання ўсе словы беларускай мовы падзяляюцца на агульнаўжывальную лексіку і лексіку абмежаванага ўжытку.

Агульнаўжывальнымі называюцца словы, якія вядомыя большасці носьбітаў мовы і выкарыстоўваюцца без прафесійных, тэрытарыяльных, стылістычных абмежаванняў: горад, высокі, моцна, хадзіць, сямнаццаць, хата, поўдзень, няспынна, снежны.

У лексіцы абмежаванага ўжытку вылучаюць дыялектную (выкарыстанне абмежавана тэрыторыяй), спецыяльную (выкарыстанне абмежавана сферай дзейнасці) і жаргонную лексіку (выкарыстанне абмежавана сацыяльным колам).

Дыялектную лексіку складаюць словы, якія выкарыстоўваюцца на пэўнай тэрыторыі. Гэтыя словы называюць дыялектызмамі: іспоткі (рукавіцы), картопля (бульба), нагавіцы (штаны), пасталы (лапці), вятроўкі (басаножкі). Яны адрозніваюцца ад літаратурнай лексікі, але дыялектная лексіка з’яўляецца адной з крыніц для ўзбагачэння лексічнага складу літаратурнай мовы. І нярэдка словы, якія былі дыялектызмамі, з цягам часу становяцца агульнавядомымі.

Да спецыяльнай лексікі адносяцца словы, якія выкарыстоўваюцца ў пэўных галінах прафесійнай і навуковай дзейнасці. Сярод іх вылучаюць прафесіяналізмы і тэрміны.

Тэрміны (ад лац. terminus – граніца, мяжа) – гэта афіцыйна ўзаконеныя словы або словазлучэнні, якія ўваходзяць у тэрміналагічную сістэму пэўнай галіны навукі, культуры, вытворчасці, спорту і г.д., абазначаюць спецыяльнае паняцце і маюць дакладнае лагічнае азначэнне (напр., інтэграл, атмасфера, сінтэз, марфема, гіпотэза, афсайд, пенальці і інш.). Тэрміны могуць быць як агульнанавуковыя (аналіз, дослед, працэс, мадэль, тэорыя і інш.), так і вузкаспецыяльныя (напр., у генетыцы: храмасома, ген, зігота і інш.; умовазнаўстве: постфікс, фанема, сінтаксіс, тапонімы і інш.; у плаванні: батэрфляй, кроль, брас і г.д.). Сукупнасць такіх слоў, характэрных для пэўнай галіны навукі або вытворчасці, называецца тэрміналогіяй. Напрыклад, медыцынская тэрміналогія, эканамічная тэрміналогія, юрыдычная тэрміналогія, лінгвістычная тэрміналогія і т.п. Большасць тэрмінаў – гэта вузкаспецыяльныя словы: каштарыс, разліковы рахунак, гідрагенізацыя. Але існуюць і міжгаліновыя тэрміны, якія сустракаюцца ў розных галінах (абласцях) навукі і вытворчасці: блакада ў вайсковай тэрміналогіі азначае «акружэнне праціўніка», а ў палітычнай тэрміналогіі – «сістэма мерапрыемстваў, накіраваных на ізаляцыю якой-небудзь дзяржавы».

Гэта цікава! Паводле падання, лац. Termin – імя рымскага бога, ахоўніка межаў, памежных слупоў, межавых знакаў; рымскі цар Нума Пампілій пабудаваў у Рыме храм Тэрміна і ў гонар бога ўвёў свята – тэрміналіі. Да межавага знака прыходзілі жыхары бліжэйшых вёсак, упрыгожвалі яго, прыносілі ахвяры і весяліліся. Вось адкуль слова тэрмін абазначала «памежны знак, пагранічны камень», пазней – «канец, мяжа», яшчэ пазней – «тэрмін, перыяд», і, нарэшце, яго сталі выкарыстоўваць у сучасным значэнні.

Прафесіяналізмы – гэта словы, якія выкарыстоўваюцца людзьмі пэўнай прафесіі. Прафесіяналізмы блізкія да тэрмінаў, але яны выкарыстоўваюцца часцей у гутарковай мове, чым у пісьмовай. Напрыклад, у мове будаўнікоў ужываюцца словы: кéльня, цёрка, адвéс, правíла, шрубавёрт, флéйчык, перфарáтар, шваброўка; у мове пчаляроў выкарыстоўваюцца словы: ладзьбаванне, ляжак, кураль, соты.

Жаргон – гэта сукупнасць слоў, распаўсюджаных у пэўных сацыяльных колах, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі (рокеры, панкі, хіпі, эма, готы і т.п.) або родам заняткаў (турысты, студэнты, шафёры і г.д.). Прафесійны жаргон мае цесныя кантакты з прафесіяналізмамі, але жарганізмы вылучаюцца экспрэсіўнай афарбоўкай. Таму калі ад словазлучэння заліковая кніжка ўтварылася слова залікоўка, то яно стала прыналежнасцю жаргону. Да студэнцкага жаргону можна аднесці і словы: пара, госы, лáба, шпора, бомба і т.п. У наш час вельмі хутка пашыраецца жаргон тых людзей, прафесія якіх звязана з камп’ютарамі: венік, віндá, ламер, прога, клáва і г.д. Жаргон – слова французскага паходжання (jargon), але ў тым жа значэнні ўжываецца і слова слэнг (ад англійскага slang), якое часцей прымяняецца для абазначэння гэтай з’явы ў адносінах да англамоўных краін. Таму ў літаратуры можна сустрэць гэтыя назвы для абазначэння аднолькавых з’яў.

Вельмі распаўсюджаны жаргон у злачынных колах, дзе ён не толькі называе з’яву, але і дае магчамасць адрозніць па мове «сваіх» ад «чужых», а нярэдка з’яўляецца і сродкам канспірацыі. Для звычайнага чалавека такія словы, як правіла, незразумелыя: філон, вуркаган, шырмач-дамушнік, чардачнік, урка, буза і г.д. Калі ж жаргон моцна развіваецца, то ён можа ператварыцца ў нейкае падабенства самастойнай мовы – арго, у якой захоўваецца граматычны лад пэўнай мовы, але лексіка складаецца ў асноўным з жарганізмаў, якія ў гэтым выпадку называюць яшчэ і аргатызмамі (арго – разнавіднасць жаргону). Калі нейкая сацыяльная група хоча па тых ці іншых прычынах захаваць у тайне свае намеры, то выкарыстоўвае арго.