Монополистің өнім көлемін белгулеу

Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақсаты – пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз өндіруші болғандықтанғ нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да, монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін болғандықтан, тауардың бағасы моноплистің орташа түсімін көрсетеді. Демек, монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсімнің де қисығы боп табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама болады және өндіріс көлемінің функциясын көрсетеді:

P = P(Q).

Моноплист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:

π = TR – TC = p(Q) xQ – TC(Q). (1)

Енді Пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:

(2)

немесе MR = MC.

Бұдан монополистік пайдасы өндірістің шекті шығындары (MC) шекті түсімге (MR) тең болғанда ғана ең көп болатынын көреміз.

Өндірушінің жалпы түсімі TR = P(Q) · Q формуласы бойынша анықталатынын біле отырып, шекті түсімді есептеп шығарамыз:

(3)

Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:

немесе (4)

және оны (3) формулаға қойып, есептеу арқылы шекті түсімді табамыз.

Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге болады:

Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициент Е < 0, демек монополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығынына қарағанда жоғары болады, яғни Р > МС. Монополиялық нарықта Р =МС теңдігі Е=0 болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р > МС. Бұл монополистің белгілейтін бағасы шекті шығыннан сұраныс икемділігіне кері пропорционал шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан монополист өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икемділігіне байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін, сұраныс икемділігі өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттайтын кесте құрамыз:

Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы түсім және сұраныс имкеділігі арасындағы қатынастарды көрсететін график тұрғыза аламыз.

8.2-суреттен көрініп тұрғандай, егер монополистің сұраныс қисығы түзу формада болса, онда шекті түсім қисығы көлденең осьте сұраныс қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл ереже сұраныс қисығы түзуден өзге формада болатын жағдайда қолданылмайды. Ешқандай өндіріс шығынсыз болмайтыны белгілі. Демек, монополистің шекті шығынлары өндірістің кез келген көлемі үшін MR > 0 болады.

Монополист барынша көп пайдаға MC = MR болғанда жететін болғандықтан, өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген өнім көлеміне сәйкес болатын шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді, яғни MR > 0 немесе

Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс оң болады, яғни -∞<Е<-1.

Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда MR=MC теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәтиже маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім шығару және оны сату көлемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте түседі.

Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз, Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама – баға мен өнім көлемі бар екенін ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебінің шешуі 2 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде, шығарылатын өнімнің ұтымды көлемі (Q_m), ал екінші кезеңде тауардың монополиялық нарық бағасы (Р_m) анықталады. Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз.

1. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалан отырып, MR=MC болғанда шығарылатын ұтымды өнімнің санын анықтаймыз. Суретте ол Q_m көлеміне сәйкес келеді. Екінші кезеңде монополиялық нарық бағасы анықталады. Ол үшін өндіріс көлемі мен (Q_m) сұраныс қисығының AR қиылысу нүктесін тапса болғаны. 8.3-суретте нарықтың монополиялық бағасы Р_m әрпімен көрсетілген. Бағаның Р_m нүктесінен кез келген ауытқуы монополистің пайдасын көбейтпейді. Мысалы, егер монополист бағаны Р₁ деңгейінде белгілесе, онда берілген баға мен Q₁ көлемі үшін шекті түсім шекті шығындардан жоғары болады. Демек, өнім шығаруды көбейтсе, онда жалпы пайда да көбейеді. Өнім шығару деңгейі Q₂ болса, шекті түсім шекті шығындарынан аз болады. Сондықтан да, бұл жағдайда өнім шығаруды қысқарту арқылы ғана жалпы пайданы көбейтуге болады.

Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді. Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мер орташа жалпы шығын қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады. 8.4, 8.5 және 8.6-суреттерде пайда алушы, зиян шегуші және пайдасы нольге тең фирмалардың жағдайы бейнеленген: