- •Прадмова
- •Тэма і Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •1 Агульныя звесткі пра мову
- •2 Старажытнаўсходнеславянскі перыяд (х–хіv стст.)
- •3 Старабеларуская літаратурная мова (XIV–XVIII стст.)
- •4 Сучасная беларуская мова (хvііі–ххі стст.)
- •Тэма іі Дыялекты і літаратурная мова
- •Тэма ііі Двухмоўе, або білінгвізм
- •Тэма іv Моўная інтэрферэнцыя
- •1 Фанетычная беларуска-руская інтэрферэнцыя
- •2 Акцэнтная беларуска-руская інтэрферэнцыя
- •3 Марфалагічная беларуска-руская інтэрферэнцыя
- •3.1 Назоўнік
- •3.1.1 Род назоўнікаў
- •3.1.2 Лік назоўнікаў
- •3.1.3 Скланенне назоўнікаў
- •Скланенне асабовых назоўнікаў другога скланення
- •Скланенне неасабовых назоўнікаў другога скланення
- •3.1.4. Скланенне ўласных імёнаў
- •3.2 Прыметнік
- •3.3 Лічэбнік
- •Скланенне колькасных лічэбнікаў
- •3.4 Займеннік
- •3.5 Дзеяслоў
- •3.6 Дзеепрыметнік
- •3.7 Дзеепрыслоўе
- •4 Сінтаксічная інтэрферэнцыя
- •Тэма V Лексікалогія
- •1 Амонімы
- •2 Мнагазначнасць і аманімія тэрмінаў
- •3 Стылістычныя пласты лексікі
- •5 Сінанімія, варыянтнасць, дублетнасць тэрмінаў
- •6 Паронімы
- •7 Антонімы
- •8 Сучасная беларуская лексіка паводле паходжання
- •8.1 Спрадвечна беларуская лексіка
- •8.2 Запазычаная лексіка
- •8.3 Прыкметы запазычаных слоў
- •9 Актыўная і пасіўная лексіка
- •9.1 Устэрэлыя словы
- •9.2 Неалагізмы
- •10 Лексіка паводле сферы ўжывання
- •Тэма VI Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаў
- •Тэма VII Функцыянальныя стылі беларускай мовы
- •1 Гутарковы стыль
- •2 Мастацкі стыль
- •3 Публіцыстычны стыль
- •4 Навуковы стыль
- •5 Афіцыйна-справавы стыль з гісторыі фарміравання афіцыйна-справавога стылю
- •Тэма VIII Графіка і арфаграфія
- •1 Прынцыпы беларускай арфаграфіі
- •2 З гісторыі пісьменнасці
- •3 З гісторыі беларускага правапісу
- •4 Перадача акання на пісьме
- •5 Перадача якання на пісьме
- •6 Правапіс літар а, о, э ў складаных словах
- •7 Правапіс вялікай і малой літар
- •8 Правапіс абрэвіятур (складанаскарочаных слоў)
- •9 Правапіс звонкіх і глухіх зычных
- •Літаратура
- •Шаршнёў Анатоль Васільевіч беларуская мова. Прафесійная лексіка
- •220086, Мінск, вул. Славінскага, 1, корп. 3
Тэма іі Дыялекты і літаратурная мова
Беларуская мова мае дзве формы: дыялектную і літаратурную.
Дыялектная мова – гэта вусная неўнармаваная форма нацыянальнай мовы, якая распаўсюджана на пэўнай тэрыторыі і адрозніваецца пэўнымі фанетычнымі, марфалагічнымі, сінтаксічнымі і лексічнымі асаблівасцямі. У беларускай мове вылучаюць два асноўныя дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Паміж імі знаходзіцца паласа сярэднебеларускіх гаворак, якая з’яўляецца пераходнай тэрыторыяй ад аднаго дыялекта да другога. Паўночная мяжа сярэднебеларускіх гаворак праходзіць прыблізна па лініі Мядзел – Барысаў – Быхаў, а паўднёвая – па лініі Воранава – Дзяржынск – Бабруйск – Рэчыца. Асобна вылучаюцца брэсцка-пінскія гаворкі, якія адрозніваюцца ад астатніх гаворак беларускай мовы.
Паўночна-ўсходні дыялект мае наступныя спецыфічныя рысы: дысімілятыўнае (адрознае) аканне і яканне: выда, ныга, вісна, зімля; цвёрды і мяккі гук [р]: рака, дрэва, треба, бярёза; канчаткі -аць, -эць(-ець) у дзеясловах 3-й асобы адзіночнага ліку 1-га спражэння: кажаць, бярэць, нясець; наяўнасць суфікса -онак (-ёнак) у назвах маладых істот: цялёнак, ягнёнак; наяўнасць канчаткаў -ый (-ій), -эй (-ей) у прыметніках мужчынскага роду адзіночнага ліку: добрый, сіній, маладэй, плахей і інш.
Паўднёва-заходні дыялект характарызуецца недысімілятыўным аканнем і яканнем: вада, нага, вясна, зямля; цвёрдым гукам [р]: рака, бяроза; прыстаўным [г] у словах тыпу гавечка, гуліца, гараць; наяўнасцю дыфтонгаў [уо], [іе] у словах дуом, сіена, муост, хліеб; наяўнасцю канчатка -му ў дзеясловах будучага часу: казацьму, рабіцьму, хадзіцьму; постфікса -са ў зваротных дзеясловах: памыласа, садземса і інш.
