15. Формы ўласнасці на зямлю. Феадальны клас зямельных уласнікаў. Асноўныя катэгорыі феадальна залежнага сялянства ў Вялікім княстве Літоўскім.

У феад. эпоху гал. сродак вытворч. – зямля. Манапольнае права уласн. на зямлю належала класу феад.. Асн. прадукцыйн. класам было сялянства. З кан. 14 ст. побач з вялікакн. стала прызнавацца прыв. уласн. на зямлю: княжац., баярская, царкоуная. Паступ. уся зямля у ВКЛ падзялілася на дзяржауную, прыватнауласн. і царк.. Адпаведна падзяліліся і сяляне. 1) Чэлядзь нявольная – не вяла сваей гасп., жыла пры дварах феад., цалкам далучал. да гасп., не мела права уладкав. свайго лесу. 2) Цяглыя сяляне – карыст. зям. надз., менш. залежн. ад гасп. а) непахожыя – сял. прымацоув. да зямлі па прынцыпу старажыхарства (больш за 10г. ці мелі спадчынную землю). У 1447г. – прывілей па вышуку беглых непахожых сялян. б) пахожыя (вольныя) – сял., якія прадавалі свае вотчыны другім і сыходзілі карміцца у розн. бакі. 3) Служкі – блізкія да цяглавага сялянст., былі землекарыст., але яўчэ іх павінн. – вайсковая служба.Сяляне дзяліліся: смерды – найб. вял. гр. феад. зал. сялян, закупы – часова абавяз. за пазыку(купу), халопы і рабы – асабіс. несваб. насельн., радовічы – звяз. з феад. нейк. абавяз., ізгоі – выйшлі з абшч., служылі феад., залеж. ад яго. Дым – гасп. адн. сял. сям’і. Дымы аб’ядноув. у весі. Цэнтр весяу – вял. сяло – пагост. Земляр. насельн. арганізоув. у “міры”. Абшчына – сем’і адной або нек. весак.(кругавая парука). Асн. форма феад. павіннасці – аброк (аплата натурай част. сял. прыбытку), паншчына (работа на барскім полі), чынш. Існавалі талокі – аг. сезон. гасп. работы, гвалты – аг. тэрміновыя работы: рамонт дарог,аблава на звяроу; даніна прадуктамі. К канцу 15 ст. часцей за усе сяляне знаходзіліся на змешанай форме рэнты і выконвалі адработачныя, грашовыя і натуральн. павіннасці адначасова. Для сялянс. землекарыст. была характ. цераспалосіца у размеркаванні надзелау і сядзіб. Велікакн. улада не прымалапланамерн. удзелу у землеупарадкав. сялянства, а мела справы толькі з сялян., якія стыхійна занялі надзелы, і толькт абкладала іх павіннасцямі і падаткамі у залежн. ад велічыні і якасці зямельі кольк. падатнага насельн. з дыму. Існавалі формы уласн. на зямлю: вотч. – валодалі сяляне з правам перад. у спадч., памеснае – зямля у часов. улад. за службу без права спадч., царк. і манаст. – зямля царквы. Іерахія феад.: вял. князь, кіраун. асоб. зямель, баяры і дваране. Вотчына – замак феад. і вясков. акруга. Феад. меу уласн. войска. Стойлавае утрым. жывелы. Аддзяленне рамяства і гандлю ад земляр.. Т.ч. сельская абшч. з’яулялась калект. землекарыст.. Яна размяркоув. паміж сялян. зямлю і паншчыну, кантралявала выкананне імі законау і павіннасцей, рэгулявала карыстанне выганам і лесам, вырашала спрэчкі паміж абшчыннікамі. У сялянскай абшчыне і інш. відах агульн. работ трэба шукаць вытокі калектывісцкай традыцыі, якая не згубіла сваей вартасці і сення.

16. Аграрная рэформа Жыгімонта іі Аўгуста. Станаўленне фальварачна-паншчыннай гаспадаркі. Юрыдычнае афармленне сістэмы прыгоннага права ў Вялікім княстве Літоўскім.

У сувязі з ростам гарадо у кан. 15-перш. пал. 16 ст. вырас попыт на с\гасп. прадукты. Феад. імкнуліся атрыаць прыбыткі і таму павялічв. пашні. Частыя войны паставілі Вял. князя у залежн. ад феад., я-м ен вымушаны быу раздаваць землі, каб захаваць у іх ас. сац. апору. Гэта прывяло да скарач. княжацк. дамена. Таму Жыгімонт ІІ Аугуст у 1577г. абвясціу аб рэформе – “валочная памера”. Уся зямля дзялілася на валокі памерам 21,3 га кожны. Лепшыя землі забіраліся пад княжац. фальваркі. Кожная сял. гасп. замацоувал. за часткай валокі. Селянін губляу права перах. да інш. гаспадара. З валокі вызначал. розныя для цяглавых і асадных сял. павіннасці. Цяглыя – за кожн. валоку праца па 2 дні на тыдз. у фальв., грашовы чынш, натур. аброк аусом, птушкай, працоун. павіннасць у княж. замку. Асадныя – чынш ад 66 да 106 грошау у год. К кан. 16 ст. рэформа скончылася у зах. і цэнтр. абласцях Бел., а пазней – ва усх. і паудн.. Вынікі рэформы:1) Рэформа – першае умяшанне дзярж. улады у працэс землеуладкав. у ВКЛ. 2)Яна азачала нов. ступень у развіцці феад. аднос., паколькі спрыяла масаваму запрыгоньв. сялян. 3) Валоч. памера уніфікавала павіннасны прыгнет. Цяпер па усей краіне у сялян адной катэгорыі былі аднольк. павіннасцт і вызначаліся кольк. валок у іх карыстанні. Уся зямля, маемасць сялян і самі сяляне сталі уласн. феад. ці дзярж.. Статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спач. 10-, а потым 20-і гадовы тэрмін вышуку беглых сялян. Гэта азначала канчатковае юрыдычн. афармленне прыг. права на Бел і у ВКЛ. Гэта была найбольш жорсткая форма прыгоннага права, якая праіснавала амаль 300 гадоу. 4) У выніку валочнай памеры прыбыткі феад. значна выраслі. Княжацкія дараванні, а таксама захоп сялянс. зямлі сканцэнтравалі яе у адных руках, пачалі стварацца латыфундыі (мелі больш за 1000 сял. двароу). У выніку рэформы звыш 40% зямельнага фонду аказалася у руках феад., сярод іх большасць католікау літ. паходжання. 5) У зах. і цэнтр. Бел. рэформа прывяла да замены абшчыннага землекарыстання падворным. Сял. абшч. захавалася толькі ва Усх. Бел. (Віц., Магіл., Гомельшчыеа).