Сярэднебеларускія гаворкі маюць асаблівасці і таго і другога дыялектаў, але разам з тым ёсць і адметныя рысы, напрыклад, адсутнасць мяккага [ц’] у 3-й асобе дзеясловаў ІІ спражэння (ходзя, робя, гавора), вымаўленне [о] на месцы [а] перад [ў] (проўда, казоў) і інш.
Даволі спецыфічнымі рысамі характырызуюцца брэсцка-пінскія (ці заходнебеларускія) гаворкі. Яны істотна адрозніваюцца ад усіх іншых гаворак асноўнага масіву беларускай літаратурнай мовы. У іх многа агульнага з украінскай мовай, што дае падставы вучоным называць Палессе своеасаблівым этна-культурна-моўным мастом паміж беларускім і ўкраінскім народамі. Так, палескай групе гаворак уласцівы оканне (вода, нога), цвёрдыя зычныя на месцы мяккіх (вэчор, зыма), вымаўленне [і] на месцы старажытнага гука [Ђ] (ліс, хліб); інфінітыў на -ты (ходыты, купаты); зычны [л’] у дзеясловах 3-й асобы мн. ліку з асновай на губны (лоўляць, купляць) і інш.
Акрамя таго, дыялекты адрозніваюцца і некаторымі лексічнымі адзінкамі – словамі, якія не ўвайшлі ў склад літаратурнай мовы. І калі фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці не надта перашкаджаюць узаемаразуменню носьбітаў розных дыялектаў, то зразумець значэнне дыялектызмаў не так лёгка, бо нават у кантэксце далёка не заўсёды можна здагадацца, што вятроўкі – гэта басаножкі, макотра – вялікая міска, надысь – нядаўна, махнытка – галавешка . Але ў той жа час дыялекты – гэта адна з крыніц пашырэння слоўнікавага запасу літаратурнай мовы.
Літаратурная мова – гэта апрацаваная майстрамі слова, унармаваная, стылістычна разгалінаваная вышэйшая форма нацыянальнай мовы, якая замацавана ў пісьмовых крыніцах.
Наяўнасць нормы – істотная асаблівасць літаратурнай мовы, якая адрознівае яе ад дыялектнай. Пад нормай разумеюцца правілы, якім падпарадкоўваюцца вымаўленне і напісанне, выбар слова, ужыванне граматычных формаў, пабудова словазлучэнняў і сказаў. Гэтыя правілы выпрацаваны грамадствам і пісьмова замацаваны ў нарматыўных слоўніках, даведніках, граматыках. Кадыфікаваная, узаконеная норма з’яўляецца абавязковай для ўсіх носьбітаў літаратурнай мовы.
Спецыфіка літаратурнай мовы выяўляецца і ў тым, што яна існуе ў дзвюх разнавіднасцях – вуснай і пісьмовай (дыялектная мова – толькі ў вуснай). Гэта дзве раўнапраўныя формы рэалізацыі літаратурнай мовы, кожная з якіх мае сваю сферу выкарыстання. Гутарковая разнавіднасць ужываецца ў вусных зносінах паміж людзьмі. У ёй пераважаюць простыя канструкцыі, няпоўныя і незакончаныя сказы. Важнае значэнне ў вуснай мове маюць інтанацыя, міміка, жэстыкуляцыя. Пісьмова-кніжная мова, як правіла, характарызуецца шырокім ужываннем развітых, ускладненых канструкцый. Носьбіты літаратурнай мовы звычайна валодаюць абедзвюма яе формамі і карыстаюцца імі ў залежнасці ад патрэб моўных зносін.
Такім чынам, літаратурная і дыялектная мовы як разнавіднасці мовы нацыі ўзаемазвязаны і ўзаемадзейнічаюць. Але паміж імі ёсць істотныя адрозненні:
● літаратурнай мовай карыстаюцца на ўсёй тэрыторыі Беларусі, яна з’яўляецца агульназразумелай для ўсіх носьбітаў мовы. Дыялектная мова выкарыстоўваецца людзьмі пэўнай тэрыторыі – адной вёскі ці некалькіх блізкіх вёсак, невялікіх пасёлкаў, мястэчак;
● літаратурная мова абслугоўвае разнастайныя патрэбы грамадскага і культурнага жыцця людзей і з’яўляецца мовай мастацкай літаратуры, навукі, справаводства, публіцыстыкі. Дыялектная мова – гэта бытавая мова, на ёй, як правіла, размаўляюць члены сям’і, аднавяскоўцы;
● літаратурная мова строга ўнармаваная і мае дзве формы – вусную і пісьмовую. У дыялектнай мове няма строга выпрацаваных нормаў, яна мае толькі вусную форму, гэта гутарковая, беспісьмовая мова.
Сучасная літаратурная мова склалася ў пачатку ХХ ст., калі выходзіла газета «Наша ніва». У аснову нацыянальнай беларускай літаратурнай мовы леглі гаворкі цэнтральнай Беларусі (зона Ашмяны – Мінск – Барысаў). У працэсе развіцця яна ўвабрала і ўбірае ў сябе найбольш тыповыя рысы паўднёва-заходняга і паўночна-ўсходняга дыялектаў, адначасова ўзбагачаецца (асабліва ў лексіцы) запазычаннямі з роднасных рускай і ўкраінскай, а таксама іншых моў. Літаратурная мова пастаянна папаўняецца за кошт дыялектаў. Разам з тым літаратурная мова ўплывае на дыялекты, спрыяючы ўніфікацыі нацыянальнай мовы.